Ինչո՞վ են հիշեցնում այսօրվա իրադարձությունները Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեի իրավիճակին։ Կա՞ արդյոք Եվրոպայում իրական ռուսաֆոբիա։ Ինչու՞ ֆրանսիացիները նման չեն նորվեգացիներին, իսկ ռուսները և՛ նրանց, և՛ մյուսներին, բայց ամեն դեպքում համարվում են եվրոպացիներ։
Snob.ru-ն ներկայացնում է հայտնի լրագրող Վլադիմիր Պոզների հարցազրույցը՝ «Եվրոպական տեսանկյունից» նախագծի շրջանակներում։
–Անցյալ տարի Համաշխարհային ֆորումի ժամանակ հնարավորություն ունեցա լինել Փարիզում, որը նվիրված էր Առաջին համաշխարհային պատերազմի հրադադարի 100-ամյակին։ Ելույթ ունեցան Մակրոնը, Մերկելը, ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղարը։ Բոլորը խոսում էին այն մասին, թե որքան լավ է, երբ պատերազմող երկրները 100 տարի առաջ հաշտվելու հնարավորություն գտան։ Շուտով դրանից հետո ստեղծվեց Ազգերի Լիգան, որի ստեղծման գաղափարը պատկանում էր ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնին։ 1918թ.-ի սկզբին Կոնգրեսին ներկայացված հռչակագիրն առաջարկում էր բաց խաղաղության պայմանագիր, բացառապես անվճար նավարկություն, որքանով որ հնարավոր է տնտեսական բոլոր խոչընդոտների վերացում, պետական անվտանգության հետ համատեղելով ազգային սպառազինությունների առավելագույն կրճատման համար արդար երաշխիքների ստեղծում։
Ի՞նչ եղավ հետո։ Մուսոլինի, Հիտլեր, բոլշևիկներ, Ստալին,Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ և այլն։ Իսկ ես այսպիսի հարց ունեմ Վլադիմիր Վլադիմիրովիչ՝ արդյոք հիմա չե՞նք նկատում նման ցիկլ։ Թվում էր, թե Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո բոլորն ընկերացան։ 1991թ-ին Խորհրդային Միությունը դադարում է գոյություն ունենալ, հռչակվում է պատմության վերջը։ Իսկ հիմա այն ամենն, ինչի մասին գրել էր դեռևս Վուդրո Վիլսոնը՝ առևտրի և նավարկության ազատություն, սպառազինությունների կրճատում, կասկածի տակ են դրվում։ Արդյոք մենք նորից չե՞նք գնում եվրոպական ունիվերսալիզմից, ողջամտության հաղթանակից դեպի ծանր փորձությունների։
Ես բոլորից քիչ եմ հակված կանխատեսումներ անելուն, ես այն չեմ սիրում։ Բայց չեմ տեսնում զուգահեռներ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո տեղի ունեցած և հիմա կատարվող իրադարձությունների միջև։ Այն ժամանակ չկար այսօրվա պոպուլիզմը։ Այն, որ ֆաշիզմը ծագեց հենց Իտալիայում, իսկ նացիզմը հենց Գերմանիայում կային միանգամայն կոնկրետ պատճառներ։ Այդ ժամանակաշրջանի գործերի վիճակը զգալիորեն տարբերվում է այն բանից, թե ինչ ունենք այսօր։ Չեմ կարող ասել, թե արդյոք մեզ սպասվում են դժվար փորձություններ։ Բայց ինձ թվում է, երբեմն մենք հակված ենք վերցնել որաշակի փաստեր անցյալից և մշակել դրանք, որպեսզի ընդգծենք մեր միտքը ։ «Ահա տեսնում եք, հենց նույնն է կրկին տեղի ունենում»։ Ոչ թե նույնն, այլ իմ կարծիքով, միանգամայն ուրիշ։
-Ես ձեզ հետ անխոս համաձայն եմ։ Պատմությունը բառացիորեն չի կարող կրկնվել։ Բայց, հիմա Ռուսաստանում բավականին շատ են մարդիկ, որոնց ես անվանում եմ «հատուկ անձինք», ովքեր պնդում են, որ Ռուսաստանը հատուկ ուղի ունի։ Բացի այդ, Վլադիմիր Պուտինի վերջերս կայացած մամուլի ասուլիսում ինձ տհաճորեն ապշեցրեց այն, որ նա մի քանի անգամ օգտագործեց «ռուսաֆոբիա» բառը։ Իմ կարծիքով այն անքաղաքավարի է։ Ինչպես կարելի է նման բառեր օգտագործելով ասել, որ մենք Եվրոպայի հետ գտնվում ենք նույն տարածության վրա։ Գուցե մենք, այնուամենայնիվ, Եվրոպա չենք։
Ես բավականին շատ մարդկանց գիտեմ, ովքեր իսկապես գտնում են, որ Ռուսաստանն ունի հատուկ ուղի և, որ Ռուսաստանը Եվրոպա չէ։ Նրանց մեջ նույնիսկ մտավորականներ կան։ Ես գիտեմ մի քանի գրողների, ընդորում շատ լավ գրողների, ովքեր դրանում բացարձակապես համոզված են։ Եվ ընդհանրապես այն գաղափարը, որ Ռուսաստանն ունի իր ուղին, գոյություն ունի վաղուց։ Դեռևս 16-րդ դարում եպիսկոպոսներից մեկն ասել է, որ Մոսկվան երրորդ Հռոմն է, իսկ չորրորդը չի լինի։ Այսպիսի հայացքներ ունեն որոշակի քանակությամբ մարդիկ, ովքեր ապրում են, ապրել են և ամենայն հավանականությամբ կապրեն Ռուսաստանում։ Սերգեյ Կարագանովը, որին ես բավականին լավ գիտեմ, առաջ մտածում էր այլ կերպ, բայց արագ փոխեց իր տեսակետը, ինչպես ինձ թվում է, անհատական պարտության պատճառով։ Բայց չի կարող լուրջ պատմաբանն ասել, որ երկու խոշոր երկրներն առաջացել են Չինգիզ խանից։ Չինգիզ խանից ոչինչ չի առաջացել, թեև նա շատ բան է շահել։ Նույն մոնղոլները պարզապես լուծարված էին չինացների շրջանում և հատուկ ազդեցություն չունեին նրանց վրա։ Այս ամենը, ներողություն եմ խնդրում,- փորձ է բացատրել և պարզեցնել որոշ բաներ։
–Ինչպիսի՞ ապացույցներ ունեմ ես ի աջակցություն նրա, որ Ռուսաստանը Եվրոպա է։ Ամենից առաջ մշակույթ։
Ռուսաստանի երաժշտությունը, դա ինչպիսի՞ երաժշտություն է՝ ասիական, թե ամեն դեպքում եվրոպական։ Ռուսական գրականությունը դա ինչպիսի՞ գրականություն է։ Ռուսական գեղանկարչությունն ինչպիսի՞ գեղանկարչություն է։ Այս ամենը արմատավորված է քրիստոնեական կրոնում, և դա ամենակարևորն է։
Սա չի նշանակում, որ ռուսներն այնպես են, ինչպես ֆրանսիացիները։ Իսկ ֆրանսիացիները ընդհանրապես նման չեն նորվեգացիներին։ Հետո ի՞նչ։ Սա նշանակում է, որ նրանցից մեկը եվրոպացի չէ՞։ Ինձ թվում է, որ ուրիշների հետ մեզ մշտապես համեմատելու փորձերը նախատեսված են ոչ այնքան բանիմաց և գրագետ մարդկան համար, որոնց համար հաճելի է զգալ, որ մենք առանձնահատուկ ենք։ Իսկ ինչու՞ է դա նրանց հաճելի։ Որովհետև, մենք վաղուց այնքան էլ լավ չենք ապրում, որովհետև ամբողջ ընթացքում մեզ մատնացույց են անում և ասում, որ ինչ-որ բան մեզ մոտ այն չէ։ Միևնույն ժամանակ ռուս ժողովուրդը համոզված է, որ նա ունի մեծ երկիր և մեծ ժողովուրդ։ Իսկ վերջին 25 արիներին նա դա չի լսում։ Այդ իսկ պատճառով բնական է ասել, որ «Ո՛չ, մենք ուրիշ ենք»։ Ի վերջո, եթե մենք նույնն ենք, ապա ինչու՞ մեզ մոտ ոչինչ չի ստացվում։ Իրականում մեզ մոտ ամեն ինչ ստացվում է, բայց իր ձևով։ Ահա, այստեղ է, ըստ էության, ամբողջ պատմությունը։ Եվ ոչ մի «Եվրոպայի մայրամուտ» էլ չկա։
-Երբ Խորհրդային Միությունը փլուզվեց, Բալթյան երկրները գիտեին ուր գնալ։ Նրանք մեծ սոցիալական կորուստներ կրեցին, սակայն ունեին ազգային գաղափար՝ վերդառնալ Եվրոպա։ Կենտրոնական Ասիայի որոշ հանրապետություններ վերդարձան Էմիրությունների դարաշրջան, խանություն, դա այն էր, ինչը նրանց ծանոթ էր և մնաց նրանց պատմական հիշողության մեջ։ Իսկ Ռուսաստանն արդեն 25 տարի է երկու քարի արանքում է։ Խորհրդային Միություն վերաառնալ, կարծես թե առանձապես չի ուզում, իսկ կայսերական ժամանակները վաղուց են եղել և արդեն մոռացված են։
Թույլ տվեք ասել, թե ես ինքս ինչն եմ համարում գլխավորը։ ԽՍՀՄ-ը գոյություն է ունեցել 77 տարի՝ դա երեք սերունդ է։ Այն ծնվեց ուտոպիական և իհարկե իդեալիստական հայացքների արդյունքում, որի հիմքում ընկած էին հիանալի խոստումներ։
-Եվ դրանք եվրոպական էին։ Մարքսը եկել էր Եվրոպայից։
Անկասկած եվրոպական էին։ Եվ սոցիալիզմը նույնպես հնարել էին եվրոպացիները, այլ ոչ թե օրինակ Չինգիզ խանը։ Աստիճանաբար պարզ դարձավ, որ այն անիրագործելի է։ Բայց 77 տարվա ընթացքում, երբ մարդիկ դպրոց էին գնում, դարձան պիոներներ, հետո կոմսոմոլի անդամներ, հետո կուսակցության անդամներ։ Նրանք որոշակի հայացքներ ունեին, որոնք արտացոլված էին շատ բաներում։ Փոքրիկ օրինակ, Իլֆի և Պետրովի «Ոսկե հորթը». հիշեք գնացքի տեսարանը, որտեղ Օստապն իր սրամաբանությամբ և ճարտասանությամբ նվաճում է ուսանողների սերը և հիացմունքը։ Նա ցանկանում էր նրանց «վերջը տալ» և հրավիրում է իր մոտ խուց, որտեղ բացում է մեկ միլիոն ռուբլով ճամպրուկը։ Իսկ այդ ուսանողներն ամաչելով դուրս են գալիս։ Հենց այդպիսի հոգեբանության մասին եմ ես խոսում։ Այսօր այն ծիծաղելի կլիներ, դրան կասեին «Ух ты, круто!»։
–Մեզ մոտ խորհրդային համակարգի հայացքներով մարդիկ հայտվեցին բոլորովին տարբեր իրավիճակում և չգիտեն, թե ինչպես կառավարեն երկիրը։ Նրանք գործում են ելնելով իրենց մենթալիտետից։ Հենց սա է ինձ համար Ռուսաստանի գլխավոր խնդիրը։
Գոյություն ուներ որոշակի համակարգ, որը ստեղծեց որոշակի հասարակություն։ Այնուհետև այն մի քանի պատճառներով քանդվեց, բայց այսօր մեզ կառավարող մարդիկ հենց այդ համակարգից են։ Սա չկա Եվրոպայի նախկին սոցիալիստական երկրներում, այնտեղ հիմա իշխանության են այլ մարդիկ։ Իսկ մեզ մոտ խորհրդային համակարգի հայցքներով մարդիկ են, կազմավորված երեք սերունդներով, հայտվեցին բոլորովին նոր իրավիճակում և չգիտեն ինչ անել և ինչպես կառավարել երկիրը։ Նրանք գործում են ելնելով իրենց մենթալիտետից։ Հենց սա է ինձ համար Ռուսաստանի Դաշնության գլխավոր խնդիրը։ Եվ քանի դեռ տեղի չի ունենա սերունդների փոփոխություն, քանի դեռ չեն գա նրանք, ովքեր առհասրակ չգիտեն, թե ինչ է Խորհրդային Միությունը, ովքեր բոլորովին այլ կերպ են նայում կյանքին, մենք կդոփենք տեղում։ Ինչպե՞ս գնալ առաջ, եթե ոչ մեկ չի առաջնորդում։ Եվ ես չեմ խոսում Նավալնիի նման ականավոր առաջնորդի մասին, այլ հասարակության մեջ գերիշխող հայացքների մասին։ Իմ կարծիքով, սա շատ ավելի լուրջ է, քան խոսել այն մասին, թե մենք ուր ենք գնում։ Այո, մենք դանդաղ զարգանում ենք, արագացնել այս գործընթացը կարող է միայն հեղափոխությունը, բայց ես հուսամ, որ այն չի լինի, որովհետև հեղափոխությունը միշտ արյուն է։
-Ես համաձայն եմ, որ սերունդների փոփոխություն անհրաժեշտ է։ Նրանք, ովքեր հիմա որոշումներ են ընդունում, ապրում են 1980-ականներում և փորձում են արտաքինից արդիականացնել ինստիտուտները, ոչինչ նրանցում չփոխելով։ Բայց սերունդների բնական փոփոխության համար անհրաժեշտ է ևս 10-20 տարի, մինչդեռ այդ ընթացքում աշխարհը զարգանում է։ Արդյոք մենք չե՞նք մնա ճամփեզրին։
Ինձ համար պարզ է, որ մենք չունենք ընտրություն։ Կարծում եմ, որ մեր խնդիրներն ամենայն հավանականությամբ ֆունդամենտալ են, բխում են այն մարդկանցից, ովքեր ղեկավարում են երկիրը։ Եվ նրանք այդ կերպ են ղեկավարում ոչ թե նրա համար, որ երկրի վատն են ցանկանում, այլ պարզապես նրանք այլ կերպ չեն կարողանում։ Հավանաբար մենք կմնանք, քանի դեռ տեղի չի ունեցել սերունդների փոփոխությունը։ Բայց ես լիովին համոզված եմ, որ հետո մենք առաջ կշարժվենք։ Գլխավորն, ինչպես ասում են, այն է, որ պատերազմ չլինի։
Այս ամենը ես ասում եմ հիմնվելով անձնական փորձի վրա։ Ես շատ եմ շրջում ամբողջ երկրում ելույթներով, և հանդիսատեսի շուրջ 80%-ը երիտասարդներ են։ Ես նրանց հետ բավականին շատ եմ շփվում և համզովում նրանում, որ նրանք միանգամայն հրաշալի մարդիկ են։ Նրանք լրիվ այլ կերպ են նայում ամեն ինչին, նրանք այլ արձագանք, այլ հարցեր ունեն։ Այնպես որ, այս իմաստով ես մեծ լավատես եմ։ Այլ հարց է, որ ժամանակն անցնում է, իսկ դրանում ես նույնպես վտանգ եմ տեսնում։ Սակայն այլ ելք իմ կարծիքով պարզապես չկա, եթե իհարկե չենք խոսում ինչ-որ հեղաշրջման մասին։ Բայց, առաջին հերթին, ինձ համար ակնհայտ է, որ այն չի լինի, և երկրորդ, ես նման բաների դեմ եմ։
–Ես ոչ մի կասկած չունեմ, որ Ռուսաստանը եվրոպական երկիր է։ Այլ բան է, որ Ռուսական կայսրությունը, իսկ հետո նաև խորհրդայինը իրենց կազմի մեջ ներառեցին այն տարածքները, որտեղ ապրել են և ապրում են մշակույթի մարդիկ։ Եվրոպայում սա այլևս ոչ մի տեղ չկա։
Վերադառնալով սկզբնական թեմային, ես ոչ մի կասկած չունեմ, որ Ռուսաստանը եվրոպական երկիր է։ Այլ բան է, որ Ռուսական կայսրությունը, իսկ հետո նաև խորհրդայինը իրենց կազմի մեջ ներառեցին այն տարածքները, որտեղ ապրել են և ապրում են այլ հավատի, այլ մշակույթի, այլ հայացքների տեր մարդիկ։ Եվրոպայում սա այլևս ոչ մի տեղ չկա։ Կարո՞ղ է սա առաջացնել ինչ-որ լրացուցիչ խնդիրներ։ Կարծում եմ, որ այո։ Կարծու՞մ եմ ես, որ Ռուսաստանը հետագայում կպահպանի իր սահմանները։ Վստահ չեմ։ Սակայն, եթե նույիսկ նրանից անջատվեն Հյուսիսային Կովկասի նման որոշակի տարածքներ, դա չի որոշի երկրի զարգացումը։ Դուք նշեցիք Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունները, որոնք մի քանի տարի անց վերադարձան, կարծես թե ոչ մի Խորհրդային Միություն էլ չէր եղել։ Սա խոսում է միայն այն մասին, թե ինչքան անարդյունավետ էր այն, ինչքան քիչ է այն փոխել այդ հանրապետություններում մարդկանց հոգեբանությունը։ Իսկ թագավորի կամքին հնազանդվելը հատուկ էր ոչ միայն ռուսներին, այլև սա եվրոպական երկրների զարգացման նորմալ փուլ էր։
-Այդ դեպքում ես ունեմ այսպիսի հայելանման հարց։ Իսկ պատրա՞ստ է Եվրոպան նրան, որ Ռուսաստանը եվրոպական երկիր է։ Ես չեմ խոսում ռուսաֆոբիայի մասին, բայց շփվելով իմ եվրոպական գործընկերների հետ, ես տեսում եմ, որ նրանք ինձ նայում են առանձնահատուկ տեսանկյունից ։ «Իսկ դու Ռուսաստանի՞ց ես։ Դա այնտեղ է, որտեղ ինչ-որ անհասկանալի բան է տեղի ունենում» ։ Երբեմն թվում է, թե Եվրոպան կրկին մեր սահմաների երկարությամբ կառուցում է սանիտարական կորդոն։
Ցանկանում եմ նշել, որ ռուսաֆոբիան գոյություն ունի։ Ես անձամբ գիտեմ ռուսաֆոբների, որոնք համարում են, որ ռուսերի հետ առհասարակ պետք չէ խոսել մարդկանց պես։ Սա նույնն է, ինչպես հակասեմիտիզմը։ Բայց այն, ինչի մասին խոսում եք դուք, մի կողմից հզոր քարոզչության, մյուս կողմից Ռուսաստանի որոշակի գործողությունների արձագանքն է։ Հարցը նրանում չէ, թե արդյոք ես սատարում եմ այդ գործողությունները, թե դատապարտում դրանք, այլ նրանում, թե ինչպես են այն մատուցում։ Ի վերջո, ինչպե՞ս են մարդիկ տպավորություն ստեղծում այլ երկրի և այլ մարդկանց մասին։ Հիմնականում հեռուստացույցից և թերթերից։ Եվ այսօր ռուսական անձի կերպարը ստեղծվում է նույն ձևով։ Բայց ես դրանից չեմ վախենում, որովհետև այն շատ արագ է հաղթահարվում։ Բավական է հիշել գերմանացիների նկատմամբ վերաբերմունքը երկու համաշխարհային պատերազմներից հետո և թե ինչպես այն հետագայում փոխվեց։ Ճապոնացիների հետ էլ նույնն է, այսօր ճապոնացիներին ընկալում են որպես առաջադեմ, հիանալի հաջողությունների հասած, հրաշալի մարդիկ։
-Հինը ոչ մի տեղ պիտանի չէ։ Կապիտալիզմը, որի մասին մենք այդքան երազում էինք, չի աշխատում և ստեղծում է մեծ խնդիրներ։ Ինձ թվում է, որ աշխարհում առաջացել է վստահության ճգնաժամ։ Եվ ես չեմ խոսում սովորական եվրոպացիների մասին, որոք ապրում են սովորական կյանքով և նայում են հեուստացույց, այլ քաղաքական էլիտայի մասին։ Բրյուսելում շրջելով եվրոպական իստիտուտներով և երրորդ հանդիպման ժամանակ հասկացա, որ եվրոպացի պաշտոնյաներն ինձ ասում են նույն սովորած արտահայտությունները։ Ինչպե՞ս դուրս գալ թյուրիմացության այս փակուղուց։ Ձեզ չի թվում արդյոք, որ էլիտաները ոչ միայն մեզ մոտ, այլ ընդհանրապես ամենուր, գտնվում են շատ խորը մտավոր ճգնաժամի մեջ։ Կորել է ունիվերսալիզմի զգացողությունը, մարդիկ թաղվել են կոնկրետ քաղաքական շահերում։
Ինձ ամար դժվար է պատասխանել այդ հարցին։ Վերջերս դուրս եկավ մեր ֆիլմը Սկանդինավյան երկրների և Ֆինլանդիայի մասին։ «Самые. Самые. Самые». Շփվելով այդ երկրների մարդկանց հետ ես հասկացա, որ ընկել եմ աշխարհի այլ մաս։ Վստահության մակարդակը մեկը մյուսին և իշխանությանը, ինչպես քաղաքական, այնպես էլ հասարակական, պարզպաես զարմանալի է։ Համագործակցելու շատ բարձր պատրաստակամությունը, կյանքի շատ բարձր մակարդակ, և ես խոսում եմ ոչ միայն նյութական բարիքների մասին, այլ կյանքի որակի, նրանից ստացած հաճույքի, որը հսկայական դեր է խաղում տնտեսական հաջողության մեջ։ Ահա եվրոպայի մի մասը, որ կարողացավ հասնել դրան։
Ինչպես հիշում եք, Եվրոպական Վերածննդին նախորդել էին մութ, սարսափելի, խավար դարերը, որոնք տևեցին շատ երկար ժամանակ, և աշխարհում տիրում էր լիակատար մոլորվածությունը։ Որտեղի՞ց եկավ այդ անհավանական, մարդկային հանճարի կատարյալ ծաղկումը փիլիսոփայության, գիտության, նկարչության մեջ։ Պատասխան չկա, բայց այն հայտվեց։
Ես այնպիսի զգացողություն ունեմ, որ այսօրվա աշխարհը գտնվում է հենց այդպիսի իրավիճակում, ընդերքի խորքում ինչ-որ նոր բան է ձևավորվում։ Ի վերջո հինը ոչ մի տեղ պիտանի չէ։ Կապիտալիզմը, որի մասին մենք այդքան երազում էինք, չի աշխատում և ստեղծում է մեծ խնդիրներ։ Հսկայական տեխնիկական ձեռքբերումները մեզ երջանկություն չեն բերի, այլ ընդհակառակը, բաժանում են մեզ, թեև պետք է մոտեցնեին։
Հարցազրույցի բնօրինակը snob.ru կայքում։