Կարսի պայմանագիրը

1921թ. հոկտեմբերի 13-ին Կարսում Հայկական ՍՍՀ-ի, Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի ու Վրացական ՍՍՀ-ի միջև մի կողմից և Թուրքիայի միջև` մյուս կողմից, ՌՍՖՍՀ-ի մասնակցությամբ կնքվել է  բարեկամության պայմանագիր: Կարսի պայմանագիրը գրեթե նույնությամբ կրկնում էր 1921 թ.-ի մարտի 16-ին կնքված Մոսկվայի պայմանագրի դրույթները: Ստորև ներկայացված է Կարսի պայմանագրի տեքստը՝ ռուսերենից թարգմանությամբ:

Հայաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության, Ադրբեջանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության և Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության կառավարությունները մեկ կողմից և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը` մյուս կողմից, բաժանելով ազգերի եղբայրության և ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքները, նրանց միջև մշտական սրտագին փոխհարաբերություններ և, երկու կողմերի փոխադարձ շահերի վրա հիմնված անխախտ ու անկեղծ բարեկամություն հաստատելու ցանկությամբ խանդավառված, որոշեցին բարեկամության պայմանագիր կնքելու նպատակով Ռուսաստանի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Սովետական Հանրապետության մասնակցությամբ սկսել բանակցություններ և դրա համար որպես իրենց լիազորներ նշանակեցին.

Հայաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության կառավարությունը` Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Ասքանազ Մռավյանին, Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Պողոս Մակինցյանին.

Ադրբեջանի Սոցիալիստական Սովետական կառավարությունը` Պետական վերահսկողության ժողովրդական կոմիսար Բեհբուդ Շահթախթինսկուն.

Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական կառավարությունը` Ռազմական և Ծովային գործերի ժողովրդական կոմիսար Շալվա Էլիավային, Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար և Ֆինանսների ժողովրդական կոմիսար Ալեքսանդր Սվանիձեին.

Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը`

Ադրիանապոլսի կողմից Ազգային մեծ ժողովի դեպուտատ, Արևելյան ռազմաճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշային, Բուրդուրի կողմից Ազգային մեծ Ժողովի դեպուտատ Վելի բեյին, Հանրային աշխատանքների պետական քարտուղարի նախկին օգնական Մուխթար բեյին, Ադրբեջանում Թուրքիայի լիազոր ներկայացուցիչ Մեմդուհ Շևքետ բեյին.

Ռուսաստանի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Սովետական Հանրապետության կառավարությունը` Լատվիայում լիազոր ներկայացուցիչ Յակով Գանեցկուն,

որոնք իրենց լիազորագրերը փոխանակելով, դրանք գտան պատշաճ և օրինական ձևի ու համաձայնվեցին ներքոհիշյալի շուրջը.

Հոդված 1. Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը և Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունների կառավարությունները վերացված և ուժից զուրկ են համարում այն պայմանագրերը, որոնք կնքվել են ներկայումս պայմանավորվող կողմերի տերիտորիայի կազմի մեջ մտնող տերիտորիայում առաջներում իրենց սուվերեն իրավունքները կենսագործող պետությունների միջև, և որոնք վերաբերում են վերոհիշյալ տերիտորիաներին, վերացված և ուժից զուրկ են համարվում նաև երրորդ տերությունների կողմից կնքված և Անդրկովկասյան հանրապետություններին վերաբերող պայմանագրերը:

Համարվում է որոշված, որ սույն հոդվածը չի վերաբերում 1921 (1337) թ, մարտի 16-ին Մոսկվայում կնքված ռուս-պայմանագրին:

Հոդված 2. Պայմանավորվող կողմերը համաձայնվում են չճանաչել ոչ մի հաշտության պայմանագիր կամ միջազգային որևէ այլ ակտ, եթե կողմերից մեկին ուժով են հարկադրում այն ընդունել: Այդ պատճառով Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունների կառավարությունները համաձայնվում են չճանաչել որևէ միջազգային ակտ, որը վերաբերում է Թուրքիային և ճանաչված չէ այսօր Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովը ներկայացնող Ազգային կառավարության կողմից:

(Սույն պայմանագրում Թուրքիա հասկացության տակ հասկացվում են այն տերիտորիաները, որոնք մտցված են 1920 (1336) թ. հունվարի 28-ի թուրքական Ազգային ուխտի մեջ, որը Կ.Պոլսում մշակել և հռչակել է օսմանյան դեպուտատների պալատը և հաղորդել է մամուլին ու բոլոր պետություններին:)

Իր կողմից Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը համաձայնվում է չճանաչել որևէ միջազգային ակտ, որը վերաբերում է Հայաստանին, Ադրբեջանին ու Վրաստանին և ճանաչված չէ այդ երկրների համապատասխան կառավարությունների կողմից, որոնք այսօր ներկայացնում են Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի Սովետներին:

Հոդված 3. Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունների կառավարությունները, ընդունելով, որ կապիտուլյացիաների ռեժիմը համատեղելի չէ որևէ երկրի ազատ ազգային զարգացման, ինչպես նաև նրա սուվերեն իրավունքների լիակատար իրագործման հետ, գտնում են, որ այդ ռեժիմին առնչվող բոլոր ֆունկցիաներն ու իրավունքները կորցրել են իրենց ուժը և համարվում են վերացված:

Հոդված 4. Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանը (ըստ ռուսական գլխավոր շտաբի քարտեզի-մասշտաբը`1/210000-մեկ մատնաչափում` 5 վերստ) որոշվում է այն գծով, որն սկսվում է Սև ծովի ափամերձ Սարպ գյուղի մոտից, անցնում է Խեդիս-մթա սարի վրայով, Շավշետ սարի-Կանիդաղ սարի ջրբաժան գծի երկարությամբ, այնուհետև առաջ է գնում Արդահանի և Կարսի սանջակների հին հյուսիսային վարչական սահմանագծերի` Արփաչայի և Արաքս գետերի հնահունի ուղղությամբ մինչև Ստորին Կարա-սուի գետաբերանը: (Սահմանների մանրամասն նկարագրությունը և նրանց վերաբերող հարցերը որոշված են I և II հավելվածներում առդրվող քարտեզի վրա, որն ստորագրել են պայմանավորվող երկու կողմերը:)

Բնության մեջ պետական սահմանագծի մանրամասն որոշումն ու անցկացումը, ինչպես նաև սահմանանշանների տեղադրումը կատարելու է խառն սահմանային հանձնաժողովը, որին մասնակցում են պայմանավորվող կողմերի հավասար թվով անդամներ և ՌՍՖՍՀ-ի ներկայացուցիչը:

Հավելված IV

Հոդված 5. Թուրքիայի կառավարությունը և Սովետական Հայաստանի և Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայն են, որ սույն պայմանագրի III հավելվածում նշված սահմաններում Նախիջևանի մարզը կազմի ինքնավար տերիտորիա` Ադրբեջանի խնամակալության ներքո:

Հոդված 6. Թուրքիան համաձայնվում է Վրաստանին զիջել Բաթում քաղաքի ու նավահանգստի և սույն պայմանագրի 4-րդ հոդվածում նշված սահմանագծից դեպի հյուսիս ընկած և Բաթումի մարզի բաղադրիչ մասը կազմող տերիտորիայի սուվերենությունը, պայմանով, որ`

1) Սույն հոդվածում նշված վայրերի բնակչությունը վարչական առումով կօգտվի տեղական լայն ինքնավարությունից, որը յուրաքանչյուր համայնքին կապահովի կուլտուրական և կրոնական իրավունքներով, և բնակչությունը հնարավորություն կունենա հիշյալ վայրերում սահմանելու իր ցանկություններին համապատասխանող հողային օրենք.

2) Թուրքիային կտրվի Բաթումի նավահանգստի վրայով Թուրքիա կամ այնտեղից ուղարկվող ամեն տեսակ ապրանքների ազատ, անմաքս տրանզիտի իրավունք, տեղի չեն ունենա խափանումներ, ապրանքների վրա չի դրվի ոչ մի տեսակի տուրք: Թուրքիային կտրվի Բաթումի նավահանգստից օգտվելու իրավունք և դրա համար նրանից չեն գանձվի հատուկ տուրքեր:

Այս հոդվածը կյանքում կիրառելու համար սույն պայմանագրի ստորագրումից անմիջապես հետո շահագրգռված կողմերի ներկայացուցիչներից կկազմվի հանձնաժողով:

Հոդված 7. Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության կառավարությունը և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը պայմանավորվում են սահմանամերձ գոտու բնակիչների համար դյուրացնել սահմանի անցումը, պայմանով, որ կպահպանվեն մաքսային, ոստիկանական և սանիտարական կանոնները, որոնք այդ առթիվ կսահմանվեն խառն հանձնաժողովի կողմից:

Հոդված 8. Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության կառավարությունը և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը, նկատի առնելով երկու երկրների սահմանամերձ վայրերի բնակիչների համար սահմանից անդին գտնվող ամառային և ձմեռային արոտավայրերից օգտվելու անհրաժեշտությունը, պայմանավորվեցին այդ բնակիչներին տալ իրենց նախիրների հետ սահմանի վրայից անցնելու և սովորական արոտավայրերից օգտվելու իրավունք:

Սահմանի վրայից անցնելու համար մաքսային կանոնները, ինչպես նաև ոստիկանական, սանիտարական և մյուս միջոցառումները կսահմանի խառն հանձնաժողովը:

Հոդված 9. Նեղուցների բացումը և նրանց միջով բոլոր ժողովուրդների առևտրանավերի անցման ազատությունն ապահովելու համար Թուրքիան և Վրաստանը պայմանավորվում են Սև ծովի և նեղուցների միջազգային ստատուսի վերջնական մշակումը հանձնել ափամերձ պետությունների ներկայացուցիչների կոնֆերանսին, պայմանով, որ նրա ընդունած որոշումները չեն վնասի Թուրքիայի լիակատար սուվերենությանը, ինչպես նաև Թուրքիայի և նրա մայրաքաղաք Կ.Պոլսի անվտանգությունը:

Հոդված 10. Պայմանավորվող կողմերը պայմանավորվում են իրենց տերիտորիայում արգելել այնպիսի կազմակերպությունների և խմբերի առաջացումն ու գոյությունը, որոնք ունեն մյուս երկրի, կամ նրա տերիտորիայի մի մասի կառավարության դերն ստանձնելու հավակնություն, ինչպես նաև պարտավորվում են իրենց տերիտորիայում արգելել այնպիսի խմբերի գոյությունը, որոնց նպատակն է պայքարը մյուս երկրի դեմ:

Համարվում է որոշված, որ սույն հոդվածում հիշատակված թուրքական տերիտորիայի տակ հասկացվում է այն տերիտորիան, որը գտնվում է Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության զինվորական և քաղաքացիական անմիջապես կառավարման ներքո:

Հոդված 11. Երկու պայմանավորվող այն քաղաքացիների վրա , որոնք գտնվում են մյուս կողմի տերիտորիայում, կտարածվեն հյուրընկալող երկրի օրենքներից բխող բոլոր իրավունքներն ու պարտականությունները, բացառությամբ ազգային պաշտպանության պարտականությունների, որոնցից նրանք կազատվեն:

Երկու կողմերի քաղաքացիների ընտանեկան իրավունքին, ժառանգության իրավունքին և գործունակության վերաբերող բոլոր հարցերը նույնպես բացառվում են սույն հոդվածի որոշումներից: Դրանք կորոշվեն հատուկ համաձայնությամբ:

Հոդված 12. Պայմանավորվող կողմերը համաձայն են պայմանավորվող կողմերից յուրաքանչյուրի տերիտորիայում գտնվող մյուս կողմի քաղաքացիների նկատմամբ կիրառել առավելագույն բարենպաստման սկզբունքը:

Սույն հոդվածը չի կիրառվում այն իրավունքների նկատմամբ, որոնք Սովետական Հանրապետությունները իրենց տերիտորիայում փոխադարձաբար տվել են դաշնակից Սովետական Հանրապետությունների քաղաքացիներին, ինչպես նաև այն իրավունքների նկատմամբ, որոնք Թուրքիան վերապահել է Թուրքիային դաշնակից մուսուլմանական պետությունների քաղաքացիներին:

Հոդված 13. Մինչև 1918 թվականը Ռուսաստանի մի մասը հանդիսացող և այժմ Թուրքիայի սուվերենության տակ գտնվող տերիտորիաների յուրաքանչյուր բնակիչ, եթե ցանկանա, ունի թուրքական քաղաքացիությունից դուրս գալու, Թուրքիայից ազատ հեռանալու և սեփական իրերը, գույքը կամ դրանց արժեքը իր հետ վերցնելու իրավունք:

Հավասարապես, բոլոր բնակիչներն այն տերիտորիայի, որի նկատմամբ Թուրքիան սուվերենությունը զիջել է Վրաստանին, ունեն, եթե ցանկանան, վրացական քաղաքացիությունից դուրս գալու, Վրաստանի տերիտորիայից ազատ հեռանալու և սեփական իրերը, գույքը կամ դրանց արժեքն իրենց հետ վերցնելու իրավունք:

Վերոնշյալ հոդվածում հիշատակվող բնակիչները, երբ պատշաճ ձևով կհայտարարեն հիշյալ տերիտորիաներից հեռանալու իրենց ցանկության մասին, այդ պահից սկսված կստանան զինապարտությունից ազատվելու միամսյա իրավունք:

Հոդված 14. Պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում են սույն պայմանագրի ստորագրման օրից հաշված 6 ամսվա ընթացքում կնքել 1918-1920 թթ. պատերազմների հետևանքով գաղթածներին վերաբերող հատուկ համաձայնագրեր:

Հոդված 15. Պայմանավորվող կողմերից յուրաքանչյուրը պարտավորվում է սույն պայմանագրի ստորագրումից անմիջապես հետո հայտարարել մյուս կողմի քաղաքացիների լիակատար ներում այն հանցանքների և զանցանքների համար, որոնք բխել են Կովկասյան ռազմաճակատում տեղի ունեցած պատերազմական գործողություններից:

Հոդված 16. Պայմանավորվող կողմերը համաձայն են սույն պայմանագրի ստորագրման օրից հաշված 2 ամսվա ընթացքում վերադարձնել պայմանավորվող կողմերից մեկի և մյուսի տերիտորիայում գտնվող նախկին ռազմագերիներին և քաղաքացիական գերիներին:

Հոդված 17. Պայմանավորվող կողմերը իրենց երկրների միջև հաղորդակցությունների անընդհատությունն ապահովելու նպատակով պարտավորվում են փոխադարձ համաձայնությամբ ձեռք առնել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները, որպեսզի պահպանվեն և որքան հնարավոր է արագ զարգանան երկաթուղային, հեռագրական և հաղորդակցության մյուս միջոցները, ինչպես նաև այն նպատակով, որպեսզի առանց որևէ կասեցումների ապահովվեն մարդկանց և ապրանքների ազատ փոխադրումները:
Սակայն համարվում է, որ ճանապարհորդների և ապրանքների փոխադրման, մուտքի և ճանապարհման վերաբերմամբ լիովին կգործադրվեն պայմանավորվող երկրներից յուրաքանչյուրում այդ մասին սահմանված կանոնները:

Հոդված 18. Առևտրական հարաբերություններ հաստատելու և բոլոր տնտեսական ու ֆինանսական կամ պայմանավորվող երկրների միջև բարեկամական հարաբերությունների ամրապնդման համար անհրաժեշտ մյուս հարցերը կարգավորելու նպատակով սույն պայմանագրի ստորագրումից անմիջապես հետո Թիֆլիսում կստեղծվի շահագրգռված երկրների ներկայացուցիչներից կազմված հանձնաժողով:

Հոդված 19. Պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում են սույն պայմանագրի ստորագրման օրից հաշված 3 ամսվա ընթացքում կնքել հյուպատոսային կոնվենցիաներ:

Հոդված 20. Սույն պայմանագիրը, որը կնքված է Հայաստանի, Ադրբեջանի, Վրաստանի և Թուրքիայի կառավարությունները միջև, ենթակա է վավերացման:

Վավերագրերի փոխանակումը տեղի կունենա Երևանում որքան հնարավոր է` մոտ ժամանակներում:

Սույն պայմանագիրն ուժի մեջ կմտնի վավերագրերի փոխանակման պահից, բացառությամբ 6, 14, 15, 16, 18 և 19 հոդվածների, որոնք ուժի մեջ կմտնեն անմիջապես պայմանագրի ստորագրումից հետո:

Ի վավերացումն շարադրյալի վերոհիշյալ լիազոր անձինք ստորագրեցին սույն պայմանագիրը և հաստատեցին իրենց կնիքներով:

Կազմված է հինգ օրինակով Կարսում 1921 (1337) թվականի հոկտեմբերի 13-ին:

Ա. Մռավյան                                    Քյազիմ Կարաբեքիր
Պ. Մակինցյան                                Վելի
Բ. Շախթախթինսկի                       Մուխթար
Շ. Էլիավա                                       Մեմդուհ Շևքեթ
Ա. Սվանիձե
Գանեցկի

Հավելված 1. 

Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանագիծը որոշված է հետևյալ կերպ (ըստ ռուսական Գլխավոր շտաբի քարտեզի, մասշտաբը` 1/210000-մեկ մատնաչափում` 5 վերստ).

Սև ծովի ափին Սարպ գյուղը-Ղարա-Շալվար լեռը (5014)-գետերի ջրբաժան գծով դեպի Վ. Մարադիդի գյուղի հյուսիսային կողմում գտնվող Ա.Ե.-ն (Ավերված Եկեղեցի)-Վ. Մարադիդի գյուղից դեպի հյուսիս տրամախաչում է Ճորոխը և առաջանում` Սաբաուր գյուղը թողնելով հարավում-Խեդիս-Մթա լեռը (7052)-Քվա-քիբե լեռը-Քավթարեթի գյուղը-Մեդզիբնա լեռների ջրբաժան գիծը – Գերաթ քեսուն լեռը (6468) – Քորդա լեռան (7910) ջրբաժան գծով շարժվելով, Շավշեթի լեռնաշղթայի արևմտյան մասի վրայով մոտենում է նախկին Արդվինի գավառի վարչական սահմանին-անցնելով Շավշեթի լեռան ջրբաժան գծով, հասնում է Սարի-չայ (Ղարա-իսալ) լեռին (8478)- Քվիրալի լեռնանցքը-այնտեղից մոտենում է նախկին Արդահանի գավառի վարչական սահմանին` Կաննի-դաղ լեռան-այնտեղից, ուղղվելով դեպի հյուսիս, հասնում է Թլիլ (Ղրմանի) (8357) լեռան- շարժվելով Արդահանի գավառի նույն սահմանագծի երկարությամբ, Բադել գյուղից դեպի հյուսիս-արևելք ընկած տեղանքում հասնում է Փոսխով-չայ գետից և այդ նույն գետից հոսանքով առաջանում է դեպի հարավ մինչև այն սարը, որը գտնվում է Չանչախ գյուղի մոտ-այնտեղ հեռանում է այդ գետից-շարժվելով ջրբաժան գծի ուղղությամբ, հասնում է Հայրիլյան-բաշի լեռան (8512)- անցնում է Քելլե-թափա (8463), Խարման-թափա (9709) լեռների վրայով-հասնում է Քասրիս-սերի սարին (9681) այստեղից ընթանում է Քարզամեթ-չայ գետի հոսանքով մինչև Քուռ գետը-այստեղից Քուռ գետի հնահունով գնում է մինչև այն կետը, որը գտնվում է Քարթանաքեֆ գյուղից դեպի արևելք, որտեղ հեռանում է Քռից, անցնելով Քարա-օղլի սարի (7259) ջրբաժան գծով-այնտեղից, Խազափին լիճը բաժանելով երկու մասի, հասնում է 7580 (7560) բարձունին, իսկ այնտեղից գնում է դեպի Գեք-դաղ լեռը (9152)-Ուլ-թափալյար (9783), որտեղ վերջանում է սահմանը Վրաստանի հետ և սկսվում է սահմանը Հայաստանի հետ` Թայա-քալա (9716)-9065 գագաթը, որտեղ հեռանում է նախկին Արդահանի գավառի սահմանից և անցնում է Մեծ Ախ-Բաբա լեռների վրայով (9973 կամ 9963-8828 կամ 8827-7602)-այստեղից ուղիղ գծով ընթանում է դեպի 7518 գագաթը-անցնում է Իբիշ գյուղից դեպի արևելք-այնուհետև մոտենում է Կիզիլ-դաշ (7439, կամ 7440, կամ 7490) սարին-Նոր Կիզիլ-դաշ գյուղը, այստեղից, շարժվելով Նոր Կիզիլ-դաշի միջով հոսող գետի ուղղությամբ, հասնում է նրա ոլորանին, որը գտնվում է Ղարա-Մամեդից դեպի հյուսիս-արևմուտք-ընթանում է ջրբաժան գծով և հասնում Ջամուշբուչայ գետին, որը գտնվում է Դալավեր, Մեծ Քմլի և Թիխնիս գյուղերից դեպի արևելք-Վարդանլի և Բաշ-Շուրագյոլ գյուղերի վրայով շարժվելով հիշյալ գետի հոսանքով, Քյալալից, կամ Քալալից դեպի հյուսիս հասնում է Արփա-չայ գետին-այնտեղից շարունակ ընթանալով Արփա-չայի հնահունով, հասնում է Արաքսին, Արաքսի հնահունով առաջանում է մինչև Ուրմիա գյուղը, որտեղ վերջանում է սահմանը Հայաստանի հետ և սկսվում է սահմանը Ադրբեջանի հետ-այնուհետև առաջանում է Արաքսի հնահունով մինչև այնտեղ, ուր Արաքսի մեջ թափվում է Ստորին Կարա-սուն, որտեղ ավարտվում է սահմանը Ադրբեջանի հետ:

Հ.Գ. Հասկանալի է, որ սահմանն ընթանում է վերոհիշյալ բարձունքների ջրբաժան գծերի ուղղությամբ:

Ա. Մռավյան                             Քյազիմ Կարաբեքիր
Պ. Մակինցյան                         Վելի
Բ. Շախթախթինսկի                Մուխթար
Շ. Էլիավա                                 Մեմդուհ Շևքեթ
Ա. Սվանիձե
Գանեցկի

Հավելված 2. 

Նկատի առնելով, որ սահմանագիծն ընթանում է Արփա-չայ և Արաքս գետերի հնահուներով, ինչպես դա նշված է 1-ին հավելվածում, Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը պարտավորվում է լոկ բլոկհաուզների գիծը հեռացնել Ալեքսանդրապոլ-Երևան երկաթուղու` Արփա-չայի շրջանում նրա այժմյան ուրվագծից 8 վերստ հեռավորության վրա և Արաքսի շրջանում վերոհիշյալ երկաթուղային գծից 4 վերստ հեռավորության վրա:

Վերոհիշյալ շրջանները սահմանափակող գծերը ցույց են տրված ստորև` Արփա-չայի գոտու « 1-ի Ա և Բ կետերում, և Արաքսի գոտու համար` « 2-ում:

1.Արփաչայի գոտին

Ա) Վարդանլիից դեպի հարավ-արևելք-Բոզյար (5096)-5082-5047 լեռան վրայով Ուզուն-Քիլիսից դեպի արևելք, Կարմիր-վանքից դեպի արևելք-Ուչ-թափա (6578 կամ 5578)-Արազ-օղլուց դեպի արևելք, Անիից դեպի արևելք-հասնում է Արփա-չային Ենիքեյից դեպի արևմուտք ընկած վայրում:

Բ) 5019 բարձունքից դեպի արևելք նորից հեռանում է Արփա-չայից-ուղիղ գնում է դեպի 5481 բարձունքը-Կըզըլ-կուլից դեպի արևելք չորս ու կես վերստ հեռավորության վրա ընկած կետը-Բոջալիից դեպի արևելք երկու վերստ հեռավորության վրա ընկած կետը-այնուհետև Դիգոր-չայ գետը-առաջանում է այդ գետի երկայնությամբ մինչև Դուզ-Քեչուտ գյուղը, Ղարաբաղ ավերակներից ուղղակի գնում է դեպի հյուսիս և հասնում է Արփա-չային:

2.Արաքսի գոտին

Ուղիղ գիծ Խարաբա-Ալիջանի և Սուլեյման-Դիզ գյուղի միջև:
Մեկ կողմից Ալեքսանդրապոլ-Երևան երկաթուղու գծով և մյուս կողմից վերոնշյալ երկաթուղու գծից 8 և 4 վերստ հեռավորության վրա գտնվող գծորով սահմանափակված գոտիներում Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը պարտավորվում է չկառուցել որևէ ամրաշինական կառուցվածքներ (հեռավորության այս գծերը գտնվում են հիշյալ գոտիներից դուրս) և դրանցում չպահել կանոնավոր զորքեր. սակայն նա պահպանում է հիշյալ գոտիներում այնպիսի զորքեր ունենալու իրավունք, որոնք անհրաժեշտ են կարգը, անվտանգությունը պահպանելու և վարչական կարիքների համար:

Ա. Մռավյան                                 Քյազիմ Կարաբեքիր
Պ. Մակինցյան                             Վելի
Բ. Շախթախթինսկի                    Մուխթար
Շ. Էլիավա                                     Մեմդուհ Շևքեթ
Ա. Սվանիձե
Գանեցկի

Հավելված 3.

Նախիջևանի տերիտորիան

Ուրմիա գյուղը-այստեղից ուղիղ գծով-Արազդայան կայարանը (թողնելով այն Հայաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությանը) – այնուհետև ուղիղ գծով դեպի արևմտյան Դաշ-բուրուն լեռը (3142)-արևելյան Դաշ-բուրուն լեռան (4108) ջրբաժան գիծը – Ջահնամ-դարասի գետի վրայով անցնում է «Родн.» (Բուլաք) (հարավ.) մակագրից դեպի հարավ – առաջանում է Բաղարսիխ լեռան (6607 կամ 6587) ջրբաժան գծերով և այստեղից ընթանում է նախկին Երևանի նահանգի և Շարուր-Դարալագյազ գավառի վարչական սահմանագծի երկարությամբ` 6629 բարձունքի վրայով դեպի Քյոմուրլու-դաղ լեռը (6839 կամ 6930) և այստեղից դեպի 3080 բարձունքները – Սայաթ-դաղ (7868) – Քուրդ-Քուլադ (Քյուրդ-Քուլադ) գյուղը-Գամեսուտ դաղ (10282) և Նախիջևանի օկրուգի առաջվա արևելյան վարչական սահմանագիծը:

Ա. Մռավյան                                         Քյազիմ Կարաբեքիր
Պ. Մակինցյան                                     Վելի
Բ. Շախթախթինսկի                           Մուխթար
Շ. Էլիավա                                            Մեմդուհ Շևքեթ
Ա. Սվանիձե
Գանեցկի

Վավերագրերի փոխանակումը կատարված է Երևանում 1922թ. սեպտեմբերի 11-ին:

Փաստաթղթի տեքստը վերցված է «Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետականարտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում» գրքից, հեղինակներ՝ Ջ. Կիրակոսյան, Ռ. Սահակյան, Երևան «Հայաստան» հրատարակչություն, 1972թ., էջեր՝517-527