Միավորված ազգերի կազմակերպությունն ամեն տարի հրապարարակում է Մարդկային զարգացման ինդեքս։ Այն տերբեր երկրների մասին տեղեկանք է, որը ցույց է տալիս զեկույցում ներառված զարգացվածության վիճակը։ Այս տարի ցուցակի առաջին հորիզոնականում Նորվեգիան է, իսկ վերջինը՝ Նիգերը։
Առաջին անգամ այս ինդեքսը հրապարակվել է 1990թ.-ին։ Մինչ այդ երկրի զարգացման մակարդակը չափվում էր միայն տնտեսական աճով։ Մարդկանց բարեկեցության չափման մեջ ներառելով ոչ տնտեսական չափորոշիչներ՝ ՄԱԿ-ի Մարդկային զարգացման ինդեքսը հեղափոխեց երկրների «ավելի զարգացած» լինելու գաղափարը։ Մարդկային զարգացման ինդեքսը հաջողությամբ փոխեց նաև մարդկանց ընկալումները զարգացման գործնթացի վերաբերյալ։ Սակայն այն դեռևս ունի իրական թերություններ, որոնք շտկելու համար բազմաթիվ քայլեր են արվել։ Այդ թերություների վերացումն էական նշանակություն կունենա Մարդկային զարգացման ինդեքսի վրա։ Օրինակ՝ այս տարի Դանիան զբաղեցնում է հինգերերորդ հորիզոնականը, սակայն մեր կողմից առաջարկվող նոր ինդեքսի մեթոդաբանության համաձայն՝ Դանիան զբաղեցնում է 27-րդ տեղն՝ իր տեղը զիջելով Իսպանիային։
Մարդկային զարգացման ինդեքսի խնդիրները
Մարդկային զարգացումը չափելը կարող է սարսափելի դժվար լինել։ Այն ենթադրում է երեք ոլորտների մասին տվյալներ. տնտեսություն, կրթություն և առողջապահություն։
Մեր կարծիքով Մարդկային զարգացման ինդեքսն ունի երեք հիմնական խնդիր։ Առաջին. այն անուղղակիորեն ենթադրում է տարբեր չափանիշների միջև փոխլրացումներ։ Օրինակ ՝ այն չափում է մարդկանց առողջությունն ըստ ծննդյան պահին կյանքի տևողության սպասվելիք չափի (life expectancy), տնտեսությունը՝ ըստ մեկ անձին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ով։ Դա նշանակում է, որ միևնույն արդյունքը կարող է ստացվել տարբեր կոմբինացիաների արդյունքում։ Հետևաբար, զեկույցը մեկ հավելյալ ապրած տարին մեկնաբանում է տնտեսական արդյունքի հետ զուգահեռ։ Այս դեպքում ստացված արժեքը տարբերվում է՝ կապված մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի մակարդակից։ Ավելի խորանալով զեկույցի մեջ ՝ կարող ենք հայտնաբերել, որ մեկ տարի ավել կյանքի ցուցանիշն ավելի մեծ արժեք ունի ԱՄՆ-ում կամ Կանադայում, Գերմանիայում և Ֆրանսիայում, Նորվեգիայում և Նիգերում։
Ինդեքսը նաև տվյալների ճշգրության և նպատակահարմարության խնդիր ունի։ Կարող է երկրի միջին եկամուտը բարձր լինել, բայց հնարավոր է այն կուտակվում է միայն փոքր խումբ կազմող մարդկանց ձեռքերում։ Բացի այդ, այն չի տարբերակում մեկ շնչին հասնող ՀՆԱ-ով միևնույն երկրները, որոնց երկամուտների ցուցանիշները անհավասար են։ Նույնը վերաբերվում է նաև տարբեր որակի կրթություն ունեցող երկրներին։ Կենտրոնանալով միջինացաված ցուցանիշերի վրա՝ այն կարող է քողարկել մարդկային զարգացման էական տարբերությունները։ Հետևաբար՝ ոչ ճշգրիտ և ոչ ամբողջական տվյալների ներառումը ինդեքսում նվազեցնում է վերջինիս օգտակարությունը։ Եվ վերջին թերությունը կայանում է նրանում, որ տարբեր ոլորտների վերաբերյալ տվյալները կարող են խիստ փոխկապակցված լինել։ Օրինակ՝ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն և կրթության միջին մակարդակը կարող են ամուր փոխկապակցված լինել։ Ի տարբերություն մեկ ինդիկատորի՝ երկու փոխկապակցված ինդիկատորների օգտագործումը միայն փոքր քանակությամբ հավելյալ տեղեկատվություն կարող է տալ։
Մեր ինդիկատորը
Մենք առաջարկում ենք նոր ինդեքս՝ Մարդու կյանքի ինդիկատորը (HLI)։ Այն նույնպես ներառում է ծննդյան պահին կյանքի տևողության սպասվելիք չափը, բայց միևնույն ժամանակ հաշվի է առնում երկրների միջև կյանքի տևողության տարբերությունները։ Եթե երկու երկիր ունեն կյանքի տևողության նույն ցուցանիշները, ապա այն երկիրը, որն ունի նաև դեռահասների և երեխաների մահացության բարձր մակարդակ, կունենա ցածր ցուցանիշներ ըստ HLI-ի ինդեքսի։
Այսպիսով իրար հակասող բաղադրիչների փոխազդեցության հարցը լուծվում է, քանի որ այն ունի ընդամենը մեկ բաղադրիչ։ Ոչ ճշգրիտ տվյալների հարցը նույնպես լուծվում է, որովհետև կյանքի հնարավոր տևողությունը ՄԱԿ-ի ինդեքսի ամենահիմնական բաղադրիչն է։ Մեր ինդեքսն այլ պատկեր է ստեղծում՝ ի տարբերություն ՄԱԿ-ի զեկույցի։ 2010- 2015 թվականների տվյալներով Նորվեգիան այլևս մարդկային զարգացման առաջին հորիզոնակնում չէ։ Այս դեպքում առաջատարը Հոնգ Կոնգն է, մինչդեռ Նորվեգիան իններորդ հորիզոնականում է։ Նորվեգիան բարձր ցուցանիշներ ունի ՄԱԿ-ի զեկույցում պայմանավորված Հյուսիսային ծովի նավթից և գազից ստացված շահույթով։ Բայց Նորվեգիայում կյանքի տևողությունը ամենաբարձրը չէ աշխարհում։
Ավելին, ըստ մեր չափումների, ոչ թե Նիգերն է վերջին հորիզոնականում, այլ Կենտրոնական Աֆրիկյան Հանրապետությունը։ ՄԱԿ-ը Կանադային և ԱՄՆ-ին հավասարպես հատկացնում է 10-րդ հորիզոնականը, բայց Կանադան, ըստ մեր ինդեքսի 17-րդն է, իսկ ԱՄՆ-ն ՝ 32-րդը։ Ի տարբերույթուն ԱՄՆ-ի՝ Կանադայի հարաբերական բարձր ցուցանիշները պայմանավորված են բնակիչների երկարակեցությանբ և մահվան տարիքի անհավասարությամբ։
Մեր կարծիքով ՄԱԿ-ի չափորոշիչներից հրաժարվելը՝ նշված պատճառներով առավել քան կարևոր է։ Մեր առաջարկած HLI ինդեքսը բացառում է այն թերությունները, որն ունի ՄԱԿ-ի Մարդկային զարգացման ինդեքսը։ Կարիք չկա ունենալ մարդկային զարգացման չափման միայն մեկ գործիք, բայց կարևոր է ունենալ նվազագույնը գոնե մեկը, որը չունի էական թերություններ։
Հրապարակման բնօրինակը World Economic Forum-ի կայքում։