Հատված՝ հայտնի տնտեսագետներ Տարոն Աճեմօղլուի և Ջեյմս Ռոբինսոնի «Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty» գրքից։
XIV դարի սկզբում Եվրոպայում պահպանվում էր ֆեոդալիզմը։ Այդ համակարգը վառ արտահայտված էքստրակտիվ բնույթ էր կրում․ գյուղացիների մեծամասնության ձեռքերով ստեղծված հարստությունը յուրացվում էր հողատերերի նեղ շերտի կողմից։ Աշխատուժի հսկայական պակասուրդն, ինչին հանգեցրել էր ժանտախտը, թուլացրեց ավատատիրական կարգի հիմքերը և գյուղացիներին թույլ տվեց պահանջել իրենց դիրքի փոփոխություններ։ Օրինակ՝ Էյնշեմյան աբբայությունում գյուղացիները պահանջեցին շատ հարկերի և տուրքերի կրճատում, ինչպես նաև սենյորի մոտ անվճար աշխատելու պարտականության վերացում։ Գյուղացիների պահանջները կատարվեցին։
Նույնը տեղի ունեցավ ամենուր։ Կառավարությունը փորձեց վերջ դնել այդ ամենին և 1351 թվականին ընդունեց Աշխատողների կանոնադրություն։ Փաստացի կանոնադրությունը փորձում էր գյուղացիական աշխատուժի վճարները պահպանել այն մակարդակին, որ եղել է մինչև «սև մահի»-ի ի հայտ գալը։ Անգլիական վերանխավին մտահոգում էին հատկապես այն դեպքերը, երբ ֆեոդալներից մեկը խլում էր մյուսի գյուղացուն։ Որոշումը պարզ էր՝ տեղափոխության համար պատժել բանտարկությամբ։ Իշխանությունների փորձը «սև մահվան» առաջացրած հետևանքները կանգնեցնելու, սոցիալական ինստիտուների և եկամուտների բաշխման համակարգի փոփոխման գործընթացը ձախողվեց։ 1381 թվականին գյուղացիական ապստամբություն սկսվեց, և ապստամբները Ուոթ Թեյլորի գլխավորությամբ, հաջողվեց նույնիսկ գրավել Լոնդոնի մեծ մասը։ Ապստամբությունը ճնշվեց, իսկ Թեյլերը սպանվեց, բայց Աշխատողների կանոնադրությունը կիրառելու ոչ մի փորձ չարվեց։
Ֆեոդալական պարտականությունները կրճատվեցին, Անգլիայում սկսեց ձևավորվել աշխատանքի յուրահատուկ շուկա, ինչը նշանակում է, որ գյուղացիների եկամուտները սկսեցին աճել։ Ժանտախտի համաճարակն, ըստ երևույթին, տարածվել էր ամբողջ աշխարհում, և ամենուրեք մահացան նույն քանակությամբ մարդիկ։ Նույնն էին նաև ժանտախտի սոցիալ–տնտեսական հետևանքները․ աշխատող ձեռքերը բավարար չէին, և մարդիկ սկսեցին ավելի շատ ազատություն պահանջել տերերից։ Միայն թե Արևելյան Եվրոպայում մեկ այլ մեխանիզմ ավել հզոր գտնվեց։ Թեև 1346-ին Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպաներում քաղաքական և տնտեսական ինստիտուտների միջև մեծ տարբերություն չկար՝ XVII դարի սկզբին նրանք արդեն երկու տարբեր աշխարհներ էին։ Արևմուտքում աշխատողներն ազատ էին ֆեոդալական պարտավորություններից և շուտով հայտնվելու էին շուկայական տնտեսության կենտրոնում։ Արևելյան Եվրոպայի գյուղացիները նույնպես դարձան շուկայական տնտեսության մի մաս, բայց միայն որպես ճորտեր, որոնք ստիպված էին աշխատել տիրոջ մոտ և մշակել գյուղատնտեսական արտադրանք, որի պահանջարկը կար Արևմուտքում։ Այն նույնպես շուկայական տնտեսություն էր, բայց ներառական չէր։
Պատմության մասշտաբներում այդ տարբերություններն այդքան էլ մեծ չեն։ Միայն թե դրանք շատ կարևոր նշանակություն ունեցան երկու տարածաշրջանների բնակիչների համար․ երբ ֆեոդալական կարգերը խախտվեցին «սև մահով», այդ փոքր տարբերություններն Արևելյան և Արևմտյան Եվրոպաններն ուղղորդեցին ենթակառուցվածքային զարգացման տարբեր հետագծերով։ «Սև մահը» պատմական «բեկման կետի» վառ օրինակ է․ կարևոր իրադարձության կամ հանգամանքների համադրություն, որոնք ոչնչացնում են գոյություն ունեցող տնտեսական և քաղաքական կարգը։ Բեկումնային կետը նման է երկսայր թրի, որի հարվածը երկրի զարգացման հետագիծը կարող է կտրուկ շրջել մեկ այս մեկ այն ուղղությամբ։ Մի կողմից բեկման կետում գերակտիվ ինստիտուտների վերարտադրման փակ շրջանը կարող է ընդհատվել և նրանց կարող են փոխարինել ավելի ընդգրկուն հաստատություններ, ինչպես տեղի ունեցավ Անգլիայում։ Մյուս կողմից՝ գերակտիվ հաստատությունները կարող են ավելի ամրապնդվել, ինչպես տեղի ունեցավ Արևելյան Եվրոպայում ճորտության «երկրորդ հրատարակության» դեպքում։
Ինչպես են ի հայտ գալիս ներառական քաղաքական ինստիտուտները
Անգլիան առաջին երկիրն է, որ հասել է կայուն տնտեսական աճի տասնյոթերորդ դարում։ Անգլիական տնտեսության խոշոր տեղաշարժերին նախորդեցին հեղափոխություններ, որոնք փոխեցին երկրի տնտեսական և քաղաքական ինստիտուները՝ դրանք դարձնելով ավելի ներառական, քան երբևէ։ Այս հաստատություններն ի հայտ չեն եկել որպես կոնսենսուսի արդյունք, հակառակը՝ դրանք առաջացան տարբեր խմբավորումների միջև իշխանության համար թեժ պայքարի արդյուքում, որոնք վիճարկում էին միմյանց լեգիտիմությունը և ձգտում էին հաստատել այնպիսի ինստիտուտներ, որոնք ձեռնտու կլինեին միյան իրենց համար։
Կոնֆլիկտի գագաթնակետ դարձան երկու իրադարձություն՝ Անգլիական քաղաքացիական պատերազմը (1642-1651) և Փառահեղ հեղափոխությունը (1688)։ Փառահեղ հեղափոխությունը սահմանափակեց թագավորի և նրա նախարարների իշխանությունը և խորհրդարանին հանձնեց տնտեսական ինստիտուտներ ձևավորելու իրավունքը։ Միևնույն ժամանակ այն քաղաքականությանը քաղաքացիների լայն շերտի մասնակցության հնարավորություններ բացեց և թույլ տվեց նրանց մեծ ազդեցություն ունենալ կառավարության գործունեության վրա։ Փառահեղ հեղափոխությունը հիմք դրեց հասարակության բազմակարծությանը՝ միաժամանակ սկսելով քաղաքական կենտրոնացման արագ գործընթաց։ Ֆեոդալական ծանր սահմանափակումներն Անգլիայում չեն պահպանվել անգամ 17–րդ դարի սկզբին։ Այնուամենայնիվ, երկրում դեռևս մնացել էին բազմաթիվ տնտեսական խոչընդոտներ։ Ինչպես ներքին, այնպես էլ միջազգային առևտուրն ակնհայտորեն տառապում էր մոնոպոլիայից։ Թագավորը և նրա նախարարները կամայականորեն հարկեր էին սահմանում և շահարկում էին արդարադատությունը։ Հողերի մեծ մասի սեփականության հնացած համակարգն այնտեղ ներդրումները դարձնում էր ռիսկային, քանի որ շատ դեպքերում հողը չէր կարող վաճառվել։
Ամեն ինչ փոխվեց Փառահեղ հեղափոխությունից հետո։ Պետությունը ստեղծեց ինստիտուտների համակարգ, որը խթանում էր ներդրումները, նորարարությունները և առևտուրը։ Այն պաշտպանում էր սեփականության իրավունքը, այդ թվում՝ արտոնագրերում ամրագրված գաղափարի սեփականության իրավունքն, ինչը խիստ կարևոր էր նորարարությունը խթանելու համար։ Կառավարությունը երկրում հաստատեց օրենքի գերակայություն։ Անգլիական իրավունքի սկզբունքների տարածումը բոլոր քաղաքացիների վրա աննախադեպ էր պատմության մեջ։ Նոր հարկերի կամայական կիրառումը դադարեցվեց, և գրեթե վերացվեցին բոլոր մենաշնորհները։ Կառավարությունն ակտիվորեն աջակցում էր կոմերցիայի՝ մասնավորապես արդյունաբերության և առևտրի զարգացմանը։ Հստակ սահմանելով բոլոր ակտիվների սեփականության իրավունքը՝ կառվարությունը նպաստեց ենթակառուցվածքների, հատկապես ճանապարհների, ջրանցքների և հետագայում երկաթուղիների արագ զարգացմանը, որը դարձավ տնտեսության արդյունաբերական զարգացման հաջորդ փուլի հիմնական շարժիչ ուժը։ Շուկայական տնտեսության ինստիտուտների ներառական բնույթը մարդկանց թույլ էր տալիս գտնել իրենց տաղանդների լավագույն կիրառությունը։ Պատահական չէ, որ Անգլիայում արդյունաբերական հեղափոխությունը սկսվեց Փառահեղ հեղափոխությունից ընդամենը մի քանի տասնամյակ անց։
Աննշան տարբերությունների նշանակալի հետևանքները
1600 թվականից հետո «Սև մահը» և համաշխարհային առևտրի զարգացումը եվրոպական տերությունների ճակատագրում բեկումնային կետեր դարձան և հենվելով նրանց միջև արդեն գոյություն ունեցող ինստիտուցիոնալ տարբերությունների վրա՝ կանխորոշեցին իրենց զարգացման ուղիների բաժանումը։ Քանի որ 1346 թվականին Արևմտյան Եվրոպայում գյուղացիներն օժտված էին ավելի մեծ անկախությամբ, քան Արևելյան Եվրոպայում, «սև մահն» արևմուտքում հանգեցրեց ֆեոդալիզմի վերացմանը, իսկ Սրևելյան եվրոպայում՝ «երկրորդ շրջանի» սկիզբ դարձավ։ Այնումենայնիվ, սխալ կլինի մտածել, որ բեկումնային կետը մշտապես խոստանում է քաղաքական հեղափոխություն, որը կբերի ավելի լավ փոփոխությունների։ Պատմությունը լի է օրինակներվ, թե ինչպես է հեղափոխությունը կամ արմատական սոցիալական շարժումը հանգեցրել մեկ բռնապտությունը մյուսով փոխարինելուն։ Գերմանացի սոցիոլոգ Ռոբերտ Միխելսն այս երևույթն անվանել է «օլիգարխիայի երկաթե կանոն», որը արատավոր շրջանի աղետալի տարբերակ է։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո գաղութատիրության դարաշրջանի ավարտը նախկին շատ գաղութների համար դարձավ բեկումնային կետ։ Այնուամենայնիվ Աֆրիկայի հարավային Սահարայի երկրների մեծամասնությունում և Ասիայի շատ երկրներում անկախ կառավարությունները հաստատեցին Միխելսի կանոնը՝ վերարտադրելով գաղութային վարչարարության ամենավատ առանձնահատկություններ՝ նրանք իշխանությունը կենտրոնացրին իրենց ձեռքերում՝ ազատվելով կամայականությունների ցանկացած սահմանափակումից, ոչնչացնելով նույնիսկ թույլ խթանները, որն ուներ երկիրը ներդրումների համար։ Միայն մի քանի նախկին գաղութներում, ինչպես օրինակ Բոթսվանայում, բեկումնային կետը երկիրն ուղղորդեց քաղաքական ինստիտուտների ձևավորման ճանապարհով, ինչն էլ բերեց տնտեսական զարգացման։
Հավերժ քաղաքական հակամարտություն
Ինստիտուտների և ռեսուրսների բաշխման շուրջ հակամարտությունը կարող է դիտվել մարդկության պատմության ողջ ընթացքում։ Անգլիայի պատմությունը նույնպես լի է միապետների և նրանց ենթակաների, իշխանության համար տարբեր խմբակցությունների, էլիտաների և հասարակ քաղաքացիների միջև հակամարտություններով։ Միայն թե այդպիսի հակամարտությունների արդյուքը միշտ չէ որ իշխանությունում գտնվողների հզորացումն է լինում։ 1215 թվականին բարոնները՝ թագավորից ներքև կանգնած ֆեոդալներն, ապստամբեցին Յոհան թագավորի դեմ և Լոնդոնից ոչ հեռու գտնվող Ռանիմենդ մարգագետնում նրան ստիպեցին ստորագրել Ազատությունների մեծ խարտիան։ Այդ փաստաթուղթը հռչակում էր որոշ հիմնական սկզբունքներ, որոնք թագավորական իշխանության համար լուրջ մարտահրավեր էին։ Ամենակարևորն այն էր, որ թագավորը հարկերը բարձրացնելուց առաջ ստիպված էր խորհրդակցել բարոնների հետ։ Բարոնները կազմեցին խորհուրդ, որի գործառույթը թագավորի կողմից խարտիային հետևելու երաշախավորումն էր։
Յոհան Մեծ թագավորին կանոնադրությունն ընդհանրապես դուր չեկավ և բարոնների ցրվելուց հետո նա համոզեց Պապին՝ չեղյալ հայտարարել այն։ Այնուամենայնիվ, բարոնների քաղաքական ուժը և Մեծ Խարտիայի ազդեցությունը մնացին։ Սա Անգլիայի առաջին ոչ վճռական քայլն էր՝ ուղղված բազմակարծությանը։ Քաղաքական ինստիտուտների պայքարը շարունակվեց, և միապետի իշխանությունն ավելի շատ սահմանափակվեց, երբ 1265 թվականին հիմնադրվեց ընտրովի խորհրդարան։ Ի հակադրություն Հին Հռոմի պլեբեյների ազգային համագումարի կամ մեր ժամանակների օրենսդիր մարմինների՝ Անգլիայի խորհրդարանը կազմված էր բացառապես ֆեոդալական ազնվականներից, այսինքն՝ նրա անդամներն ասպետներ էին և երկրի ամենահարուստ արիստոկրատները։ Չնայած դրան՝ խորհրդարանի գործունեության ընթացքում կարելի է առանձնացնել երկու հիմնական հատկություն։
Նախ այն ներկայացնում էր ոչ միայն միապետին շրջապատող պալատական վերնախավի շահերը, այլ նաև ազնվականության ավելի լայն շրջանների, որոնց ներկայացուցիչները զբաղված էին ձեռնարկատիրության տարբեր ոլորտներում, ինչպես օրինակ առևտուրը կամ արտադրությունը։ Ավելի ուշ այդ շրջանակի մեջ ներառվեցին նաև ջենտրիները՝ փոքր կալվածքներ ունեցող ազնվականությունն, այսինքն՝ ձևավորվեց առևտրային կողմնորոշում ունեցող և ավելի շարժուն հողատերերի դաս։ Այսպիսով՝ խորհրդարանն ապահովում էր հասարակության լայն շերտերի շահերի պաշտպանություն՝ գոնե այն ժամանակի չափանիշներին համապատասխան։ Եվ երկրորդ՝ (սա որոշ չափով առաջին կետի հետևանք է) խորհրդարանի բազմաթիվ անդամների դուր չէր գալիս թագավորի՝ սեփական իշխանությունն ամրապնդելու փորձերը, և նրանք ստեղծեցին այն, ինչը միապետության հիմնական դիմադրությունն էր, որի ուժը դրսևորվեց ավելի ուշ՝ Անգլիական հեղափոխության և հետո Փառահեղ հեղափոխության ընթացքում։
Մեծ խարտիան և խորհրդարանը չկարողացան դադարեցնել հակամարտությունները վերնախավում և գահի համար պայքարը։ Պայքարն էլիտայի ներսում հանգեցրեց Վարդերի պատերազմին՝ երկար դիմադրություն Լանքեսթեր և Յորք ընտանիքների միջև։ Հաղթող դուրս եկան Լանքեսթերները, որի գահի հավակնորդ Հենրի Թյուդորը 1485 թվականին դարձավ Հենրի VII թագավոր։ Այս դարաշրջանում սկսվեց ևս երկու միմյանց հետ փոխկապակցված գործընթաց։ Առաջինը Թյուդորների ժամանակաշրջանում սկսված քաղաքական կենտրոնացման աճն էր։ Գահին բազմելուց անմիջապես հետո Հենրի VII-ը հզոր ֆեոդալներին ստիպեց ցրել իրենց սեփական բանակներն՝ այդ ճանապարհով ամրապնդելով թագավորի իշխանությունը։ Սկզբունքորեն, քաղաքական կենտրոնացումը կարող է հանգեցնել բացարձակության հաստատմանը, երբ թագավորն ու նրա շրջապատը կարող են կոտրել հասարակության ցանկացած հզոր խումբ: Բնականաբար, այդ պատճառով միշտ էլ կլինեն պետականության կենտրոնացման դեմ դիմադրություն: Այնուամենայնիվ, պետական ինստիտուտների կենտրոնացումը կարող է առաջացնել նաև բազմակարծության որոշակի ձևերի առաջացման պահանջարկ, և դա հենց այն է, ինչ տեղի է ունեցել Անգլիայում Թյուդորների դարաշրջանում:
Անգլիայում XV և XVI դարերում ընդդմիադիր խմբերը ջանքեր էին գործադրում, որպեսզի խորհրդարանը դարձնեն թագի հակակշիռ և առնվազն վերահսկեն պետական մարմինների աշխատանքը։ Այսպիսով՝ Թյուդորները ոչ միայն սկսեցին քաղաքական կենտրոնացման գործընթացը, որն ինստիտուտների ձևավորման պայմաններից մեկն է, այլև անուղղակիորեն ազդեցին հասարակության մեկ այլ սյան՝ բազմակարծության առաջացմանը։ Քաղաքական ինստիտուտների զարգացումը տեղի է ունեցել հասարակության այլ խոշոր փոփոխությունների ֆոնին։ Դրանցից ամենակարևորը մրցակցության աճն էր, որի արդյունքում հանրությունը կարողացավ իր պահանջները ներկայացնել միապետին և քաղաքական էլիտային։ 1381 թվականի գյուղացիական ընդվզումը պատմական մեծ իրադարձություն էր։ Քաղաքական իշխանությունը սկսեց տարածվել ոչ միայն թագավորից լորդին, այլ նաև էլիտայից հասարակ ժողովրդին։ 1603 թվականին մահացավ Էլիզաբեթ I-ը՝ Հենրի VIII-ի դուստրը, որը գահ էր բարձրացել 1558 թվականին։ Նա ժառանգ չէր թողել, ուստի Թյուդորների արքայատոհմին փոխարինց Ստյուարտների արքայատոհմը։ Այս արքայատոհմի առաջին թագավորը՝ Յակով I-ը, ժառանգել էր ոչ միայն հին ինստիտուտները, այլ նաև դրանց շուրջ եղած հակամարտությունները։ Նա ցանկանում էր բացարձակ միապետ լինել։ Ինչպես Հակոբ I-ը, այնպես էլ նրա որդի և ժառանք Չարլզ I-ը, ձգտում էին ամրապնդել միապետությունը, նվազեցնել խորհրդարանի ազդեցությունը և ստեղծել բացարձակ ինստիտուտներ։
Հակոբ I-ի և խորհրդարանի միջև հակամարտությունն իր գագաթնակետին հասավ 1620-ական թվականներին։ Այս հակամարտության գագաթնակետն առևտրի վերահսկումն էր, ինչպես արտասահմանում, այնպես էլ Բրիտանական կղզիներում։ Մենաշնորհի հաստատման թագի լիազորությունը պետական եկամտի հիմնական աղբյուրն էր, ավելին այն հաճախ օգտագործվում էր թագավորի կողմակիցներին խրախուսելու համար։ 1623 թվականին Խորհրդարանը մեծ հաղթանակ տարավ՝ ընդունելով Մենաշնորհների մասին կանոնադրությունը, որն արգելում էր Յակով I-ին Բրիտանիայում նոր մենաշնորհներ ստեղծել։ Սակայն միջազգային առևտրում մենաշնորհների թույլտվությունը մնաց թագավորի գերակայության տակ, քանի որ խորհրդարանի լիազորությունները չէր տարածվում միջազգային գործերում։ Ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին արդեն գոյություն ունեցող մենաշնորհները մնացին ուժի մեջ։ 1629 թվականին՝ գահ բարձրանալուց չորս տարի անց, Չարլզը հրաժարվեց խորհրդարան հրավիրել՝ շարունակելով իր հոր քաղաքականությունը։ Նա նաև ձգտում էր վերացնել դատական համակարգի անկախությունը և փորձում էր ազդել դատական որոշումների վրա։
1642թ-ին թագավորի և խորհրդարանի միջև քաղաքացիական պատերազմ սկսվեց: Այս կոնֆլիկտի զարգացումը ցույց է տալիս, որ դա պայքար էր քաղաքական ինստիտուտների զարգացման համար: Խորհրդարանը ցանկանում էր վերջ դնել բացարձակ քաղաքական ինստիտուտներին, թագավորը ձգտում էր ամրապնդել դրանք: Այս հակամարտության արմատները տնտեսական էին: Այնուամենայնիվ, միապետության պարտությունը և անկումը չբերեցին ներառական ինստիտուտների ստեղծմանը: Ընդհակառակը, միապետությունը փոխարինվեց Քրոմվելի բռնապետությամբ, և վերջինիս մահից երկու տարի անց՝ 1660-ականներին, վերականգնվեց միապետական համակարգը, և 1649-ին չեղյալ համարված արտոնություններից շատերը վերականգնվեցին: Չարլզ II- ը՝ մահացած թագավորի որդին, գահ բարձրացավ նույն մտադրությամբ: Նրա ջանքերը շարունակեց եղբայր և ժառանգ Յակով II- ը, ով թագավոր դարձավ 1685 թվականին: 1688 թվականին միապետությունը վերականգնելու նրա փորձը մեկ այլ ճգնաժամի և քաղաքացիական պատերազմի պատճառ դարձավ։ Այս անգամ խորհրդարանն ավելի կազմակերպված էր և միասնական։ Խորհրդարանականները հրավիրել էին հոլանդացի պետական գործիչ Վիլհելմ Օրանացուն և նրա կնոջը՝ Մարիային վերցնելու անգլիական գահը։ Վիլհելմը բանակի հետ հաստատվեց Բրիքսեմում (Դևոնի կոմսություն) և իրեն հռչակեց թագավոր՝ խոստանալով, որ կկառավարի սահմանադրական միապետության շրջանակներում։ Դրանից երկու տարի անց Յակով թագավորի բանակը նահանջեց, իսկ նա փախավ Ֆրանսիա։
Փառահեղ հեղափոխություն
Հաղթանակից հետո խորհրդարանը և Վիլհելմը բանակցությւոններ սկսեցին նոր քաղաքականության վերաբերյալ։ Վիլհելմը հետագա փոփոխությունները ներառեց իր Հռչակագրում, որը նա հրապարակել էր Անգլիա ժամանելուց կարճ ժամանակ անց։ Այնուհետև դրանք ամրագրվեցին Մարդու իրավունքների հռչակագրում, որը խորհրդարանն ընդունեց 1689 թվականի փետրվարին։ Հետագայում արդեն օրենքի ուժ ստացած հռչակագիրը սակայն շատ առումներով անորոշ էր։ Այն ընդհանուր առմամբ սահմանում էր որոշ կարևորագույն սահմանադրական սկզբունքներ։ Այն սահմանում էր հաջորդականության կարգը, որը տարբերվում էր այդ ժամանակ ընդունված կանոնից։ Եթե խորհրդարանը կարող է հեռացնել մեկ միապետի և նրան փոխարինել մեկ ուրշով, ապա ինչու՞ նորից չանի դա։ Իրավունքների հռչակագրում նաև սահամնվում էր, որ միապետը չի կարող չեղարկել կամ խատել օրենքները, և ոչ մի նոր հարկ չի կարող հաստատվել առանց խորհրդարանի վավերացման։ Նույնիսկ հատուկ սահմանադրական կանոնների և օրենքների բացակայության պարագայում Վիլհելմը հանձնեց բազմաթիվ լիազորություններ, որոնք նախկինում պատկանում էին Անգլիայի թագավորներին։ Նա դադարեց միջամտել դատական իշխանության որոշումներին և հրաժարվեց հին արտոնություններից։ Քաղաքական ինստիտուտների այս փոփոխությունները միասին նշանավորեցին խորհրդարանի հաղթանակն արքայական իշխանության դեմ պայքարում և Անգլիայում, ապա Մեծ Բրիտանիայում, բացարձակ միապետության ավարտը։
Այդ ժամանակից ի վեր խորհրդարանը հստակ վերահսկում է պետական քաղաքականությունը։ Ավելի կարևոր էր քաղաքական ինստիտուտների բազմակարծության զարգացումը։ Այժմ Անգլիայի շարքային քաղաքացին խորհրդարան, ինչպես նաև քաղաքական և տնտեսական ինստիտուտներ մուտք գործելու հնարավորություն է ստացել այնպիսի չափով, որն անհնար էր, երբ իշխանությունը կենտրոնացված էր թագավորի ձեռքում։ Բայց, քանի որ այն ժամանակ Անգլիան ժողովրդավարությունից հեռու էր, խորհրդարան մուտք գործել նշանակում էր խորհրդարանականների և ընտրողների միջև չափավոր կապ։ Անհավասարության մեկ այլ նշան էր այն փաստը, որ XVIII դարում բնակչության 2%-ն ուներ ձայնի իրավունք և այն էլ միայն տղամարդիկ։
Բայց խորհրդարանն ու, հետևաբար, տնտեսական ինստիտուտներն ազդեցության այլ ձևեր ևս ունեին: Դրանցից ամենակարևորը միջնորդությունների ներկայացումն էր և Փառահեղ հեղափոխությունից հետո բազմակարծության զարգացման համար դա ավելի կարևոր մեխանիզմ էր, քան սահմանափակ ընտրովի ժողովրդավարությունը: Ցանկացած քաղաքացի կարող էր դիմել խորհրդարան, և շատերն այդպես էլ անում էին: Կարևոր է, որ երբ մարդիկ միջնորդություն են ներկայացնում, խորհրդարանը պարտավոր էր լսել նրանց։ Դա ավելին էր, քան միապետության անկումը, այն 1688 թվականից հետո Անգլիայի լայն հասարակության քաղաքական կյանքի մեջ ներգրավածության և բազմակարծության աճ էր։ Միջնորդությունների ներկայացման չափազանց մեծ ակտիվությունը ցույց է տալիս, որ հասարակության լայն շրջանակները, որոնք չեն կարողացել նույնիսկ ներկայանալ խորհրդարանում պետական մարմինների գործունեության վրա ազդելու ուղիներ են ունեցել։ Եվ նրանք օգտագործել են այդ հնարավորությունը։
Խորհրդարանի մեկ այլ առաջնահերթ խնդիր էր ֆինանսական հատվածի բարեփոխումը։ Չնայած Փառահեղ հեղափոխությունից առաջ զարգացած բանկային և ֆինանսական գործունեությանն՝ այս գործընթացն արագացրեց 1694 թվականին Անգլիայի բանկի ստեղծումը, որն արդյունաբերության համար միջոցների աղբյուր դարձավ։ Սա Փառահեղ հեղափոխության հերթական հետևանքն էր։ 18-րդ դարի սկզբին վարկերը հասանելի են բոլոր նրանց համար, ովքեր կարող էին գրավ տրամադրել։ Այսպիսով՝ մենք ցույց տվեցինք, թե ինչպես Փառահեղ հեղափոխությունը փոխեց անգլիական քաղաքական ինստիտուտները՝ դարձնելով դրանք ավելի պլյուրալիստական և դրանով հիմք դրվեց նրանց ներառականությանը։ Այդ փաստը կրկին ցույց է տալիս քաղաքական կենտրոնացման և բազմակարծության միջև կապը։ Մինչև 1688 թվականը խորհրդարանը պայքարում էր, որ պետական իշխանությունը դառնա ավելի արդյունավետ և ավելի ապահովված լինի ռեսուրսներով, որպեսզի կարողանա վերահսկողություն անել։ 1688 թվականից հետո իրավիճակը կտրուկ փոխվեց։ 1688 թվականից հետո խորհրդարանը սկսեց բարելավել եկամուտներ ձեռ բերելու հնարավորությունները, որոնք կարող են լինել գանձված հարկերը, և այդ գործընթացը լավ պատկերվում է հարկային բյուրոկրատիայի շնորհիվ․ հարկային տեսուչների թիվը 1690 թվականի 1211-ից 1780–ին հասավ 4800-ի։ Ակցիզային հարկ հավաքագրողները գործում էին ամբողջ երկրով և նրանց վերահսկում էին հարկային վերահսկողները, ովքեր այցելում էին ստուգումների, չափում, հաշվարկում ակցիզային հարկի ենթակա հացահատիկի, գարեջրի և այլ ապրանքների չափը։ Պետական վերահսկողության այսպիսի բարձր մակարդակի որոշ աղքատ երկրներ նույնիսկ մեր օրերում չեն կարողանում հասնել, իսկ սա դեռ 1710 թվականն էր։