Ի՞նչն է խթանում ձեր գրելու ցանկությունը՝ պատկերը թե՞ ռիթմը:
— Պատկերը: Հիմքում միշտ կա մի պատկեր, որը հաճախ կտրված է որևէ պատմությունից, որևէ փաստից: Նախապես դա մի ինքնուրույն բջիջ է, որը չեմ կարող ասել ինչու և ինչպես, հանկարծ սկսում է բազմանալ: Որքան էլ աննշան լինի, այն կարող է զարգացման հնարավորաթյուն պարունակել և դառնալ առասպելորեն բեղուն: Որոշ դեպքերում այդ պատկերը նույնիսկ այնքան աննշան է, որ ինձանից բացի ոչ մեկին ոչինչ չի ասում: Ես հեռու եմ վերացական բաներից և տեսություններ չեմ սիրում. մի օրինակ բերեմ: Մի երեկո Մեխիկոյում ուզում էի տաքսի նստել, տեսա մի մեքենա, որ գալիս էր իմ կողմը: Այն պանին, երբ պատրաստվում էի նշան անել, նկատեցի, որ վարորդի կողքին մարդ կա ու ձեռքս ետ քաշեցի: Բայց, երբ մեքենան մոտեցավ, տեսա, որ ազատ է և կանգնեցրի: Ես պատմեցի վարորդին իմ տեսողական պատրանքի մասին, իսկ նա շատ լուրջ ասաց, որ ուրիշ ուղևորներ էլ են իրեն նույն բանն ասել: Եվ ավելացրեց, որ երբեմն ամբողջ երեկո ոչ մի ուղևոր չի ունենում…
Այս դեպքը պատմեցի Բյունյուելին, և, հիշում եմ, նա ասաց, որ դա, անկասկած, մի շատ հետաքրքիր գործի սկիզբ կդառնա. մտածում էր, որ գրական առումով կարող եմ դրանից օգուտ քաղել: Այդ պատկերը զարգացում չունեցավ, բայց ինձ հետապնդում է, ես հաճախ եմ մտածում այդ մասին: Պետք է ասեմ, որ ես պատկերների մի իսկական շտեմարան ունեմ, որոնք սկսել են, այսպես ասած, խմորվել ու թանձրանալ: Ու մի օր էլ, երբ ինձ սկսում է տանջել գրելու մարմաջը, որն ի դեպ, կարեցածիս չափ միշտ էլ փորձում եմ հաղթահարել, բացում եմ գրառումներիս դարակը, հանում եմ դրանցից մի քանիսը, աչքի անցկացնում: Կանգ եմ առնում մեկի վրա, մտածելով, որ ժամանակն է հենց դրա հիման վրա մի պատմություն գրել… Բայց երբեմն, մեկ ուրիշ պատկեր, որ կարծես պակաս հուզիչ էր և ուշագրավ, գալիս խցկվում է արանքը, և համառելս անօգուտ է:
Ես վաղուց եմ հասկացել, որ ես չեմ ընտրում պատկերներս և գրելիք պատմություններս. իրենք են ինձ ընտրում: Սրանով ուզում եմ ասել, որ չգիտեմ, թե ինչն է ինձ ստիպում հակվելու դեպի տվյալ պատկերը՝ բացառելով բոլոր մնացյալները: Տարիներ առաջ ճանաչում էի մի տղայի, որը անհույս սիրահարված էր։ Նա ընկել էր մի այնպիսի կացության մեջ, որ հնարավորություն չուներ անգամ սիրահետելու սիրած աղջկան, որովհետև վերջինս նրան մոտ չէր թողնում: Այդ ժամանակ նա գնաց ու բացեիբաց տեղավորվեց աղջկա տան պատի տակ և մնաց այնտեղ զօր ու գիշեր: Ոչ մեկին չէր հաջողվում նրան այդտեղից հեռացնել: Մի քանի անգամ նրա գլխին դատարկեցին միզամանը: Տղան գնում էր տուն, լվացվում, հագուստը փոխում և էլի գալիս գրավում իր տեղը: Նրա գլխին ուրիշ բաներ թափեցին… Արդյունքը նույնն էր. նա դարձյալ, մաքուր ու կոկիկ, համբերատար վերադառնում էր իր տեղը: Այսօր այդ աղջիկը նրա կինն էր, նրանք երջանիկ զույգ էր կազմել: Որոշ պատմաթյուններ էլ այդպես են. դու դրանք չես ուզում գրել, բայց նրանք իրենք են իրենց պարտադրում: Կարծում եմ, մի օր շատ պարզ վերնագրով մի գիրք կգրեմ՝ «Ինչպես է գրվում վեպը»: Պետք է գրել միայն այն, ինչից ոչ մի խորամանկություն ու վերապահության գնով չես կարողանում խույս տալ:
— Ուրեմն, առաջնությունը տալիս եք պատկերին: Եվ, այնուամենայնիվ, ռիթմը այնքան զգալի է ձեր արձակում, որ կարծես ինքն է առաջ տանում պատմությունը:
— Ես այդ մասին մտածել եմ… Ճիշտ է, որ ռիթմը ինձ համար էական է: Ես այն կարծիքին եմ, որ ռիթմի փոփոխությունը կարող է նույնքան նշանակալի դեր խաղալ, որքան մանրամասն նկարագրականը: Պետք է խոստովանեմ, որ ռիթմը պահպանելա համար, երբեմն, ավելորդ բառեր եմ մտցնում, որոնք հետո ստիպված եմ արդարացնել…):
Անդրադառնալով առաջին պատանեկան գրվածքներիս, ընդունում եմ, որ դրանց հիմքում ռիթմն էր, ինձ համար ամենակարևորը ռիթմական հաջողությունն էր: Ես մինչև կոկորդս լցված էի 19-րդ դարի իսպանական պոեզիայով, վատ բանաստեղծների պոեզիայով, որոնք, իմիջիայլոց, գրել են նաև ոչ շատ վատ բանաստեղծություններ: Իսկ ինչո՞ւ է վատ բանաստեղծը կարդացվում: Որովհետև նրա տափակությունները գրված են անթերի չափով, այսինքն՝ շնորհիվ ռիթմի, որը բանաստեղծությանը կշիռ է տալիս և, որոշ իմաստով, դարձնում ճշմարտացի: Սա մի կողմ: Բայց իսպանագիր ռոմանտիկներից բացի, ես կարդում էի նաև Բեկկերին, որն իրոք, շատ մեծ բանաստեղծ է: Ըստ իս, նա համարժեք է Շոպենին, որը երաժշտության պատմության խոշորագայն կոմպոզիտորներից մեկն է: Գիտեմ, որ որոշ վերապահություն կա Շոպենի նկատմամբ, և այդ վերաբերմունքի մեջ տեսնամ եմ սնոբիզմի մի տարատեսակ…
— «Պատրիարքի աշունը» վեպում նկատելի է նիկարագուացի Ռուբեն Դարիոյի ազդեցությունը…
— Այն էլ ինչպե՜ս: Այդ վեպը հարգանքի տուրք է Ռուբեն Դարիոյին, որը 19-րդ դարավերջին, Վերլենի, Հյուգոյի և պառնասականների պոեզիայով սնուցված, մեծ հեղաշրջում կատարեց իսպանական գրականության մեջ: Մեկ ուրիշ պատճառ էլ կար, որն ինձ ստիպում էր «Պատրիարքի աշունը» գրելիս շարունակ մտածել Դարիոյի մասին, նա եղել է Լատինական Ամերիկայում դիկտատուրայի վերելքի ժամանակակիցը: Իբրև քաղաքացի Դարիոն հեղափոխական չէր, բայց նա հեղափոխական եղավ, այն էլ ամենամեծը, իբրև բանաստեղծ: Վերջերս մեքսիկական թերթերից մեկը մի հավելված էր նվիրել սանդինիստների գրած բանաստեղծություններին: Այդ բանաստեղծներից շատերը պետության ներկայացուցիչներ են, մարդիկ, որոնք այսօր ղեկավարում են Նիկարագուան, և նրանք ընդունում են Դարիոյին: Դա ինձ շատ ուրախացրեց, դա ազատության նշան է, բանականության նշան է… Մինչ այդ նրան վերաբերվում էին կասկածանքով, ինչպես Շոպենին:
— Ի վերջո, դուք խոսում եք մի բանի մասին, որը նունպես ինքնին կասկածանքների տեղիք է տալիս՝ ոճի մասին…
— Անշուշտ: Ոճի, ձևի, գրականության մասին: Սրանք գրեթե միևնույն բանն են: Գրականությունը մի բան է, որը ես զգում եմ ֆիզիկապես: Այն բաղկացած է անորսալի, դժվար բնորոշելի տարրերից, որոնք սակայն քրտնաջան աշխատանք են պահանջում: Այսօր շատ հաճախ ենք լսում, որ պետք է գրել այն, ինչ մտածում ես, այն միջոցներով, որ ունես, որ պետք է գրել բնական ձևով: Զարմանում են, երբ ասում եմ, որ աշխատում եմ բառարաններով, որ օգտվում եմ հոմանիշների բառարաններից: Բայց բանն այն է, որ ինձ համար ամենամեծ դժվարությունը ածականն է, ածականի տեղը, և դրանից է կախված, իմ կարծիքով, թե այսինչ գրվածքը պատկանում է թե չի պատկանում գրականությանը: Ենթադրենք, ես նկարագրում եմ փոշոտ, ամայի մի գյուղ, կիզիչ արևի տակ, կեսօրվա հանգստի ժամին, երբ այն անմարդաբնակ է թվում, և ես պետք է պատկերեմ մի կին, որը շարժվում է փողոցով կամ դատարկ հրապարակով, նա սև է հագած: Եթե հենց այնպես գրելու լինեմ, մի ածական կփակցնեմ արևին, մեկ ուրիշը շոգին, փոշուն և այլն: Բայց եթե ես սահմանափակվեմ առարկաները թվարկելով, իսկ վերջում կնոջ հագուստի սև գույնին ավելացնեմ, ասենք, անողոք ածականը, ես միանգամից ի մի կբերեմ այն ամենը, ինչի մասին խոսել եմ՝ արևը, ամայի գյուղը, շոգը և այլն: Ես հանկարծ և անսպասելի թանձրություն կհաղորդեմ ամբողջ պատկերին: Ինձ համար սա է գրականությունը. այն կախված է արտաքուստ անկարևոր, երկրորդական թվացող մի բանից՝ ածականից: Ուրեմն՝ ածական և ռիթմ:
— Օսկար Ուայլդն ասել է, որ Դոստոևսկուց հետո մեզ մնում է միայն ածականները:
— Նա իրավացի է: Ի՞նչ կարելի է ավելացնել մարդկային բնության քննությունը Դոստոևսկուց հետո։ Սա է պատճառը, որ ես վախենում եմ թարգմանություններից: Չնչին բան է պետք՝ մի անթարգմանելի ածական, որպեսզի գրականության հերն անիծվի: Ի՞նչ կմնա ուրեմն: Պատմությո՞ւնը: Ածականն այն է, ինչ զանազանում է մի գրողին մյուսից, դա իրականությունը տեսնելու նրա եղանակն է, գույնը, ձայնը: Ինչ վերաբերում է ռիթմին, ապա թարգմանելիք լեզվում կարելի է գտնել համապատասխան հարմար ռիթմ, և գործը գլուխ կգա… Ահա թե ինչու մի օր շատ զարմացա, երբ խոսում էի մի ճապոնացու հետ «Հարյուր տարվա մենության» մասին. նա գիրքըկարդացել էր ֆրանսերենի ու անգլերենի միջոցով կատարված ճապոներեն թարգմանությամբ: Մինչդեռ խոսքը միևնույն գրքի մասին էր:
— Պատճառը երևի այն է, որ ոճաբան լինելուց բացի, դուք նաև պատմող եք:
— Թերևս: Բայց եթե ես ուղղակիորեն պատմեի իմ պատմությունները այնպես, ինչպես լսել եմ (և որքա՞ն եմ լսել) կամ ստեղծել երևակայությամբ, ինձ համար դրանք կլինեին լոկ գրառումներ: Ես սիրում եմ բառերը, այն յուրահատուկ երանգավորումը, որ նրանք ստանամ են տարբեր գրողների մոտ՝ միշտ նույնը լինելով: Գիտեք, ես շատ եմ սիրում այն միջանկյալ ժանրը, պատմվածքի և վեպի միջև, որը ֆրանսերեն կոչվում է նովել: Միգել դե Ունամունոն էր, կարծեմ, առաջարկել նովելը անվանել կարճ պատմություն՝ նովելետա, քանի որ իսպաներենում այդ բառը չկար: Ինչ ասեմ՝ դա այնքան տգեղ բառ է, որ կնախընտրեի անգամ այդ ժանրը գոյություն չունենար, քան թե այդպես կոչվեր:
— Ինչի՞ց է, որ ձեր գրքերը ընթերցվում են ամբողջ աշխարհում: Արդյո՞ք որովհետև ֆանտաստիկ, կամ եթե այս բառն անհաջող է, պոետիկ տարր են պարունակում:
— Չգիտեմ: Չեմ կարողանամ հասկանալ: Բայց եթե անհրաժեշտ է, որ բացատրություն գտնեմ, հակված եմ պատճառը փնտրելու պոեզիայի մեջ: Որովհետև իմ վեպերը ձգտում են պոեզիայի: Ես սիրում եմ բանաստեղծական վեպը, ահա թե ինչու է ինձ այդքան դուր գալիս Վիրջինիա Վուլֆը:
— Դուք այդ առումով բացառություն եք…
— Այո: Գիտեմ, բայց ինչո՞ւ: Ինչո՞ւ նրան չեն սիրում, ո՞րն են համարում նրա սխալը:
— Այն, որ չի կարողացել կերպարներ ստեղծել, որ դրանք չեն երևում:
— Ես տեսնում եմ նույնիսկ նրա այն կերպարները, որոնք չեն երևում: Ինձ համար նրանք տեսանելի են, կենդանի: Հիշում եմ Վուլֆի խոսքերից մեկը, իսկ նա շատ լավ գիտեր ինչ էր անում և ինչ էր ուզում ասել. «Կյանքը համաչափորեն տեղադրվախ լապտերների շարք չէ: Կյանքը լուսե երիզ է, կիսաթանցիկ մի ծրար, որի մեջ պարփակված ենք մեր գիտակցության ծնունդից մինչև մահ»: Նա այս է նկարագրել և դա պոեզիա է, բայց նաև հենց կյանքն է, հետևաբար՝ վեպ։
— Հարավ-ամերիկյան գրականությունը…
— Փոքր-ինչ անհեթեթ է խոսել հարավ-ամերիկյան գրականության մասին: Դա միայն մեկ գրականություն չէ…
— …Այդ գրականությունը որակելու համար օգտագործում էին միշտ միևնույն բառերը՝ հեղեղանման, արևադարձային, հողածին: Այսօր օգտագործում են խիստ բարոկկո բառը: Արդյո՞ք դուք, Գարսիա Մարկես, բարոկկո ոճի գրող եք:
— Մի օր, Բուենոս-Այրեսում, մի անցորդ կանգնեցնում է Բորխեսին և բացականչում. «Դուք Բորխեսն եք»: «Երբեմն»՝ պատասխանում է Բորխեսը: Ինչ գեղեցիկ պատասխան է, չէ՞:
«Գարուն» ամսագիր, 1983թ.