Աշոտ Նավասարդյանի առաջին հարցազրույցը

Աշոտ Նավասարդյան— Պետք է ասեմ, որ առաջին անգամ եմ մասնակցում հարցազրույցի (և պաշտոնական, և ոչ պաշտոնական): Ցանկալի կլիներ, որ կլոր սեղանի պես մի բան լիներ, հրավիրվեին նախկին քաղկալանավորներ՝ զրուցեին, յուրացնեին միմյանց, և պատասխանեին հարցերի: Այսօր ես պատրաստ եմ պատասխանել ցանկացած հարցի, միայն թե վստահ լինեմ, որ ինչ որ ասելու եմ, իրոք կտպագրվի: Եթե ինչ-որ բան չի տպագրվելու, խոսքս կիսատ է մնալու, կամ ասածս ամբողջությունից դուրս է դիտվելու, ավելի լավ է, այս զրույցն ընդհանրապես չտպագրվի:

— Սկզբում մի պրովոկացիոն հարց. եթե Ղարաբաղյան Շարժման սկզբում (նկատի ունեմ 88-ի փետրվարը) դուք լինեիք ղեկավարների մեջ, ի՞նչ ճանապարհով կփորձեիք տանել շարժումը: Այս հարցում սկզբունքային ի՞նչ տարբերություններ կան ձեր և Ղարաբաղյան Շարժման Հայաստանի կոմիտեի հայացքների միջև, եթե, իհարկե, կան:

Նախ և առաջ, ես չէի լինի շարժման ղեկավար, քանի որ ունեմ այլ հայացքներ և երկրորդ՝ ստեղծվում է, ավելի ճիշտ, այսօր արդեն ստեղծված է ինչ-որ ֆոն, և այդ ֆոնի վրա գործում են մյուսները: Այդ ֆոնը Ղարաբաղյան Շարժումն է: Արմատականներն, իհարկե, կրեցին Ղարաբաղյան Շարժման ազդեցությունները, բայց իրենք էլ մեծապես ազդեցին և կոմիտեի, և շարժման վրա: Մեր գործունեության ընթացքում Ղարաբաղի հարցը կարևոր ծրագրային կետերից մեկն է եղել, և ասել, թե 1988-ին սկսվեց այս շարժումը` սխալ կլինի, որովհետև մենք գիտենք, որ շատ մարդիկ են բռնությունների ենթարկվել, երկար տարիների ազատազրկություն են կրել, հատապես Ղարաբաղի հարցը բարձրացնելու կապակցությամբ: Այնպես որ, այդ մարդիկ ունեցել են իրենց ծրագիրը, բայց այդ ծրագիրը չէր կարող հաշվարկված լինել ժողովրդական լայն զանգվածների զորակցության վրա: Այդ մարդիկ միշտ իրենց փոքրամասնություն են զգացել և այսպիսի ծրագրեր իրականացնելու ոչ միայն հնարավորություն չեն ունեցել, այլև երազել չէին կարող: Ես միայն, ընդհանուր դրույթներով պատասխանեցի ձեր հարցին, ասեմ նաև, որ եթե ես լինեի շարժման ղեկավարների մեջ, անպայման կջանայի, որ Ղարաբաղն ինքնորոշվեր դեպի Հայաստան (որն ինքնին առկա է), իսկ Հայաստանն ինքնորոշվեր դեպի անկախ պետականություն: Այսինքն ես կփորձեի հայ ժողովրդի երկու հատվածների ինքնորոշումը դնել մեկ միասնական համալիրի մեջ: Այս դեպքում չէր լինի նաև այն անջրպետը, որ այսօր կա: Այսինքն ոմանք «ներքին» կոչված հողերի միավորման ջատագովն են, իսկ մյուսներն անկախություն են պահանջում: Իմ անձնական տարաձայնությունների մասին` այսքանը:

—Խնդրում եմ պատմեք ձեր` ԱՄԿ-ին անդամակցելու մասին:

Ազգային Միացյալ Կուսակցությանն (ԱՄԿ) անդամագրվել եմ 1967 թվականին, իսկ 1968-ին` դարձել երդվյալ անդամ: Սկզբունքն այսպիսին էր. կային ոչ երդվյալ անդամներ, որոնք հետո դառնում կամ չէին դառնում երդվյալ անդամներ: ԱՄԿ-ի հետ կապվել եմ Արշակյան Ազատի միջոցով: Նրա միջոցով ծանոթացել եմ Պարույր Հայրիկյանին և հետագայում, արդեն որոշ գործերից հետո տեղի է ունեցել երդման արարողությունը: Ունեցել ենք քարտեր, բնականաբար` գաղտնի…

—Եթե գաղտնիք չէ, որտե՞ղ է տեղի ունեցել երդման արարողությունը:

Եղեռնի զոհերի հուշարձանի մոտ 1968 թվականի փետրվարի 18-ին` մեր ապստամբության օրը: Իմիջիայլոց, հետագայում էլ փետրվարի 18-ը իմ գործերում կարծես դիտմամբ համընկնում էր իմ ապստամբ պահերին և ճամբարում, և այստեղ: Ուզում եմ, որ մեր ժողովուրդն էլ ապստամբ լինի:

—Այս չնախատեսված հարցով ընդհատվեց ձեր նախորդ հարցի պատասխանը: Խնդրում եմ շարունակեք:

Կարճ ասած` երեք անգամ դատապարտվել եմ, ու միշտ ԱՄԿ-ի գործով, միշտ եղել եմ ԱՄԿ-ի անդամ:

—Իսկ Ձեր ազատազրկումներն իրավական ի՞նչ հիմք ունեին:

Դատապարտվել եմ Հայկական ԽՍՀ, այն ժամանակվա քրեական օրենսգրքի 65-րդ հոդվածի (հակասովետական պրոպագանդա և ագիտացիա) առաջին մասով: Սա առաջին անգամ, իսկ երկրորդ և երրորդ անգամ դատապարտվել եմ նույն հոդվածի երկրորդ մասերով և 67-րդ հոդվածով (հակասովետական կազմակերպության ստեղծում): Ընդհանուր հաշվով ազատազրկման մեջ գտնվել եմ տասներկու տարի: «Պերեստրոյկայի» այս ժամանակներում հարկ համարեցին ազատել բոլոր քաղբանտարկյալներին, և ես հիմա տանն եմ, թեև պետք է այնտեղ լինեի: Եթե ձեզ հետաքրքրում է կոնկրետ իմ ֆունկցիան ԱՄԿ-ի գործունեության մեջ, սկզբում եղել եմ ԱՄԿ շարքային անդամ, հետո հավաքել եմ խումբ, ավելի ուշ՝ խմբեր, ունեցել ենք գաղտնապահական մեր համակարգը, խմբերը գործել են իրարից անջատ: Այսինքն կապը եղել եմ ես կամ կապավորներ, մնացածներն իրար չեն ճանաչել: Ի դեպ, շատ ԱՄԿ-ականներ իրար հետ ծանոթացել են բանտերում: Կուսակցությունը խիստ գաղտնի ռազմաքաղաքական կազմակերպություն էր։

—«Պաշտպան հայրենյացի» նմա՞ն:

Այո: Կարինի «Պաշտպան հայրենյացի» հետ ԱՄԿ-ն կազմակերպական կառույցի առումով շատ հարազատ եզրեր ունի: Տպագրել ենք թերթեր` «Փարոս», «Երկունք», նաև կոչեր, թռուցիկներ` «Կոչ հայ ժողովրդին», «Ցասում» վերնագրերով` «հայեր» ստորագրությամբ և այլն:

—«Ցասում» անունով թերթ չի՞ եղել:

Ոչ, «Ցասումը» թռուցիկի վերնագիր էր, որ, ինչպես հետագայում մեղադրում էին, «պարունակում էր Հայաստանն անկախացնելու կոչեր»: Մի խոսքով, ԱՄԿ-ի նպատակը Ազատ ու Անկախ Հայաստանի ստեղծումն էր ԽՍՀՄ-ից դուրս գալու միջոցով, վերամիավորում պատմական տարածքների և հայ ժողովրդի վերաբնակեցումն իր բնօրրանում: Մենք պայքարում էինք հանուն ազատության, հանուն հայերի ազատության

—Ես լսել եմ, որ քաղաքականների ճամբարն ընդհատակային պայքարի և քաղաքական գրագիտության մեծ դպրոց է: Իսկապե՞ս այնտեղ այդքան շատ բան էին սովորում:

Ցանկացողները`այո: Քաղաքական ճամբարում տարբեր հայացքների տեր մարդիկ կային, տարբեր ազգերի, տարբեր հոդվածներով ու ժամկետներով:
Պետք է նկատի ունենալ, որ այն, ինչ ես հիմա կասեմ, վերաբերում է զուտ քաղաքական կալանավորներին, որովհետև ճամբարում կային նաև պատերազմի հանցագործներ, «պոլիցաներ» , որ համագործակցել էին ֆաշիստների հետ (մեզ դրանց հետ էին պահում): Կային նաև ազնիվ հայրենասերներ, որոնք պատերազմի ժամանակներից կամ այդ առիթով էին կալանավորված, օրինակ` ուկրաինական ազգայնականները, որոնք անտառներում կռվել էին իրենց հայրենիքի անկախության համար, Մերձբալթյան հանրապետությունների հայրենասերներ, որոնք զենքով էին կռվել, ընդհատակում էին կռվել հանուն իրենց հայրենիքների ազատության և կային նոր սերնդի մարդիկ, այսինքն` 60-ականների ներկայացուցիչներ…

—Այլախոհնե՞ր:

Գիտեք ինչ. այդ բառը մի քիչ այլ բան է: Պետք է տարբերակում մտցնել: Պաշտոնական շրջաններում «այլախոհ» ասելով` ընդհանրացնում են: Նրանց համար ես էլ եմ «այլախոհ», բարեփոխություն անել ցանկացողն էլ է «այլախոհ»: Ասենք, մի տնտեսագետ ինչ- որ առաջարկություն է արել, նրա առաջարկությունը որակվել է որպես «բուրժուական տնտեսակարգ ներմուծելու փորձ», և այդ մարդը ենթարկվել է բռնության, հայտնվել է քաղաքական ճամբարում: Հիմա նա է՛լ է «այլախոհ», ե՛ս էլ, բայց ես ուզում եմ, որ իմ հայրենիքն ազատ լինի, իսկ նա ուզում է բարեփոխել և տնտեսապես հզորացնել ռուսական կայսրությունը:
Հենց սկզբից տարբերակում մտցնենք, որովհետև ես այլախոհ չեմ այդ իմաստով: Շատ քիչ հայ կալանավորներ են եղել, որոնք այլախոհ են եղել: Հիմնականում ազգի ապագայով մտահոգված և գործած անհատներ կամ կազմակերպություններ էին նրանք:

—Ձեզ չի՞ թվում, որ՝ այդ համահարթեցնող «այլախոհ» պիտակը իշխանությունները դիտավորյալ էին փակցնում` ազգային գործիչներին, որպես այդպիսիք անտեսելու նպատակով:

Իհարկե, մի ժամանակ մամուլի և պաշտոնական «մտավորականների» դատապարտող ելույթները ողողված էին մեկ ուրիշ համահարթեցնող «տերմինով» ևս: Բոլորին ասում էին «թափթփուկ»: Ակադեմիկոս Սախարովին էլ էին ասում «թափթփուկ», մեզ էլ էին ասում «թափթփուկ», ինչ-որ մեկը, որ լրտեսություն էր արել, ինչ- որ բան էր ծախել արտասահման, նրան էլ էին ասում «թափթփուկ»: Դա շատ ընդունված բան էր, բայց պատմությունը ցույց տվեց, թե մեզնից ով էր իր ժողովրդի ճակատագրով մտահոգված, ով էր ավելի շատ օգուտ կամ վնաս տալիս, վերջապես, թե մեզնից ով էր «թափթփուկ», մե՞նք, թե նրանք, այսինքն` իշխանությունները:

—Կարծեմ «Ղարաբաղ» կոմիտեին էլ է բաժին հասել այդ «թափթփուկից»։

Շատ հնարավոր է: Վերադառնանք գլխավոր հարցին, թե ինչ էինք սովորում միմյանցից, ինչ էինք ձեռք բերում կալանավայրերում: Ընդհանրապես քաղաքական ճամբարները շատ մեծ դպրոց են, որովհետև ամենատարբեր տեսակետներ ունեցող մարդիկ կային: Մենք շփվում էինք իրար հետ, նույնիսկ այն «լավ» ժամանակներում, երբ հնարավորություն էինք ստեղծում (իհարկե, մեր առողջությունը, երբեմն էլ կյանքը վտանգի ենթարկելով)` կազմակերպում էինք դասախոսություններ: Ասենք, ուկրաինացին իր պատմության, մշակույթի վերաբերյալ, լիտվացին` իր, գործող խմբերի մասին, գործող կազմակերպությունների համակարգի մասին, ինչպես լավ կազմակերպել չբռնվելու համար, ավելի արդյունավետ գործելու համար: Կային մարդիկ, որ այդ իմաստով լավ մասնագետ-տեսաբաններ էին, բայց ամենամեծ դպրոցը մեզ համար հանդիսանում էր առերես շփումը թշնամու հետ, որովհետև թշնամին այդտեղ արդեն, չէր քողարկվում, նա դիմակը հանած էր, և նա հրեշն էր, ինքը` հրեշն էր կանգնած մեր առջև և հրեշային իր գործունեությամբ, փաստորեն, դիմազերծ եղած, իր շոշափուկներով ու դիմագծերով մեզ ուսուցանում էր, թե մենք ում դեմ ենք ելել պայքարի: Ուրիշներին` այստեղ «ազատության» մեջ ապրողներին, շատ դժվար է բացատրել այս ճշմարտությունը, որովհետև անմիջականորեն իրենց մաշկի վրա նրանք չեն զգացել ու տեսել այն, ինչ տեսել են քաղկալանավորները:

—Իսկ գաղափարական լուրջ…

Բախումնե՞ր: Ընդհանրապես այսպիսի չգրված օրենք կար: Քաղաքական կալանավորները գաղափարական հողի վրա չպետք է բախվեին: Ասենք ինձ հետ նույն կալանավայրում էին ռուս մոնարխիստներ: Նրանք ասում էին, որ ռուսական այս կայսրության մեջ բոլոր մյուս ժողովուրդները «питательная среда для русских»: Այն իմաստով, որ ի վերջո մենք մեր մշակույթով, գիտությամբ, մեր գենաֆոնդով ուշ թե շուտ արագ թե դանդաղ, միևնույն է, ձուլվելու ենք, լուծվելու ենք ռուսական այդ մեծ ծովի մեջ: Այսինքն` մենք այդ ծովի համար «սնուցող միջավայր» ենք: Այդ մարդու հետ մենք նստած էինք նույն խցում: Երբ շատ էինք տաքանում, ասում էինք. «Մենք հիմա, այս պահին ունենք մի ընդհանուր հակառակորդ, թեև վաղը հնարավոր է, որ դուրս գանք իրար դեմ: Հիմա մենք չպետք է «տաքանանք», որովհետև ճամբարում այնքան իրարամերժ կարծիքներ կային, որ այդ ճամբարը կարող էր սպանդանոց դառնալ, եթե մենք փորձեինք բռնի բախումների ճանապարհով փոխհարաբերություններ ճշտել: Այստեղ հարկ եմ համարում հատուկ նշել, որ բռնություններ քաղճամբարներում հազվադեպ են լինում, որովհետև բոլորն էլ կիրթ մարդիկ են, եթե չհաշվենք այն քրեագործներին, որոնց դիտավորյալ բերում էին մեր ճամբար, որպեսզի ստեղծեին «пресс-зона»-ներ, «пресс-камера»-ներ, «пресс-միջավայր»: Մի ազնիվ մարդու գցում էին այդ սահմանափակ տարածությամբ վայրը, դա կարող էր լինել պարիսպ կամ բանտախուց և այդ ազնիվ մարդուն ահաբեկման էին ենթարկում քրեագործի ձեռքով: Այդ քրեագործները, փաստորեն, գիտակցված, թե չգիտակցված (հիմնականում` գիտակցված) համագործակցում էին ճամբարային վարչության հետ: Իսկ մենք, այսինքն ես և ռուս մոնարխիստը իրար ասել էինք, որ մենք թշնամիներ ենք, բայց իրար հետ թեյ էլ ենք խմել, զատիկ էլ ենք տոնել, և երբեք բանը տեսական վեճից այն կողմ չենք հասցրել: Այդ վեճերի ընթացքում մարդիկ ոչ միայն «արգելված» պատմություն էին սովորում, այլև ճանաչում էին իրար: Օրինակ, անհամեստություն չհամարեք, ռուս մոնարխիստները ի դեմս մեզ, այսօր շատ լավ գիտեն, թե ինչ ասել է հայ ազգայնական, ճիշտ այնպես, ինչպես ցարի ժամանակ ռուս շովինիստները գիտեին, թե ինչ ասեյ է «դաշնակցություն»: Հիմա էլ մեր օրինակով էին սովորում: Ընդհանրապես ես պետք է ընդգծեմ, որ հայերից շատ բան են սովորել: Նրանք հո կույր չէի՞ն, տեսնում էին, որ Հայաստանից հոսքը դեպի ճամբարներ շատ մեծ է` ի տարբերություն ասենք Մոլդավիայի կամ Բելոռուսիայի, կամ թեկուզ այսօր այդքան ակտիվ համարվող մյուս հանրապետությունների: Ես այս մասին պետք է հատուկ շեշտեմ, որովհետև այստեղ լավ բաներ չեմ լսում, մեզ վիրավորում են: Մեզ ասելով, ես նախկին հայ քաղկալանավորների «ֆիրմայի» պատիվը չեմ պահում: Ոմանք այստեղ հայ ժողովրդին են վիրավորում իրենց անտեղյակությամբ ու օտարամոլությամբ: Մի թարմ օրինակ բերեմ: Վերջերս լսեցի, որ ինչ-որ կազմակերպությունից տղաներ են ուզում գնալ Լիտվա նախկին քաղկալանավորների հետ հարցազրույց ունենալու այն մասին, թե նրանք ինչպես են տառապել, իսկ այստեղ նույնիսկ չգիտեն, թե քանի հայ է եղել ճամբարներում: Իսկ ես ասում եմ. հարյուրավոր հայեր են եղել կոմունիստական համակենտրոնացման ճամբարներում, քրեական ճամբարներում և հոգեբուժարաններում: Հայերն այնքան շատ էին, որ նրանց մի մասին ուղարկում էին քրեական ճամբարներ: Ինչո՞ւ: Արևմուտքում որոշ պետություններ, որոնք շահագրգռված էին քաղբանտարկյալների մասին խոսել, ցուցակներ էին կազմում: Որպեսզի այնտեղ հստակ պատկերացում ու թվեր չունենային, թե որքան հայեր կան և ինչ տոկոսային հարաբերություն կա նրանց և ասենք, էստոնացիների կամ լիտվացիների, կամ թեկուզ ռուսների միջև, հայերից շատերին պահում էին ոչ թե քաղաքական, այլ քրեական ճամբարներում: Օրինակ, հատուկ ռեժիմի ճամբարում, վերջին տարիներին, երբ ես էի այնտեղ, ընդամենը երկու ռուս կար: Մեկը մոնարխիստ էր, իսկ մյուսն ասում էր, որ ինքը դեմոկրատ է: Ինչու եմ ասում` ասում էր, որովհետև մենք տարբեր խցերում էինք, և ես նրան չեմ ճանաչում, իսկ մյուսը հայտնի մոնարխիստ էր: Հսկայական Ռուսաստանից 2 հոգի և փոքրիկ Հայաստանից 2 հոգի: Դե հաշվեք տոկոսային հարաբերությունը: Ես կրկնում և շեշտում եմ, որ այսօր չտեսնելու տալ նախկին հայ քաղկալանավորներին, նշանակում է վիրավորել հայ ժողովրդին և արհեստականորեն նսեմացնել այն հզոր պայքարն ու այն հսկայական ներդրումը, որ բերել է հայ ժողովուրդը բռնապետության դեմ ուղղված անհավասար պայքարի զոհասեղանին:

—Մեզ հայտնի հայ քաղբանտաբկյալներից ովքե՞ր են եղել քրեական ճամբարներում:

Շատերը: Ձեզ հայտնիներից, օրինակ՝ Շահեն Հարությունյանը (վերջին իր բանտարկությանը), Քաջիկ Սահակյանը (զոհվեց հյուծախտից` ազատվելուց հետո), Էդուարդ Հարությունյանը (զոհվեց «էտապի» ժամանակ), Հայկազուն Խաչատրյանը (իհարկե, պաշտոնական շրջանակներում կարող են ժխտել, ասելով, որ վերջին շարժառիթն այլ էր, բայց բոլորիս համար էլ պարզ է, որ ԱՄԿ-ի հիմնադիր-ղեկավար Հայկազուն Խաչատրյանը պետք է պատժվեր ԱՄԿ-ական Ստեփան Զատիկյանի դատավարության կապակցությամբ), Անահիտ Կարապետյանը, Նորիկ և Սամվել Մարտիրոսյան եղբայրները, Հակոբջան Թադևոսյանը, Էդուարդ Ալեքսանյանը և շատ շատերը, չհաշված այն հայերին, որոնք բռնության էին ենթարկվել ոչ ազգային-քաղաքական, այլ կրոնական շարժառիթներով (կրիշնայականներ և այլն): Ես նրանց մասին դիտմամբ չեմ խոսում, որովհետև ինքս ազգայնական եմ և ապազգային ամեն մի շարժում ժխտում եմ, իմ վերաբերմունքը նրանց նկատմամբ լոյալ չէ: Ես լոյալ չեմ: Ուղղակի այսօր չկան լայն քարոզչական հնարավորություններ, որ այդ մարդկանց, որոնք ապազգային կողմնորոշում են ընդունել, դարձի բերենք: Եթե վաղը լինեն այդ հնարավորությունները (ես, իհարկե, նկատի չունեմ բռնությունը), ինձ թվում է, որ մենք նրանց դարձի կբերենք։ Նախ և առաջ պետք է, որ մեր Եկեղեցին ետ բերի կամ ձեռք բերի իր երբեմնի հեղինակությանը։ Հայ եկեղեցուց դուրս ամեն մի դավանանք ու վարդապետություն ինձ համար ժխտելի է և անընդունելի, այլ բան է «ցեղակրոնը»։
Սովորելու մասին կավելացննի մի կարևոր դրույթ: Այն բռնությունը, որ կիրառվում էր մեր դեմ, շատ ավելի ուժեղ էր, քան այն տեսական հակասությունները, որ կային մեր միջև: Հիմնականում սովորում էինք թշնամուց, որովհետև նա էր մեզ այդտեղ միավորել։
Սովորելու մասին ընդհանուր գծերով այսքանը։

—Դուք ձեր խոսքի մեջ ասացիք, որ հայերից շատ բան են սովորել: Եթե կարելի է` ավելի մանրամասն:

Խնդրեմ: Ես արդեն ասացի, որ այնտեղ հայերի հիմնական մասը ԱՄԿ-ականներ էին։ Այլազգի դատապարտվածները գալիս էին, հարց ու փորձ էին անում, զարմանում էին ոչ միայն այն պատճառով, որ ԱՄԿ-ն Միության առաջին և այն ժամանակ միակ կուսակցությունն էր, այլև զարմանում էին այն պատճառով, որ մինչև բռնվելը մենք կարողացել էինք այդքան գործ կատարել, որ ամեն մի հայ իր գործունեությունն սկսելուց մինչև վերջին` բռնվելու պահը այդքան շատ գործնական դրվագներ ունի: Այս բոլորը հնարավոր էր դարձել ԱՄԿ-ի գաղտնապահական համակարգի և կազմակերպական ուժեղ կառույցի շնորհիվ։ Զարմանում էին, որովհետև այնտեղ մարդիկ կային, որոնք դատապարտվել էին ընդամենը մեկ բառ արտասանելու, մեկ հոդված գրելու համար կամ ուզեցել էին կազմակերպության ստեղծել, բայց դեռ չստեղծած` բռնվել էին կամ ստեղծել էին, բայց շատ քիչ գործ էին հասցրել անել: Ընդհանրապես, քաղբանտարկյալների համար հոգեբանորեն շատ ծանր է ոչինչ չարած ձերբակալվելը: Օրինակ, ռուս մոնարխիստները տեսականորեն ստեղծել էին իրենց կազմակերպության կառույցը, բայց չէին հասցրել իրականացնել, և երբ մենք պատմում էինք, նրանք իսկապես շատ էին զարմանում:
Քանի որ իմ այս հարցազրույցն ակնկալություն ունի տպագրվելու պաշտոնական մամուլում, ես ուզում եմ մի պարզաբանում մտցնել: Ես այս բոլորը եթե ասում եմ, սրանից ամենևին էլ չի բխում, թե մյուս հանրապետություններում ՊԱԿ-ը լավ է աշխատել, իսկ Հայաստանի ՊԱԿ-ը` վատ: Ոչ: Շատ էլ լավ է աշխատել, և ես նպատակ չունեմ հետին թվով «հաշվեհարդար» տեսնելու: Ես նույնիսկ հիշում եմ, որ 1960 թվականին մի գնդապետ ինձ ասաց, որ ՀԽՍՀ Պետանվտանգության կոմիտեն լավ աշխատանքի համար պարգևատրվել է, հիմա չեմ հիշում մրցանակով, թե՞ փոխանցիկ դրոշով։ Ես չեմ կասկածում, որ լավ էին աշխատում: Խոսքը բռնելու քանակին չի վերաբերում, այլ աշտատանքի որակին։

ԱՄԿ-ի գործունեությունը ծանրանում էր նաև նրանով, որ ինչպես արդեն ասացի, Միության միակ հակադիր կուսակցությունն էր, և բոլորի ուշադրությունը մեզ վրա էր: Համարյա չկար մի տարի, որ ԱՄԿ-ական չդատապարտվեր, բայց ԱՄԿ-ն արդեն կենսունակ և գործող օրգանիզմ էր, որը տարեցտարի համալրում էր ոչ միայն ճամբարականների, այլև այստեղ` Հայաստանում գործողների շարքերը: Թող սա արտառոց չթվա, բայց մենք պաշտոնապես ճանաչված կազմակերպության էինք։ 1981 թվականին մեր դատավարության ժամանակ դատավորն ասաց, կարծեմ, դա դատավճռում էլ կա, որ «Ազգային Միացյալ Կուսակցությունը Հայկական ԽՍՀ գերագույն դատարանի կողմից ՃԱՆԱՉՎԱԾ է որպես հակասովետական»: Թեկուզ «հակասովետական» պիտակով, բայց մենք ճանաչված էինք ոչ թե որպես առանձին տաքգլուխներ, այլ որպես քաղաքական կազմակերպություն: Ես ասում եմ «պիտակ», որովհետև մենք և՛ դատարանում, և՛ դիմումներով, և՛ ծրագրային փոփոխություններով հակասովետիզմից հրաժարվել էինք դեռևս 1974 թվականից։ Թե ինչու էինք մենք հրաժարվել հակասովետիզմից և ինչու, այնուամենայնիվ, մեզ բոլոր ժամանակներում համառորեն դատում էին իբրև հակասովետականների, դա արդեն առանձին խոսելու նյութ է, եթե, իհարկե, ձեզ կհետաքրքրի։

—Կարծում եմ, որ մեր ընթերցողներին շատ կհետաքրքրի: Հենց այդ մասին էլ խոսեք:

Մենք ասում էինք, որ հայ ժողովուրդը, ինչպես նաև Միության բոլոր հանրապետությունների ժողովուրդները, ունեն իրենց հայրենիքն անկախացնելու սահմանադրական իրավունք, և մենք ուզում ենք իրականացնել այդ իրավունքը: Դա մեր համոզմունքն է, և մենք ուզում ենք, որ Հայաստանն անկախ լինի: Հայ ժողովուրդը միշտ էլ պայքարել է իր ազատության համար անկախ այն բանից՝ գաղութարարները սահմանադրություն, ընդհանրապես, ունեցե՞լ են, թե ոչ: Ես ուզում եմ ասել, որ եթե սահմանադրության մեջ անկախանալու մասին հոդված չլիներ, մենք միևնույն է պայքարելու էինք, բայց քանի որ կար, մենք բարոյական իրավունք չունեինք նրանց թույլ կետին չխփելու: Ես հիշում եմ, երբ մեզ առաջին անգամ դատում էին, դատավորը հարց տվեց, «Իսկ դուք հակասովետական ի՞նչ շարժառիթներով եք դա անում»: Մեր տղաներից մեկը, կարծեմ, Պարույրն էր, ասաց. «Ես ինձ նվաստ կզգայի, եթե սոցիալական դրդապատճառներով պայքարի ելնեի»: «Հակասովետական պայքար» արտահայտությունը, վերջին հաշվով, նշանակում է սոցիալական պայքար: Դա նշանակում է, որ դու պայքարում ես տիրող կարգերի դեմ, տնտեսակարգի դեմ, իշխող կուսակցության և նրա գաղափարախոսության դեմ: Բայց չէ՞ որ այդ բոլորը, վերջիվերջո, սոցիալական դժգոհությանից ծնված պայքար կարող է լինել, միայն, իսկ մեր պայքարը ազգային-ազատագրական է և ոչ երբեք սոցիալական: Մենք ասում էինք, որ եթե հայ ժողովուրդը անկախ պետականության պայմաններում կընտրի սովետական կարգեր, կոմունիստական միակուսակցականության, թող ընտրի: Մենք իրավակարգի դեմ դուրս չենք եկել, այլ ազգային ճնշման: Մենք չենք ասում համակարգը լավն է, թե վատը, մենք ասում ենք, որ չենք ուզում ապրել կայսրության մեջ: Ինչո՞ւ 1974-ին հետո ունեցան այդ ծրագրային փոփոխությունները: Որովհետև այդ տխրահռչակ 65-րդ հոդվածը, արհեստականորեն ստեղծում էր ջրապտույտ տեղում, և պայքարի շղթան փակվում էր: Երբ ԱՄԿ-ն ստեղծվեց, սկզբնական շրջանում մենք կոմկուսը որակեցինք որպես բռնության գործադրող կուսակցություն, ամբողջ խորհրդային իշխանությանը մենք հռչակեցինք կարմիր տեռոր անող իշխանություն: Այդ ժամանակ մեզ մեղադրեցին հակասովետիզմի մեջ: Հիմա պատկերացրեք մի այսպիսի հեռակա երկխոսության.. ՆՐԱՆՔ—Դուք հակասովետական եք։ ՄԵՆՔ— 87 թիվը դուք եք սարքել։ ՆՐԱՆՔ— Դուք հակասովետական բաներ եք ասում։ ՄԵՆՔ— Դուք չանեիք, մենք էլ չասեինք։ ՆՐԱՆՔ.— Դուք ասում եք, մենք էլ դատում ենք: Դուք չասեիք, մենք էլ չդատեինք։ ՄԵՆՔ— Դուք չանեիք, որ մենք չասեինք, որ մեզ չդատեիք: Այսպես կարելի է հանգել հավի և ձվի ծագումնաբանությանը: Աբսուրդի հասնող այս շրջապտույտից դուրս գալու, մաքուր ազգային շարժում տանելու միակ ճանապարհը հակասովետիզմից և մեր սկզբնական շրջանի դիրքորոշումից հրաժարվելն էր, ինչը որ արվեց 1974 թ., և անկախության պայքարը դրվեց սահմանադրական հիմքերի վրա:

Մենք արդեն չէինք ասում. «Քանի որ դուք վատն եք, մենք դուրս ենք գալիս», բայց նաև չէինք ասում. «Թեև դուք լավն եք, բայց մենք դուրս ենք գալիս»: Մենք ասում էինք այսպես. «Դուք լավն եք, թե վատը, դա մեր գործը չէ, դա Ձեր պրոբլեմն է, քարը ձեր գլուխը, մենք դուրս ենք գալիս»: Թող ոչ ոք չմտածի, որ մենք այնքան միամիտ էինք, որ մտածում էինք, որ եթե մենք հրաժարվենք հակասովետիզմից, մեզ անկախության կտան կամ այլևս չեն դատի 65-րդ հոդվածով: Ոչ: Հայաստանը չանկախացավ, մեզ էլ շարունակեցին դատել որպես հակասովետական ագիտացիա անողների, բայց մենք դրանով ստիպեցինք, որ հայ ժողովրդի աչքի առջև օրը ցերեկով նրանք խախտեն իրենց իսկ ձեռքով գրված օրենքները: Եթե սովետական համարենք օրենքները և ոչ թե պրակտիկան, ուրեմն այսօր մենք ոչ միայն բարոյական, այլև իրավական հիմք ունենք նրանց ասելու. «Ամենահակասովետականը դուք եք, որովհետև դուք անընդհատ խախտում եք Ձեր իսկ սահմանադրությունը, դուք անընդհատ ոտնահարում եք ձեր հիմնական օրենքը, դուք անընդհատ շեղվում եք ձեր քրեական օրենսգրքից, և ինձ բռնության մեջ պահելով կամ Պարույր Հայրիկյանին արտաքսելով, դուք անընդհատ, ամեն օր, ամեն ժամ, ամեն րոպե կատարում եք ամենամեծ հակասովետական պրոպագանդան»: Որպեսզի ասածներս օդի մեջ չհնչեն, բերեմ կոնկրետ մի օրինակ: 1981 թվականի դատավարության ժամանակ դատախազն ինձ հարց է տալիս. «Ինչո՞ւ եք ուզում, որ Հայաստանն անկախանա: Օրինակ, ի՞նչն է վատ այս երկրում»: Ես անմիջապես ըմբռնում եմ հարցի էությունն ու նպատակը: Հարցի նպատակն այն է, որ ես ինչ-որ վատ բան ասեմ սովետական պետության հասցեին կամ ասեմ, որ այս համակարգը լավը չի, մենք մերն ենք ուզում ունենալ և այլն: Դատախազին դա պետք է, որպեսզի կարողանա ինձ ներքաշել «հակասովետական պրոպագանդա և ագիտացիա» հոդվածի շրջանակների մեջ, իսկ ես պատասխանում եմ. «Գիտե՞ք ինչ, անկախ այն բանից այս երկիրը լավն է, թե վատը, ես ունեմ համոզմունք: Ես ուզում եմ, որ Հայաստանը լինի անկախ պետություն, որպեսզի կարողանա իր բոլոր ազգային հարցերը պետական մակարդակով բարձրացնել միջազգային ատյաններում և հնարավորություն ունենա ստեղծելու դրանք լուծելու պայմաններ: Խոսքը միայն այդ մասին է, իսկ դուք հիմա պրովոկացիոն հարց եք տալիս, որ ես այստեղ անհարգալից մի արտահայտություն անեմ երկրի հասցեին, դուք էլ ինձ որպես հակասովետականի դատեք»:

Շարունակելի...

Հարցազրույցի բնօրինակը՝ «Գարուն» ամսագիր, 1990թ.