Արցախյան վերջին պատերազմը մեզ ստիպեց վերանայել մեր ապրած կյանքը, կորստյան ցավը ստիպեց նաև վերանայել կարծրացած արժեհամակարգը. արդյո՞ք արցախյան առաջին պատերազմի հաղթանակը բավականաչափ գնահատել ենք: Այս և այլ, ցավոտ ու այսօրեական թեմաների շուրջ ենք զրուցել կինոռեժիսոր Էդգար Բաղդասարանի հետ։
-Պարոն Բաղդասարյան, արցախյան առաջին պատերազմը բավականաչափ լուսաբանված, ուսումնասիրվա՞ծ է՝ ըստ Ձեզ: Մեր կյանքի տարբեր ոլորտներում մենք ըստ արժանվույն արժևորե՞լ ենք հազարավոր կյանքերի գնով ձեռք բերված հաղթանակը:
-Իրականում Ձեր հարցը նաև պատասխան է պարունակում: Իհարկե, Արցախյան առաջին պատերազմին բավարար չափով անդրադարձ չի եղել, իսկ ինչ էլ որ արվել է, սխալ է արվել: Արցախյան պատերազմը հետագա 10 տարիների ընթացքում դարձավ միֆոլոգիա՝ «ուռա՜, պատրիոտիզմ» դարձավ, վերածվեց կենացների, վատ ֆիլմերի, մուլտերի, որտեղ թուրքերը ոչխար էին:
Հասցրինք հիպերբոլիզացիայի. միաժամանակ ասմունքային հայրենասիրությամբ արցախյան պատերազմի թեման սկսեցինք մտցնել 3-4 տարեկան երեխաների գլուխները՝ նրանց կամուֆլյաժ հագցնելով:
Թող պատմաբաններն ինձ հակառակը համոզեն. մենք որոշ ճակատամարտերում հաղթել ենք, բայց արցախյանը մեր պատմության մեջ միակ պատերազմն էր, որտեղ հաղթեցինք: Պատերազմում ենք հաղթել, ոչ թե ճակատամարտում: Այդ հաղթանակը 30 տարվա մեջ մենք մսխեցինք. մսխեցինք մշակույթում, որովհետև մեր բոլոր պրոբլեմները մշակութային են: Արցախյան հաղթանակն ինքներս մեզ համար կարիկատուրա դարձրինք: Տարիների ընթացքում այն աստիճանի հակակրանք ձևավորեցինք՝ Ղարաբաղ, ղարաբաղցի տարանջատումներ անելով, որ որոշեցինք՝ եկեք կտրենք այդ հատվածը, մեզանից հեռացնենք-պրծնենք:
-Իսկ ո՞վ կտրեց, պարոն Բաղդասարյան, ո՞ւմ էր դա հարկավոր:
-Չեմ ուզում անուններ տալ. մենք ինքներս կտրեցինք: Երբ Մոնթեն ասում էր՝ տասը փամփուշտից ինը պահիր հայ թշնամու համար, մեկը՝ թուրքի, կարծում էինք ծայրահեղություն է: Երբ դպրոցում Հակոբ Պարոնյան էի կարդում, մտածում էի՝ ի՜նչ չափազացություն է: Ի՞նչ իմանայի, որ Պարոնյանը դեռ մեղմ է գրել:
– Իսկ պատմագիտական տեսակետից արցախյան առաջին պատերազմին լիարժեք գնահատական տրվե՞լ է:
-Ոչինչ էլ չի արվել. այստեղ նույնպես կենացային, ասմունքի մակարդակից այն կողմ չենք անցել: Մենք արցախյան պատերազմի մասին ֆիլմ չունենք: Թող ոչ ոք չնեղանա. եթե պատերազմի մասին պիտի ֆիլմ նկարվի, ապա այն պետք է ճշմարիտ լինի, ոչ թե ծառայի այն նպատակին, որ ինչ-որ մեկը դրանից իրեն լավ զգա: Այդ ֆիլմը պետք է, օրինակ, ինձ խորհելու, փիլիսոփայելու առիթ տա, որ ես մտածեմ մոլորակի վրա, այս բազմերանգ աշխարհում հայ ազգի դերի ու տեղի մասին:
-Այսինքն, գեղարվեստական կինոյում էլ արցախյան առաջին պատերազին բավարար անդրադարձ չի եղել, իսկ վավերագրական ժանրի մասին ի՞նչ կասեք:
-Հայկական վավերագրական կինոն որևէ ժամանակաշրջանում խնդիր չի ունեցել, միշտ եղել է բարձր մակարդակի վրա: Մենք միայն խաղարկային ֆիլմերի հետ խնդիր ունենք, դա էլ դպրոցի հետ է կապված: Ես ամեն կերպ ուզում էի այդ դպրոցը փոխել, բայց միշտ անանցանելի պատի էի հանդիպում:
-Արցախյան առաջին պատերազմի մասին ֆիլմերը պետք է պետությունը պատվիրեր, համամիտ չե՞ք:
-Պետությունը մենք ենք. իհարկե, պետք է պետությունը պատվիրեր: Բայց տարիներ շարունակ Մշակույթի նախարարություններում այս դրվածքն է եղել՝ այսինչ ֆիլմը այսինչ մարդը պետք է նկարի: Իսկ արդյունքում ամեն ինչ արել ենք, որ արցախյան հաղթանակը տրորվի. ոչ թե հաղթանակը վատաբանել ու անտեսել ենք, այլ կեղծ հայրենասիրությամբ տրորել ենք:
Մի անգամ նախարար Արմեն Ամիրյանի մոտ էի, ասաց՝ ի՞նչ անենք, ի՞նչ առաջարկներ ունես: Պատասխանեցի՝ ինչ էլ ասեմ, չես անելու, որովհետև իմ ասածի արդյունքը 7-8 տարի հետո է երևալու, պտուղները վայելելու է մեկ ուրիշ նախարար: Դու նորից զբաղվելու ես կոսմետիկայով՝ դիվիդենտներ շահելու համար, որ ասեն՝ ի՜նչ լավ նախարար է: Իսկ եթե դու ազնիվ, անձնազոհ, ազգասեր մարդ ես, ուզում ես ռեալ օգուտ տաս քո մշակույթին, ուրեմն արդյունքները երևալու են ասենք Պողոս Պողոսյան անունով նախարարի ժամանակ:
-Իրականում մեր թերությունների, սխալների մեջ համարձակությա՞ն պակաս կա, թե լավ գաղափարի:
– 1990 թվականին իմ դեբյուտային «Խաղեր» ֆիլմն այսօր չեմ կարող ցուցադրել, որովհետև կարող է ինձ ծեծեն, ինչպես նախկինում են սպառնացել, թե կսպանեն ինձ: «Խաղեր» ֆիլմի պատճառով 6-7 հոգի գործից դուրս է եկել: Ինձ հարցնում էին՝ էս ո՞նց ես ֆիլմիդ մեջ ներկայացրել հայ երեխաներին:
Մենք սովոր ենք, որ պիտի ասմունքենք, գոռանք. 30 տարի «Գետաշեն» երգեցինք: Հիմա էլ «Դադիվանք» ենք երգելու: Դադիվանքի, Ամարասի անուններով հյուրանոցային, ռեստորանային համալիրներ կբացեն: Եթե ես լինեի երկրի ղեկավար, կարգելեի այդ անուններն օգտագործել: Երբ Մուշը, Ադանան, Ամարասը, Դադիվանքը մերը կլինեն, այդ ժամանակ էլ այդ անունները կօգտագործենք, բայց մշակույթում, պատմագրության մեջ դրանք պետք է լիարժեք արտացոլվեն: Մենք կորցնում ենք, հետո կորցրածի մասին երգեր գրում ու հաճույք ստանում դրանից: Դա նորմալ ու առողջ չէ: Մի քանի օր առաջ մի ռեփեր երիտասարդ երգում էր՝ Արարատը մերը կլինի: Հարցրեցի՝ որ Արարատը քոնը լինի, ի՞նչ ես անելու: Զարմացած երեսիս նայեց: Ասացի՝ մենք ունենք 29.000 քմ կմ տարածք՝ կեղտի, ցելոֆանե տոպրակների մեջ կորած, անգամ այսքանը չենք կարողանում պահել: Ի՞նչ ենք անելու Արարատը, գնանք փեշերին խաշ ուտե՞նք, ինչպես Արագածի փեշերին ենք ուտո՞ւմ:
-Վերափոխվել է պետք: Ինքներս մեր ներսը պիտի մաքրենք, վերանայենք մեր մտածելակերպը, մեր քայլերը, համաձա՞յն եք:
-Անպայման, սկսած կրթական համակարգից: Ինչի մասին խոսում ենք, հիմքը կրթությունն է: Մշակույթի ոչ մի նախարարի ես այդպես էլ չկարողացա բացատրալ, թե ինչ է մշակութային քաղաքականությունը: Ասում եմ՝ դուք հասկանո՞ւմ եք, որ շուկա ձևավորելը մշակութային քաղաքականություն է: Ոչ թե պետք է շուկայի քմահաճույքներով շարժվել, այլ շուկա ձևավորել. սա է գերխնդիրը: 1960-ականներից ենք դեգրադացվում: Ու սա պատահականություն չէ, այլ հատուկ արվում է, որպեսզի մարդկանց հեշտ կառավարեն:
Կրթությունը պետք է զրոյից փոխվի: Այս կատակլիզմը եզակի դրական կողմ ունի, այն շանս է՝ ամեն ինչ՝ հատկապես կրթական համակարգն ամբողջովին փոխելու: Պետք է ոչ թե Նարեկացիով հպարտանալ, այլ հասկանալ Նարեկացուն: Մենք ունենք մշակութային նեյտրոնային ռումբ, բայց կռվում ենք ռետինե մահակներով: Թե չէ՝ ասում ենք՝ մենք Նարեկացի ունենք: Հարցնում եմ՝ ի՞նչ է գրել Նարեկացին: Պատասխանում են՝ գիրք: Վերջ, այսքանով ենք ճանաչում Նարեկացուն: Մեր արժեքների 80 տոկոսը փչած է. չճանաչելով, չիմանալով՝ ուղղակի հպարտանում ենք:
21-րդ դարի հայ երեխան պետք է հասկանալով, գիտակցելով սիրի իր արժեքները, ոչ թե կրկնի իր պապերի ասածն ու առանց հասկանալու՝ ասմունքի՝ ես սիրում եմ իմ երկիրը: Հայ երեխան պետք է հասկանալով ու գիտակցելով հպարտանա հայ լինելու համար:
-Մենք պաթոս ենք սիրում, բառեր ենք սիրում. դա բնորոշ է հային:
-Գուստավ Մալերի խոսքերը մեջ բերեմ. «Ավանդույթը սերնդից սերունդ կենդանի կրակի և ոչ թե մոխրի փոխանցումն է»: Հանճարեղ է ասված: Մենք, կրակը թողած, մոխիրն ենք փոխանցում մեր սերունդներին: Եվ աշխարհում բոլորին ձեռք է տալիս, որ մենք մեր կրակը չենք օգտագործում:
Մի դեպք պատմեմ. Նարեկացու մասին վավերագրական ֆիլմի նախագիծ կար: Ճապոնացի մշակութաբանին ուղարկեցինք «Մատյան ողբերգության» պոեմը: Նա մեզ գրեց. «Աստված իմ, ի՞նչ Դանթե, ի՞նչ բան, եթե կա Նարեկացի»: Հարցրեց՝ Նարեկացին ձե՞րն է: Պատասխանեցինք՝ այո, 10-րդ դարում է ծնվել ու ստեղծագործել: Ճապոնացին մինչ այդ չէր ճանաչել Նարեկացուն ու հիմա ապշահար էր: Տեսեք, մենք կրակ ունենք՝ Նարեկացի, բայց ընկել ենք մոխիրների հետևից: Մեր հիմնական արժեքներն են՝ քրիստորեությունը, հայոց այբուբենը. դրանցից ավելի արդիական արժեքներ գոյություն չունեն: Քրիստոնեությունը Մաշտոցին ստիպեց հայոց այբուբենը ստեղծել, որպեսզի թարգմանվի «Աստվածաշունչը»: Եվ քրիստոնեությունը վահան դարձավ, որ 7-րդ դարում արաբական արշավանքի ժամանակ մենք էլ մյուսների պես իսլամ չընդունենք: Անգամ պարսիկներն ընդունեցին իսլամ, իսկ մենք չընդունեցինք: Եթե մենք չենք գիտակցում քրիստոնեության վահանի արժեքը, ուրեմն ապագա չունենք: Կանաչ իսլամը բոլորին ծածկեց իրենով, իսկ քրիստոնեության վահանը մեզ ու վրացիներին պաշտպանեց կանաչ իսլամից:
Եթե կտրենք հայոց այբուբենի և քրիստոնեության երկու սյուները, մեր մասին շատ շուտով կասեն՝ այս տարածքում թուրքի մի տեսակ կա, որ շատ խելացի է, գործունյա, ինչպես ասում են համշենահայերի, Արևմտյան Հայաստանում ապրող հայերի մասին: Հիմա մենք քրիստոնեության վահանը կորցնելու վտանգի մեջ ենք, իսկ եթե այն կորցնենք, կկորցնենք նաև մեր այբուբենը: Դա նշանակում է կտրել ծառի այն ճյուղը, որի վրա նստած ենք:
-Վերադառնանք արցախյան առաջին պատերազմի թեմային՝ մեր կորուստներին ու ձեռքբերումներին:
-Արցախյան առաջին պատերազմի հաղթանակի գինը շատ թանկ վճարեցինք, նույնը՝ Սարդարապատի ճակատամարտինը:
Միակ ճակատամարտը, որ հաղթել ենք ու միակ պատերազմը, որ հաղթել ենք: Բայց ցավով եմ կրկնում՝ երկուսն էլ մսխեցինք:
Երբ այս ողբերգությունը հասկանանաք մշակութաբանական առումով, այդ ժամանակ էլ կհամարեմ, որ խելքի ենք եկել:
Այս պատերազմը պարտվեցինք, որովհետև սպեկուլյացիայի վրա սերունդներ մեծացրինք՝ առանց խորքային իմաստը, ճշմարտությունն ընկալելու և մատուցելու: Ոչ մի տեղ անկեղծություն չկա: Ինչո՞ւ ենք սկզբում պարիսպը սարքում, հետո՝ տունը, որովհետև թաքցնելու բան ունենք: Մենք միմյանց հանդեպ անկեղծ չենք:
Բոլշևիկներին հայհոյում ենք, բայց Մյասնիկյանը Թամանյանին, Սարյանին, բոլորին բերեց Հայաստան, որովհետև պետական մտածողությամբ գործիչ էր: Ես մի անգամ ասել եմ՝ ամենաանկախը Հայաստանը եղել է Սովետական Միության ժամանակ: Եթե չլիներ սովետը, Օպերային թատրոնի շենքի տեղում թուրքական բազար կլիներ: Մեր ցանկացած մշակութային կոթողի փոխարեն թուրքական դախըլ դրված կլիներ: Կոմունիստները կառուցեցին Օպերային թատրոնը, հետո եկան անկախ Հայաստանի հայերն ու շենքի դիմաց սրճարաններ կառուցեցին: Սա է փաստը:
-Պատերազմը մեզ ներսից ու դրից կաթվածահար արեց, ստիպեց վերանայել մեր ապրածն ու նպատակները: Այնքա՜ն բան կա անելու: Դուք՝ որպես գործող ռեժիսոր, այդ համատեքստում ի՞նչ ծրագրեր ունեք:
–Զոհված տղերքի մասին 2-4 րոպեանոց ֆիլմեր եմ նկարում. շուտով համացանցում կտեղադրվեն: Բոլոր վայրերում եղել ենք, բոլոր մարզերում, բոլոր զոհվածներին անդրադարձել ենք: Ցավից ներսս պայթում է, այնքա՜ն պատմություններ կան մեջս կուտակված: Ընտանիքները փակված են, տանից դուրս չեն գալիս: Առնվազն սրիկայություն է ասել, թե ինչու զոհվածների հարազատները դուրս չեն գալիս փողոց: Նրանց ցավը, ողբը հրապարակում ու փողոցում ատոմային ռումբի պես կարող է պայթել:
Մտել եմ մի զոհված տղայի տուն. ինքը՝ լուսավոր, գեղեցկադեմ, խելացի: Հայրն ասում է՝ լույսս մարեց: Յուրա Հարությունյան. մինուճար տղա էր, ծրագրավորող:
Մենք՝ հայերս, ամբողջ օրը աջուձախ ասում ենք՝ ցավդ տանեմ, ցավդ տանեմ, բայց ցավ տանել չգիտենք, կարեկցել չենք կարող, մինչդեռ էմպաթիան ամենակարևորն է թե՛ կյանքում, թե արվեստում: Ցավը տանելով՝ դու կփոխվես: Տրագեդիան ինչո՞ւ է ամենաբարդ ու վեհ ժանրն արվեստում, որովհետև մարդկանց կատարսիսի է տանում: Ես հիմա դրանոով եմ զբաղված: Ուզում եմ ցույց տալ, որ երբ տղաները ողջ էին, ուրախանում էին, սիրում էին, ապրում էին, շատ նպատակներ ունեին: Ես ծնողների ցավն եմ ցույց տալիս և ուզում եմ, որ բոլորս հասկանանք, թե ինչ ենք վճարել թափոնի դիմաց: Մեզ վրա թափոն է լցվել, ու մենք դրա դիմաց ադամանդե սերունդ ենք տվել: Ադամանդե սերունդ՝ թափոնի դիմաց. խենթանալու չափ սարսափելի է: Պատերազմի ժամանակ արաբ վարձկաններ էլ են կռվել, որոնցից շատերն անգամ կարդալ չգիտեին, ու նրանց դեմ կռվել է կիրթ, բանիմաց, գեղեցկատես մի սերունդ՝ մեր լույս երեխաները: Եթե մենք այսուհետև պիտի ասենք՝ կյանքը շարունակվում է, ուրեմն մենք աղբ ենք:
Մենք հազարավոր զոհեր ունեցանք, հետևաբար, հազարավոր ֆիլմեր են լինելու: Ամերիկաբնակ հայ բիզնեսմենների զավակները գումար են հավաքել, առանց գովազդ անելու՝ աջակցում են այդ ընտանիքներին. մտածեցինք՝ տղաների դիմանկարներն ստեղծենք, որ նրանց արածի մասին բոլորն իմանան: Նրանք անիմաստ չեն զոհվել, ոչ՛, նրանց ինքնազոհությունը մեզ դաս պիտի լինի:
Ժամերով կարող ենք այսպես խոսել, բայց պիտի գործ անենք:
Հեղինակներ՝
Ռուզան Բագրատունյան
Նաիրա Փայտյան
Հարցազրույցը՝ kinoashkharh.am կայքից։