Ադամանդե սերունդ տվեցինք՝ թափոնի դիմաց

Արցախյան վերջին պատերազմը մեզ ստիպեց վերանայել մեր ապրած կյանքը, կորստյան ցավը ստիպեց նաև վերանայել կարծրացած արժեհամակարգը. արդյո՞ք արցախյան առաջին պատերազմի հաղթանակը բավականաչափ գնահատել ենք: Այս և այլ, ցավոտ  ու այսօրեական թեմաների  շուրջ ենք զրուցել կինոռեժիսոր Էդգար Բաղդասարանի  հետ։

-Պարոն Բաղդասարյան,   արցախյան առաջին պատերազմը բավականաչափ լուսաբանված, ուսումնասիրվա՞ծ է՝ ըստ Ձեզ: Մեր կյանքի տարբեր ոլորտներում մենք ըստ արժանվույն արժևորե՞լ ենք հազարավոր կյանքերի գնով ձեռք բերված հաղթանակը:

-Իրականում Ձեր հարցը նաև պատասխան է պարունակում: Իհարկե, Արցախյան առաջին պատերազմին բավարար չափով անդրադարձ չի եղել, իսկ ինչ էլ որ արվել է,  սխալ է արվել: Արցախյան պատերազմը հետագա 10 տարիների  ընթացքում դարձավ միֆոլոգիա՝ «ուռա՜, պատրիոտիզմ» դարձավ, վերածվեց կենացների, վատ ֆիլմերի, մուլտերի, որտեղ թուրքերը ոչխար էին:

Հասցրինք հիպերբոլիզացիայի. միաժամանակ ասմունքային հայրենասիրությամբ արցախյան պատերազմի թեման սկսեցինք մտցնել 3-4 տարեկան երեխաների գլուխները՝ նրանց կամուֆլյաժ հագցնելով:

Թող պատմաբաններն ինձ հակառակը համոզեն. մենք որոշ ճակատամարտերում հաղթել ենք, բայց արցախյանը մեր պատմության մեջ միակ պատերազմն էր, որտեղ  հաղթեցինք: Պատերազմում ենք հաղթել, ոչ թե ճակատամարտում: Այդ հաղթանակը 30 տարվա մեջ մենք մսխեցինք.  մսխեցինք մշակույթում, որովհետև մեր բոլոր պրոբլեմները մշակութային են: Արցախյան հաղթանակն ինքներս մեզ համար կարիկատուրա դարձրինք: Տարիների ընթացքում այն աստիճանի հակակրանք ձևավորեցինք՝ Ղարաբաղ, ղարաբաղցի տարանջատումներ անելով, որ որոշեցինք՝ եկեք կտրենք այդ հատվածը, մեզանից հեռացնենք-պրծնենք:

-Իսկ ո՞վ կտրեց, պարոն Բաղդասարյան, ո՞ւմ էր դա հարկավոր:

-Չեմ ուզում անուններ տալ. մենք ինքներս կտրեցինք: Երբ Մոնթեն ասում էր՝ տասը փամփուշտից ինը պահիր հայ թշնամու համար, մեկը՝ թուրքի, կարծում էինք ծայրահեղություն է: Երբ դպրոցում Հակոբ Պարոնյան էի կարդում, մտածում էի՝ ի՜նչ չափազացություն է: Ի՞նչ իմանայի, որ Պարոնյանը դեռ մեղմ է գրել:

– Իսկ պատմագիտական տեսակետից արցախյան առաջին պատերազմին  լիարժեք գնահատական տրվե՞լ է:

-Ոչինչ էլ չի արվել. այստեղ նույնպես կենացային, ասմունքի մակարդակից այն կողմ չենք անցել: Մենք արցախյան պատերազմի մասին ֆիլմ չունենք: Թող ոչ ոք չնեղանա. եթե պատերազմի մասին պիտի ֆիլմ նկարվի, ապա այն պետք է ճշմարիտ լինի, ոչ թե ծառայի այն նպատակին, որ ինչ-որ մեկը դրանից իրեն լավ զգա: Այդ ֆիլմը պետք է, օրինակ,  ինձ խորհելու,  փիլիսոփայելու առիթ տա, որ ես մտածեմ  մոլորակի վրա, այս բազմերանգ աշխարհում   հայ ազգի դերի ու տեղի մասին:

-Այսինքն, գեղարվեստական կինոյում էլ արցախյան առաջին պատերազին  բավարար անդրադարձ չի եղել, իսկ վավերագրական ժանրի մասին ի՞նչ կասեք:

-Հայկական վավերագրական կինոն որևէ ժամանակաշրջանում  խնդիր չի ունեցել, միշտ եղել է բարձր մակարդակի վրա: Մենք միայն խաղարկային ֆիլմերի հետ խնդիր ունենք, դա էլ դպրոցի հետ է կապված: Ես ամեն կերպ ուզում էի այդ դպրոցը փոխել, բայց միշտ անանցանելի պատի էի հանդիպում:

-Արցախյան առաջին պատերազմի մասին ֆիլմերը պետք է պետությունը պատվիրեր, համամիտ չե՞ք:

-Պետությունը մենք ենք. իհարկե, պետք է պետությունը պատվիրեր:  Բայց տարիներ շարունակ Մշակույթի նախարարություններում այս դրվածքն է եղել՝ այսինչ  ֆիլմը այսինչ մարդը պետք է նկարի: Իսկ արդյունքում ամեն ինչ արել ենք, որ արցախյան  հաղթանակը տրորվի.  ոչ թե հաղթանակը  վատաբանել ու անտեսել ենք, այլ կեղծ հայրենասիրությամբ  տրորել ենք:

Մի անգամ նախարար Արմեն Ամիրյանի մոտ էի, ասաց՝ ի՞նչ անենք, ի՞նչ առաջարկներ ունես: Պատասխանեցի՝ ինչ էլ ասեմ, չես անելու, որովհետև իմ ասածի արդյունքը 7-8 տարի հետո է երևալու, պտուղները վայելելու է մեկ ուրիշ նախարար: Դու նորից զբաղվելու ես կոսմետիկայով՝ դիվիդենտներ շահելու համար, որ ասեն՝ ի՜նչ լավ նախարար է: Իսկ եթե դու ազնիվ, անձնազոհ, ազգասեր մարդ ես, ուզում ես ռեալ օգուտ տաս քո մշակույթին, ուրեմն արդյունքները երևալու են ասենք Պողոս Պողոսյան անունով նախարարի ժամանակ:

-Իրականում մեր թերությունների, սխալների մեջ համարձակությա՞ն պակաս կա, թե լավ գաղափարի:

– 1990 թվականին իմ դեբյուտային «Խաղեր» ֆիլմն այսօր չեմ կարող ցուցադրել, որովհետև կարող է ինձ ծեծեն, ինչպես նախկինում են սպառնացել, թե  կսպանեն ինձ: «Խաղեր» ֆիլմի պատճառով 6-7 հոգի գործից դուրս է եկել: Ինձ հարցնում էին՝ էս ո՞նց ես ֆիլմիդ մեջ ներկայացրել հայ երեխաներին:

Մենք սովոր ենք, որ պիտի ասմունքենք, գոռանք. 30 տարի «Գետաշեն» երգեցինք: Հիմա էլ «Դադիվանք» ենք երգելու: Դադիվանքի, Ամարասի  անուններով հյուրանոցային, ռեստորանային համալիրներ կբացեն: Եթե ես լինեի երկրի ղեկավար, կարգելեի այդ անուններն օգտագործել:  Երբ  Մուշը, Ադանան, Ամարասը, Դադիվանքը մերը կլինեն, այդ ժամանակ էլ այդ անունները կօգտագործենք, բայց  մշակույթում, պատմագրության մեջ դրանք պետք է լիարժեք արտացոլվեն: Մենք կորցնում ենք, հետո կորցրածի մասին երգեր գրում  ու հաճույք ստանում  դրանից: Դա նորմալ ու առողջ չէ: Մի քանի օր առաջ մի ռեփեր երիտասարդ երգում էր՝ Արարատը մերը կլինի: Հարցրեցի՝ որ Արարատը քոնը լինի, ի՞նչ ես անելու: Զարմացած երեսիս  նայեց: Ասացի՝ մենք ունենք 29.000 քմ կմ տարածք՝ կեղտի, ցելոֆանե տոպրակների մեջ կորած, անգամ այսքանը չենք կարողանում պահել: Ի՞նչ ենք անելու Արարատը, գնանք փեշերին խաշ ուտե՞նք, ինչպես Արագածի փեշերին ենք ուտո՞ւմ:

-Վերափոխվել է պետք: Ինքներս մեր ներսը պիտի մաքրենք, վերանայենք մեր մտածելակերպը, մեր քայլերը, համաձա՞յն եք:

-Անպայման,  սկսած կրթական համակարգից: Ինչի մասին խոսում ենք, հիմքը կրթությունն է: Մշակույթի ոչ մի նախարարի ես այդպես  էլ  չկարողացա բացատրալ, թե ինչ է մշակութային քաղաքականությունը: Ասում եմ՝ դուք հասկանո՞ւմ եք, որ շուկա ձևավորելը մշակութային քաղաքականություն է: Ոչ թե պետք է շուկայի քմահաճույքներով շարժվել, այլ  շուկա ձևավորել. սա է գերխնդիրը: 1960-ականներից ենք դեգրադացվում: Ու սա պատահականություն չէ, այլ հատուկ արվում է, որպեսզի մարդկանց հեշտ կառավարեն:

Կրթությունը  պետք է զրոյից փոխվի: Այս կատակլիզմը եզակի դրական կողմ ունի, այն շանս է՝ ամեն ինչ՝  հատկապես կրթական համակարգն ամբողջովին փոխելու: Պետք է ոչ թե Նարեկացիով հպարտանալ, այլ հասկանալ Նարեկացուն: Մենք ունենք մշակութային նեյտրոնային ռումբ, բայց կռվում ենք  ռետինե մահակներով:  Թե չէ՝  ասում ենք՝ մենք Նարեկացի ունենք: Հարցնում եմ՝ ի՞նչ է գրել Նարեկացին: Պատասխանում են՝ գիրք: Վերջ, այսքանով ենք ճանաչում Նարեկացուն: Մեր արժեքների 80 տոկոսը փչած է. չճանաչելով, չիմանալով՝  ուղղակի հպարտանում ենք:

21-րդ դարի հայ երեխան պետք է հասկանալով, գիտակցելով սիրի իր արժեքները, ոչ թե կրկնի իր պապերի ասածն ու առանց հասկանալու՝  ասմունքի՝ ես  սիրում եմ իմ երկիրը: Հայ երեխան պետք է հասկանալով ու գիտակցելով հպարտանա հայ լինելու համար:

-Մենք պաթոս ենք սիրում, բառեր ենք սիրում. դա բնորոշ է հային:

-Գուստավ  Մալերի խոսքերը մեջ բերեմ. «Ավանդույթը  սերնդից սերունդ կենդանի կրակի և ոչ թե մոխրի փոխանցումն է»: Հանճարեղ է ասված: Մենք,  կրակը թողած, մոխիրն ենք փոխանցում մեր սերունդներին: Եվ աշխարհում բոլորին ձեռք է տալիս, որ մենք մեր կրակը չենք օգտագործում:

Մի դեպք պատմեմ. Նարեկացու մասին վավերագրական ֆիլմի նախագիծ կար: Ճապոնացի մշակութաբանին ուղարկեցինք «Մատյան ողբերգության» պոեմը: Նա մեզ գրեց. «Աստված իմ, ի՞նչ Դանթե, ի՞նչ բան, եթե կա Նարեկացի»: Հարցրեց՝ Նարեկացին ձե՞րն է: Պատասխանեցինք՝ այո, 10-րդ դարում է ծնվել ու ստեղծագործել: Ճապոնացին մինչ այդ չէր ճանաչել Նարեկացուն ու հիմա ապշահար էր: Տեսեք, մենք կրակ ունենք՝ Նարեկացի, բայց ընկել ենք մոխիրների հետևից: Մեր հիմնական արժեքներն են՝ քրիստորեությունը, հայոց այբուբենը. դրանցից ավելի արդիական արժեքներ գոյություն չունեն: Քրիստոնեությունը Մաշտոցին ստիպեց հայոց այբուբենը ստեղծել, որպեսզի թարգմանվի «Աստվածաշունչը»: Եվ քրիստոնեությունը վահան դարձավ, որ 7-րդ դարում  արաբական արշավանքի ժամանակ մենք էլ մյուսների պես իսլամ չընդունենք: Անգամ պարսիկներն ընդունեցին իսլամ, իսկ մենք չընդունեցինք: Եթե մենք չենք գիտակցում քրիստոնեության վահանի արժեքը, ուրեմն ապագա չունենք: Կանաչ իսլամը բոլորին ծածկեց իրենով, իսկ քրիստոնեության վահանը մեզ ու վրացիներին պաշտպանեց կանաչ իսլամից:

Եթե կտրենք հայոց այբուբենի և քրիստոնեության երկու սյուները, մեր մասին շատ շուտով կասեն՝ այս տարածքում թուրքի մի տեսակ կա, որ շատ խելացի է, գործունյա, ինչպես ասում են համշենահայերի, Արևմտյան Հայաստանում ապրող հայերի մասին: Հիմա մենք քրիստոնեության վահանը կորցնելու վտանգի մեջ ենք, իսկ եթե այն կորցնենք, կկորցնենք նաև մեր այբուբենը: Դա նշանակում է կտրել ծառի այն ճյուղը, որի վրա նստած ենք:

-Վերադառնանք արցախյան առաջին պատերազմի թեմային՝ մեր կորուստներին ու ձեռքբերումներին:  

-Արցախյան առաջին պատերազմի հաղթանակի գինը շատ թանկ վճարեցինք, նույնը՝ Սարդարապատի ճակատամարտինը:

Միակ ճակատամարտը, որ հաղթել ենք ու միակ պատերազմը, որ հաղթել ենք: Բայց ցավով եմ կրկնում՝ երկուսն էլ մսխեցինք:

Երբ այս ողբերգությունը  հասկանանաք մշակութաբանական առումով, այդ ժամանակ էլ կհամարեմ, որ խելքի ենք եկել:

Այս պատերազմը պարտվեցինք, որովհետև սպեկուլյացիայի վրա սերունդներ մեծացրինք՝ առանց խորքային իմաստը, ճշմարտությունն ընկալելու և մատուցելու: Ոչ մի տեղ անկեղծություն չկա: Ինչո՞ւ ենք սկզբում պարիսպը սարքում, հետո՝ տունը, որովհետև թաքցնելու բան ունենք: Մենք միմյանց հանդեպ անկեղծ չենք:

Բոլշևիկներին հայհոյում ենք, բայց Մյասնիկյանը Թամանյանին, Սարյանին, բոլորին բերեց Հայաստան, որովհետև պետական մտածողությամբ գործիչ էր:  Ես մի անգամ ասել եմ՝ ամենաանկախը Հայաստանը եղել է Սովետական Միության ժամանակ: Եթե չլիներ սովետը, Օպերային թատրոնի շենքի տեղում  թուրքական բազար կլիներ: Մեր ցանկացած մշակութային կոթողի փոխարեն թուրքական դախըլ դրված կլիներ: Կոմունիստները կառուցեցին Օպերային թատրոնը, հետո եկան անկախ Հայաստանի հայերն ու շենքի դիմաց սրճարաններ կառուցեցին: Սա է փաստը:

-Պատերազմը մեզ ներսից ու դրից կաթվածահար արեց, ստիպեց վերանայել մեր ապրածն ու նպատակները: Այնքա՜ն բան կա անելու: Դուք՝ որպես գործող ռեժիսոր, այդ համատեքստում ի՞նչ ծրագրեր ունեք:

Զոհված տղերքի մասին 2-4 րոպեանոց ֆիլմեր եմ նկարում. շուտով համացանցում կտեղադրվեն: Բոլոր վայրերում եղել ենք, բոլոր մարզերում, բոլոր զոհվածներին անդրադարձել ենք:  Ցավից ներսս պայթում է, այնքա՜ն պատմություններ կան մեջս կուտակված:  Ընտանիքները փակված են, տանից դուրս չեն գալիս: Առնվազն սրիկայություն է  ասել, թե ինչու զոհվածների հարազատները դուրս չեն գալիս փողոց: Նրանց ցավը, ողբը հրապարակում ու փողոցում ատոմային ռումբի պես կարող է պայթել:

Մտել եմ մի զոհված տղայի տուն. ինքը՝ լուսավոր, գեղեցկադեմ, խելացի: Հայրն ասում է՝ լույսս մարեց: Յուրա Հարությունյան. մինուճար տղա էր, ծրագրավորող:

Մենք՝ հայերս,  ամբողջ օրը աջուձախ ասում ենք՝ ցավդ տանեմ, ցավդ տանեմ, բայց ցավ տանել չգիտենք, կարեկցել չենք կարող, մինչդեռ  էմպաթիան ամենակարևորն է թե՛ կյանքում, թե արվեստում: Ցավը տանելով՝ դու կփոխվես: Տրագեդիան ինչո՞ւ է ամենաբարդ ու վեհ ժանրն արվեստում, որովհետև մարդկանց  կատարսիսի է տանում: Ես հիմա դրանոով եմ զբաղված: Ուզում եմ ցույց տալ, որ երբ տղաները ողջ էին, ուրախանում էին, սիրում էին, ապրում էին, շատ նպատակներ ունեին: Ես ծնողների ցավն եմ ցույց տալիս և ուզում եմ, որ բոլորս հասկանանք, թե ինչ ենք վճարել թափոնի դիմաց: Մեզ վրա թափոն է լցվել, ու մենք դրա դիմաց ադամանդե սերունդ ենք տվել: Ադամանդե սերունդ՝ թափոնի դիմաց. խենթանալու չափ սարսափելի է:  Պատերազմի ժամանակ արաբ վարձկաններ էլ են կռվել, որոնցից շատերն անգամ կարդալ չգիտեին, ու նրանց դեմ կռվել է կիրթ, բանիմաց, գեղեցկատես մի սերունդ՝ մեր լույս երեխաները:  Եթե մենք  այսուհետև պիտի ասենք՝ կյանքը շարունակվում է, ուրեմն մենք աղբ ենք:

Մենք հազարավոր զոհեր ունեցանք, հետևաբար, հազարավոր ֆիլմեր են լինելու: Ամերիկաբնակ հայ բիզնեսմենների զավակները գումար են հավաքել, առանց գովազդ անելու՝ աջակցում են այդ ընտանիքներին. մտածեցինք՝ տղաների դիմանկարներն ստեղծենք, որ նրանց արածի մասին բոլորն իմանան: Նրանք անիմաստ չեն զոհվել, ոչ՛, նրանց ինքնազոհությունը մեզ դաս պիտի լինի:

Ժամերով կարող ենք այսպես խոսել, բայց պիտի գործ անենք:

Հեղինակներ՝
Ռուզան Բագրատունյան  
Նաիրա Փայտյան

Հարցազրույցը՝ kinoashkharh.am կայքից։