Փող, թե՞ ինքնիշխանություն. Մոսկվա-Մինսկ վեճ

Տնտեսական ցնցումներն, ինչպիսի լրջության էլ լինեն, դեռևս չեն նշանակում Լուկաշենկոյի ինքնիշխանության կորուստ։ Քաղաքական դաշտի ամբողջական վերահսկողությամբ և հավատարիմ ուժայիններով կարելի է երկար տարիներ մնալ պաշտոնին։ Այդ իսկ պատճառով, եթե Ռուսաստանը չմեղմի իր դիրքորոշումը և չառաջարկի Մինկսին կոմպրոմիսի տարբերակ, ընտրությունը հավանաբար կկանգնի ավելի շատ ինքնիշխանություն և քիչ փող տարբերակի վրա։

Ռուսաստանի և Բելառուսի միջև այսօրվա կոնֆլիկտը կանխատեսելի էր բոլոր առումներով, բացի լարվածության աճի արագությունից։ Մի քանի շաբաթում երկու երկների ղեկավարները հասցրեցին դաշնակցային ֆորմալ հարաբերություններից անցնել փոխադարձ մեղադրանքների։

Թվում էր, թե ամռանն ու աշնանը տեղի ունեցած մի շարք հանդիպումների ընթացքում Պուտինը և Լուկաշենկոն հարթել են բոլոր տարաձայնությունները և ստորագրել կամ հանձնանարել են իրենց կառավարություններին ստորագրել անհրաժեշտ փաստաթղթեր, որպեսզի լուծվեն տնտեսական խնդիրները՝ սննդամթերքի մատակակարման, վարկերի, նավթի և նավթամթերքի առևտրի հետ կապված։ Հակասությունների մեծ մասն իսկապես հաջողվեց կարգավորել. բայց Մինսկի համար ամենազգայուն՝ նավթի հարցը մնաց առկախված։

2019թ.-ից Ռուսաստանն աստիճանաբար զրոյացնելու է նավթի արտահանման մաքսային վճարները։ Զուգահեռաբար բարձրացվելու է նավթի գնման հարկերը և սահմանվելու է բացասական ակցիզային հարկ, որպեսզի աջակցի տեղական նավթամշակմանը։ Այս բարեփոխումը, որն անվանել են հարկային մանևր, զրկում է Մինսկին Մոսկվայի հետ ինտեգրացիայի կարևորագույն օգուտներից՝ նավթային ռենտայից։ Մաքսային վճարներից ազատված ռուսական նավթը Բելառուսի համար հարաբերականորեն էժան էր, իսկ նավթի վերամշակումից ստացված ապրանքների արտահանման վճարները մտնում էին բելառուսական բյուջե։ Սակայն 2019թ.-ց մինչև 2024թ. Մինսկն աստիճանաբար կզրկվի մաքսավճարներից և էժան նավթից։ Ըստ բելառուսական կողմի գնահատականների՝ խոսքը վերջին տարիներին արդեն կորցրած 3.6 միլիարդի և առաջիկա հինգ տարում (կախված նավթի միջազգային գներից) մոտ 8-12 միլիարդ վնասի մասին։

Բելառուսն անդամակցել է Եվրասիական միությանը՝ առևտրի պայմանների չվատացման երաշխիքով, հատկապես նավթի առևտրի։ Այս տարվա ամառվանից սկսած Մինսկն ու Մոսկվան ֆինանսների նախարարությունների մակարդակով քննարկել են բելառուսական կորուստների փոխահատուցման հարցը։ Տարաձայնությունները վերաբերվում էին ձևին։ Բելառուսը ցանկանում էր նավթի գնի զեղչեր ստանալ, Ռուսաստանն առաջարկում էր փոխհատուցումը կատարել բյուջետային փոխանցումների միջոցով։ Սա Մոսկվային քաղաքականապես ավելի հարմար է. միշտ կարելի է կասեցնել փոխանցումները, եթե Մինսկն իրեն այլ կերպ պահի։

Բանակցություններն իրենց հունով ընթանում էին, բայց նոյեմբերի վերջին, դեռևս անորոշ պատճառներով, ռուս բանակցողներն, ըստ Մինսկի, հրաժարվեցին քննարկել փոխահատուցման հարցը։ Այն ժամանակ այս մասին հանրային հրապարակումներ չեղան, սակայն մոտավորապես նույն օրերին Բելառուսի ֆինանսների նախարարի տեղակալ Անդրեյ Բելկովիցը խոստովանեց, որ բանակցությունները դժվար են ընթանում։ Բացի այդ, նա բավական համարձակ հայտարարություն արեց. եթե փոխհատուցում չլինի, Մինսկը կքննարկի՝ արդյոք իրեն պետք է ԵԱՏՄ անդամակցությունը։

Այս նույն թեզը՝ «չկան հավասար պայմաններ՝ չկա  միություն», դեկտեմբերի 6-ին Սանկտ Պետերբուրգում կայացած ԵԱՏՄ գագաթնաժողովին կրկնեց Լուկաշենկոն։ Բելառուսի նախագահը, ընդհատելով արարողակարգային ելույթների ավանդական ընթացքը, տեսախցիկների առաջ Պուտինին պահանջներ ներկայացրեց, որոնցից գլխավորը (անսպասելիորեն) գազի գինն էր։ Թեև բոլորին թվում էր, թե այդ հարցը լուծված է՝ նվազագույնը մինչև 2020թ.։

Նախագահները սկսեցին վիճել և ընդհատել մեկը մյուսին։ Արդյուքնում Պուտինն ասաց այն, ինչը հավանաբար դարձավ Մոսկվայի նոր պաշտոնական դիրքորոշումը. գազի այլ գնի համար անհրաժեշտ է ինտեգրացիայի այլ մակարդակ։

Այն ժամամանակ այդ արտահայտությանը մեծ կարևորություն չտրվեց. գուցե Պուտինը պարզապես զայրացել է։ Բայց մեկ շաբաթ անց  Դ. Մեդվեդևը նույնը կրկնեց Բրեստում, բայց ավելի մանրամասն. եթե Բելառուսը ցանկանում է աջակցություն, պետք է շարժվել 1999թ.-ին կնքված Միութենական պետության մասին համաձայնագրի համաձայն՝ ներդնել միասնական արտարժույթ, մաքսային ծառայություն, դատարաններ և Հաշվիչ պալատ։ Ընտրությունը Մինսկինն է՝ ինչպես ինտեգրվել ապագայում։ Բելառուսական ԶԼՄ-ներն այս ելույթն անվանեցին «Մեդվեդևի վերջնագիր»։

Այնուհետև վեճի այլ մասնակիցների հռետորաբանությունը նույնպես խստացավ։ Լուկաշենկոն մեղադրեց Ռուսաստանին Բելառուսն «այսպես թե այնպես» խժռելու և կործանելու ցանկության մեջ։ ՌԴ ֆինանսների նախարար Անտոն Սիլուանովը հայտարարեց, որ Մոսկվան երբեք խոսք չի տվել փոխհատուցել հարկային մանևրը, որովհետև դա Ռուսաստանի ներքին գործն է։

«ՏԱՍՍ» գործակալությանը տված հարցազրույցում՝ Մինսկում Ռուսաստանի նոր դեսպան Միխայիլ Բաբիչը մանրամասն անդրադարձավ բելառուսական բոլոր պահանջներին։ Իր գնահատամբ՝ կողմերը «խաղացել են» այնպիսի հասկացության հետ, ինչպիսին է «տնտեսվարման հավասար հնարավորությունները», իսկ Բելառուսի հումքային դոտացիայի բոլոր ձևերը սպառել են իրենց։ Դեսպանը Մինսկի պահանջները գնահատեց տարեկան 3-4 միլիարդ դոլար և հայտարարեց, որ դա «ներկա իրավական դաշտի շրջանակներում կասկածելի է»։

Իր երկրի ղեկավարության պես՝ Բաբիչը Մինսկին ընտրություն առաջարկեց՝ վերակենդանացնել Միութենական պետությունը կամ աշխատել ԵԱՏՄ կանոններով։ Երկու երկների պաշտոնյաներն այժմ սպասում են Պուտինի և Լուկաշենկոյի հանդիպմանը։ Սակայն Բելառուսի նախագահը արդեն ակնարկել է , որ այն տեղի չի ունենալու։

Նոր ճամփաբաժան

Կարող է տպավորություն ստեղծվել, որ մենք այս ամենը տեսել ենք և ոչ մեկ անգամ։ Ամեն տարի Մինսկն ու Մոսկվան պարզում են իրենց նավթագազային հարաբերությունները, հնչում են կրակոցներ, կողմերը բարձրացնում են իրենց ձայնը, իսկ  հետո գտնում են որևէ կոմպրոմիս։ Բայց ներկայիս վեճն այլ է։ Վերջին անգամ Մոսկվան հրապարակայնորեն այսպիսի վերջնագրային դիրքորոշում հայտնել է 2002թ-ին, երբ Պուտինն առաջարկեց Բելառուսին մտնել Ռուսաստանի կազմի մեջ։ Բայց այն ժամանակ վեճը ընթանոււմ էր իրավական խնդրի շուրջ. նույն Միութենական համաձայնագիրը սկսել էր արդեն դոփել իր տեղում։ 16 տարի առաջ Պուտինի առաջարկը հնարավոր էր հետաձգել, անթիվ գագաթնաժողովներ անել, բայց զուգահեռ շարունակել միութենական ռենտաներ ստանալ։ Այժմ ընտրությունը Մինսկի առաջ դրված է գումարային հարցի տեսքով։ Հրաժարվելով ընտրություն կատարել նախկինում՝ Լուկաշենկոն պահպանել է իր համար հարմարավետ ստատուս-քվոն։ Հրաժարվել ընտրությունից՝  նշանակում է լուռ համաձայնվել ֆինասնական մեծ կորուստների հետ։

Այս իրավիճակը նույնիսկ նման չէ 2000-ականների էմոցիոնալ կոնֆլիկնտերին։ Այժմ Մինսկին սպառնում է ոչ թե ակնթարթային անկում կամ խողովակաշարերի փակում, այլ վնասների կուտակում և արժույթի գլխավոր աղբյուրի՝ նավթամթերքի արտահանման սահուն անկում։ Սա կհարվածի վառելիքի գներին, բյուջեին և տնտեսության պետական հատվածին, որը սուբիսիդավորվում է՝ այդ թվում նավթ մշակող գործարանների եկամուտների հաշվին։ Եթե սրան գումարենք արտաքին պարտքի խնդիրը և 2020թ.-ի ընտրությունները, ապա ստացվում է, որ բելառուսական իշխանությունները նախանձելի իրավիճակում չեն գտնվում։

Մոսկվայի մոտեցման մեջ նորությունն այն է, որ նրանք բոլոր մակարդակներում այնքան են կրկնել «փողը միայն ինտեգրացիայից հետ»  թեզը, որ այժմ Մոսկվային դժվար կլինի փող տալ, եթե Մինսկը չընդունի պայմանները։ Երբ հրապարակայնորեն պնդում ես ինչ որ բան, այնուհետև դժվար է գնալ կոմպրոմիսի ՝ չկորցնելով դեմքը։ Ռուսաստանը, կամ հոգնելով Մինսկի հետ անընդհատ կրկնվող նույնատիպ հարաբերություններից, կամ սեփական տնտեսական խնդիրներով պայմանավորված, իրականում առաջարկել է գիծ քաշել երկարատև բարեկամական հարաբերությունների եղած մոդելի վրա, ինչը Բելառուսում անվանում էին «նավթ՝ համբույրների փոխարեն»։

Ավելի լավ է դանդաղ, քան արագ

Մինսկը հայտնվել է շատ բարդ իրավիճակում։ Դեռևս պարզ չէ, թե ինչպիսի փաստարկներ (նույնիսկ տեսականորեն) կարելի է գտնել, որպեսզի համոզել Մոսկվային հրաժարվել վերջնագրից և գոնե մասնակի փոխհատուցում տալ հարկային մանևրի համար։ Աշխարհաքաղաքական շանտաժի հնարավորությունները սպառվել են։ Բոլորը հասկանում են, որ Մինսկի սպառնալիքներն դեպի Արևմուտք շրջվելու առումով անիրական են, որովհետև բելառուսական իշխանություններին մոտ ապագայում այնտեղ ոչ ոք չի ընդունի։ Եվրասիական կառույցներից դուրս գալը, հաշվի առնելով Բելառուսի կախվածությունը Ռուսատանի գազից, նավթից և հումքի շուկաներից, նույն է, ինչ կրակել սեփական ոտքերին։ Այսպիսի քայլերին գնալու հետևանքներն անհնար կլինի հետագայում փոխհատուցել։

Սակայն զիջումների գնալ և ինքնիշխանության մի մասը հանձնել Մոսկվային նույնպես կասկածելի տարբերակ է։ Անկախության հարցով էլիտաների և ժողովրդի միջև կոնսենսուսի շուրջ քննարկումներ անելը դեմ է Լուկաշենկոյի բնույթին։ Հենց այս պատճառով 2000-ականների սկզբին Միութենական համաձայնագրի իրականացումը սառեցվել է. ավտոկրատը չի կարող իշխանության իրական լծակները տալ վերպետական մարմնի կամ մեկ այլ ավտոկրատի։

Այս դեպքում, ըստ Լուկաշենկոյի ընկալման, նա միանգամից կզրկվի իր իշխանության ամբողջականությունից։ Իսկ տնտեսական ցնցումներն, ինչպիսի լրջության էլ որ լինեն, այդպիսի ակնթարթային հետևանքներ չեն ունենա։ Քաղաքական դաշտի ամբողջական վերահսկողությամբ և հավատարիմ ուժայիններով կարելի երկար տարիներ մնալ պաշտոնին։ Ոչ ոք Բելառուսում դեռ չի տեսել ոչ ժողովրդի համբերության, ոչ էլ ոստիկանության դաժանութունների սահմանները։

Հետևապես, եթե Ռուսաստանը չմեղմացնի իր դիրքորոշումը և Մինսկին չառաջարկի կոմպրոմիսի տարբերակ, Բելառուսի ընտրությունը հավանաբար կգանգնի ի օգուտ ինքնիշխանության, ոչ թե փողի։ Կգնա՞ Մոսկվան Բեռլառուսին ստիպողաբար ինտեգրելու կամ ուժով կլանելու ճանապրհով թե՝ ոչ, առանձին հոդվածի թեմա է։

Ռուսաստանի հետ կոշտ խոսելով և այդ կերպ ժողովրդին հանգստացնելով՝  Լուկաշենկոն  հայտարարեց, որ, եթե պայմանավորվել չհաջողվի, դա աշխարհի վերջը չի լինի, պարզապես բելառուսական իշխանությունները պետք է ֆինանսներն այլ կերպ պլանավորեն և «վերանայեն ներքին և արտաքին քաղաքականությունը»։  Պրակտիկան ցույց է տվել, որ արտաքին ցնցումները Բելառուսում փոփոխությունների համար միակ իրական խթանն են։ Ռուսաստանի և Վրաստանի միջև պատերազմը Միսկի և Եվրամիության մերձեցման համար առաջին ազդակը դարձավ։ Երկրորդը՝ Ղրիմն ու Դոնբասն էին, որը շարունակվում է մինչ այժմ։ Բելառուսն արևմտյան երկրների համար սահմանեց ազատ վիզայի ռեժիմ, և երկիր ներթափանցեցին ԵՄ խոշոր բանկերը՝ հարյուր միլիոնավոր դոլարների վարկային ծրագրերով։ Նավթի գների անկումը, 2015թ.-ին Ռուսաստանում, այնուհետև Բելառուսում տնտեսական ճգնաժամը, ստիպեցին Լուկաշենկոյին գնալ տնտեսության սահմափակ ազատականացման և ՏՏ ոլորտի արագացված զարգացման։

Այս իմաստով, եթե Մինսկի և Մոսկվայի ներկայիս հակասությունները գնան նախատեսված սցենարով, ապա ռուսական բլիթի չափի փոքրացումը կստիպի Բելառուսին նոր բարեփոխումներ անել և դիվերսիֆիկացնել արտաքին հարաբերություններն ու առևտուրը։ Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների կտրուկ խզումը դեռ երկար տարիներ անհնար կլինի՝ անկախ նրանից, թե ով կլինի Բելառուսում իշխանության։  Իսկ Մինսկում չեն հրաժարվի նույնիսկ արտոնությունների մնացորդներից։

Սակայն ներկայիս իրադարձությունները երկու երկների բաժանման՝ ավելի խորքային գործընթացի կարևոր փուլ են։ Ռուսաստանն ու Բելառուսը, իրար վրա քարեր նետելով, քայլ առ քայլ անցյալում են թողնում եղբայրական հռետորաբանությունը և դրա չաշխատող ձևաչափերը։ Փոխարենն առաջ է գալիս երկու կողմերի պրագմատիզմը, որտեղ կարևորը ոչ թե ընդհանուր պատրանքներն են, այլ իրական շահերը։

Հոդվածի բնօրինակը Carnegie.ru կայքում։