Կոռումպացված հասարակություն կամ «երկիրը երկիր չի»

Յուրաքանչյուր պետության ճգնաժամ գալիս է հասարակությունից: Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական տկարության թիվ մեկ պատճառը հասարակության ճգնաժամն է. կառավարման անարդյունավետությունը և դրա հետ կապվող մյուս հարցերը ևս բխում են այս խնդրից:

Հայաստանում հանրությունը զուրկ է բարոյական նորմերի ու վարքաբանության մասին  հստակ կողմնորոշիչներից. Խորհրդային արժեհամակարգը անհաշտ կռիվ է տալիս արևմուտքից ներթափանցող ազատականության դրսևորումների դեմ, ինչի արդյունքում ոչ թե սինթեզվում է հնի և նորի կենսունակ համադրություն, այլ եղած արժեքներն աղավաղվում են ու կորցնում իրենց սկզբնական բովանդակությունը:

Անցումային հասարակությունների համար սա, թերևս, նորմալ է, բայց վերջին 27 տարիների փորձը ցույց է տալիս, որ Հայաստանում հասարակության տրանսֆորմացիան մտել է փակուղի: Ասվածը հիմնավորելու համար կարելի է վերցնել և ուսումնասիրել հանրային կյանքի ցանկացած բնագավառ ու դրսևորում: Թարմ օրինակ կարող են դիտարկվել զինծառայության վերաբերյալ նոր օրինագծերի շուրջ ծավալված վերջին դեպքերը:

Ամբողջ աշխարհում ուսանողությունը համարվում է սոցիալական շարժումների լոկոմոտիվը. ուսանողի անմիջական շահերին հարվածող ցանկացած որոշում  կարող է հզոր բողոքի ալիք առաջացնել: Եվրոպական պետություններում դրանք հաճախ վերածվում են փողոցային անկարգությունների:

Հայաստանում ուսանողների վերաբերմունքն առաջ քաշված փոփոխությունների նկատմամբ և նրանց վարքագիծը ցույց տվեցին, որ հասարակության ամենակենսունակ խավը՝ ուսանողության գերակշիռ մասը, ևս օտարված է հանրային ու քաղաքական գործընթացներից. այն ինքնահոսի է մատնված ու նրա համար բացարձակ միևնույն է, թե գետն ինչ հունով կհոսի: Ընդ որում՝ էական չէ, թե առաջարկվող փոփոխությունները լավն են կամ վատը, խնդիրը ուսանողության՝ որպես դիրքորոշում արտահայտող սոցիալական խմբի բացակայությունն է:

Որպես արդյունք՝ բուհական, ուսանողական խորհուրդներն ու ուսանողական մյուս կազմակերպությունները այդպես էլ չարտահայտեցին անկախ և իրավիճակին համարժեք դիրքորոշում, որը կլիներ ոչ թե հրովարտակ կամ թղթի վրա գրված հայտարարություն, այլ կազդեր գործընթացի վրա:

Տարկետման իրավունքի սահմանափակման դեմ բողոքող ուսանողների քայլերը ևս մեկ անգամ ցույց տվեցին, որ Հայաստանում չկան սոցիալական դիրքորոշումներ, փոխարենը կան առանձին խմբեր, որոնք ցանկանում են իրենց ձայնը լսելի դարձնել կամ ազդել որոշումների կայացման վրա և չունենալով հասարակության լայն աջակցությունը, գնում են ծայրահեղ քայլերի. դրա վառ օրինակներն են «Սասնա ծռերի» կողմից ՊՊԾ գնդի գրավումը, ինչպես նաև անցած օրերին ԵՊՀ-ի լսարաններից մեկում մի խումբ ուսանողների հայտարարած հացադուլը (նրանց պայքարն՝ ընդհանուր առմամբ):

Հանրային անտարբերությունից զատ կարևոր խնդիր է նաև քաղաքացիական գիտակցության բացակայությունը կամ դրա երկակիությունը: Սա բնորոշ է մեր հասարակության բոլոր խմբերին՝ առանց բացառության:

«Հանուն գիտության զարգացման» նախաձեռնության անդամները պայքարում էին տարկետման իրավունքի պահպանման համար: Բայց Հայաստանում ապրող յուրաքանչյուր ոք իր շրջապատում անձամբ ճանաչում է բազմաթիվ մարդկանց, ովքեր գումարով ու ծանոթ պաշտոնյայի աջակցությամբ ազատվում են զինվորական ծառայությունից կամ ընդունվում ասպիրանտուրա՝ հիմնական նպատակ ունենալով ծառայությունից խուսափելը: Անցած 27 տարիների ընթացքում ոչ մի նախաձեռնություն չի ստեղծվել, որպեսզի պայքար մղի հանրային հարաբերությունները կարգավորող կոռուպցիոն մեխանիզմների դեմ: Ոչ մի ուսանող հանրային դիմադրության ճակատ ստեղծելու կոչով կամ նախաձեռնությամբ հանդես չի եկել, որը դասադուլի, հացադուլի կամ հանրահավաքների միջոցով կպայքարի բուհերում կոռուպցիայի վերացման, ուսման որակի բարձրացման, բուհական ծրագրի արդիականացման, խորհրդային ժամանակներից մնացած հետադիմական բազմաթիվ այլ գործոնների վերացման համար:

Ըստ էության՝ Հայաստանի հասարակությունը մեծամասամբ բաղկացած է կոմֆորմիստ անհատներից, որոնք պատրաստ չեն հրաժարվել իրենց անձնական կոմֆորտից՝ մասնակից դառնալով «իրենց չվերաբերող» հարցերին և վեճերին: Անգամ ուսանողական այս լոկալ ընդվզումն իր հիմքում ունի կոմֆորմիստական հակումներ, քանի որ պայքարողների հիմնական պահանջը վերաբերում է օրենքի՝ հետադարձ ուժ չունենալու հարցին և պաշտպանում է մի քանի հարյուր հոգու շահերը:

Հին Աթենքում հայտնի պետական գործիչ ու օրենսդիր Սոլոնը նշում էր, թե քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ բոլորը պարտավոր են միանալ կողմերից որևէ մեկին, որովհետև քաղաքացին իրավունք չունի չեզոք լինել իր քաղաքին (պետությանը) վերաբերող հարցերում: Ժամանակներն, իհարկե, փոխվել են, և շատ ժողովրդավարական երկրներում այսօր բնակիչները բավականին պասիվ մասնակցություն են ունենում ընտրական ու այլ գործընթացներին, բայց Հայաստանում մենք գործ ունենք ոչ թե քաղաքական պասիվության, այլ քաղաքացիական դիրքորոշման չգոյության, անտարբերության հետ, ինչը վտանգավոր է ու փաստացի հանգեցնում է սոցիալական դեգրադացիայի:

Հայաստանի hասարակությունում այս վտանգավոր երևույթն ունի բավականին խորը արմատներ ու սկսվում է ընտանիք-փողոց-դպրոց շղթայից: Դպրոցում վաղուց առկա է արժեքային խորը խզվածք ուսուցիչների ու աշակերտների միջև, որը անհնար է դարձնում հանրակրթության առաջընթացը. երեխան դպրոցում չի ստանում քաղաքացի դառնալու համար անհրաժեշտ դաստիարակություն, իսկ փողոցում շարունակում են դոմինանտ մնալ կիսագողական արժեհամակարգի վարքականոնները, որոնք ավելի ուժեղ են, քան ցանկացած Սահմանադրություն, օրենք, գերատեսչություն ու ոստիկան՝ միասին վերցրած:

Նման պայմաններում ընտանիքն անկարող է որոշիչ դեր խաղալ երեխայի դաստիարակության գործում, քանզի փողոցի արժեհամակարգը վաղուց գերիշխում է այդ նույն ընտանիքների մեծ մասում ու հասարակության մեջ՝ ընդհանուր առմամբ: Ավանդապաշտական, հետադիմական ու կիսագողական արժեքների սինթեզի արդյունքում հանրային կյանքի մի շարք կարևոր էլեմենտներ դարձել են տաբու, ինչը անհամատեղելի է ժամանակակից զարգացած լիբերալ հասարակությունների հետ:

Որպես հետևանք՝ Հայաստանում հանրային կյանքը կարգավորող հիմնական մեխանիզմը դարձել է կոռուպցիան, որը մենք կոչում ենք տարբեր անուններով՝ «մաղարիչ», երբ որևէ անձնական խնդիր կարգավորելու կարիք ենք ունենում, «վերաբերմունք», երբ սահմանված խոշոր վճարումներն անելուց հետո հիվանդանոցում բուժքույրերին ու բժիշկներին լրացուցիչ գումար ենք տալիս, «շնորհքի ցուցադրություն», երբ ավարտական դասարանում ծնողները հսկայական գումար են հավաքում, որպեսզի դպրոցի տնօրենին ու դասղեկին ադամանդից վզնոց կամ մատանի նվիրեն:

Իրավապահ համակարգը չի կարող երբեք կայանալ մի հասարակությունում, որտեղ շարունակում է իշխել «գործ տալու» ինստիտուտը, ոչ մի բարեփոխում, ոստիկանության արդիականացման ծրագիր չի կարող դա վերացնել, քանզի ոստիկանների մեծ մասը ևս այդ փողոցային արժեհամակարգի կրողն է:   Չի կարող զարգացած կրթահամակարգ լինել մի հասարակությունում, որում ծնողը փող է տալիս, որպեսզի իր երեխան համալսարան անվճար ընդունվի և հետո չսովորի: Անհնար է հաղթահարել աղքատությունը մի երկրում, որտեղ մարդիկ վարկ են վերցնում՝ հարևանից ավելի ճոխ նոր տարվա սեղան ունենալու կամ iPhone հեռախոս գնելու նպատակով, որովհետև նման հասարակությունում աղետալի չափով բացակայում է գումարը արդյունավետ ու նպատակային ծախսելու, կառավարելու ունակությունը: Եվ վերջապես՝ պետությունում չի կարող լինել քաղաքական կյանք, արդյունավետ քաղաքական համակարգ, եթե բնակչության մեծ մասը պատրաստ է վաճառել իր քվեն՝ կամայական մեկին կամայական գումարով:

Մենք խնջույքների ժամանակ հատուկ բաժակ ենք բարձրացնում զինվորների համար, բայց յուրաքանչյուր հայ տղամարդ փոքր հնարավորության դեպքում կշրջանցի օրենքը՝ իր որդուն բանակ չուղարկելու համար: Զինվորները բանակում 2 տարի ծառայում են՝ անիծելով իրենց սպաներին ու իրենց ծառայությունը, բայց զորացրվելուց հետո՝ լրագրողների առաջ, պաթետիկ ելույթներ են ունենում հայրենիքի ու հայրենասիրության մասին:

Երբ պետական իշխանությունը կոռումպացված է, իշխանափոխությունը կարող է շտկել իրավիճակը, բայց երբ հասարակությունն է կոռումպացված, անհրաժեշտ է արժեքային հեղափոխություն իրականացնել: