Ինչո՞ւ Ադրբեջանը չի կարողանում լուծումներ առաջարկել

Modern Diplomacy պարբերականի սյունակագիր Դավիթ Դավիդյանն  անդրադարձել է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը: Պարբերականի անդրադարձը ներկայացնում ենք ստորև.

«Ադրբեջանն ինքն իրեն փակուղու մեջ է դրել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հարցում խաղաղ լուծումներ առաջարկելու անկարողությամբ: Այդ փակուղին պայմանավորված է եղել Բաքվի այն ենթադրությամբ, թե ժամանակը կստիպի Հայաստանին և Լեռնային Ղարաբաղի հայերին տնտեսական փլուզման մեջ հայտնվել, ինչը Հայաստանին կհարկադրի գնալ հակամարտության կարգավորման ճանապարհով՝ ի շահ Ադրբեջանի: Այդ բանաձևը իրենից կենթադրեր Լեռնային Ղարաբաղի հայերով բնակեցված տարածքների հանձնումը Ադրբեջանին:

Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը և շրջապատող տարածքի մեծ մասն այժմ գտնվում են Հայաստանի ինքնիշխանության ներքո: Կովկասի խորհրդայնացման ժամանակ, Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության ավելի քան 90 տոկոսը հայեր էին: Տարբեր պատճառներով, ԼՂ-ն Խորհրդային Հայաստանի իրավասության տակ դնելու  փոխարեն, Մոսկվան այն որպես ինքնավար տարածաշրջան դրեց Խորհրդային Ադրբեջանի ղեկավարության ներքո: Խորհրդային Միության գոյության 70 տարիների ընթացքում տարբեր ժամանակներում, Լեռնային Ղարաբաղի՝ Հայաստանի իրավասության տակ անցնելու պահանջները, մերժվել են: Այս պահանջն ակտիվորեն երևան եկավ 1980-ականների վերջին, քանի որ Խորհրդային Միությունը սկսել էր փլուզվել: Լեռնային Ղարաբաղի հայերը օգտվեցին հանրաքվե անցկացնելու մասին ԽՍՀՄ սահմանադրությամբ իրենց տրված իրավունքից և բնակչության մեծամասնությունը կողմ արտահայտվեց անջատմանը (խմբ.- Ադրբեջանի կազմից դուրս գալուն): Հայաստանի հետ միավորվելու կամ ինքնակառավարման  վերաբերյալ Լեռնային Ղարաբաղի պահանջները հանդիպեցին Բաքվի իշխանությունների դաժան ճնշմանը:

Ադրբեջանի ամբողջ տարածքում հայերի ջարդերն ավարտվեցին  Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվից ավելի քան քառորդ միլիոն, ինչպես նաև Ադրբեջանի տարածքից հարյուր հազարավոր հայերի բռնի արտաքսմամբ: Ի պատասխան, Հայաստանից հեռացավ ադրբեջանական համայնքը: Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի հայերի միջև բռնկված պատերազմի հետևանքով զոհվեց ավելի քան 30 հազար մարդ, երկու կողմերից տեղահանվեց մոտ մեկ միլիոն մարդ: 1994 թ. մայիսին հաստատվեց հրադադարի ռեժիմ: Այդ ժամանակից ի վեր Լեռնային Ղարաբաղն անկախություն ձեռք բերեց: Չնայած այն չի ճանաչվել որևէ պետության կողմից, բայց իր տարածքում իրականացնում է ժողովրդավարական ինքնիշխանություն: Սահմանային կրակոցները  և դիպուկահարների մահը, ինչպես նաև սահմանափակ քանակությամբ մարտերը շփման գծի ողջ երկայնքով սովորական են դարձել:

Հայկական կողմը ցանկանում է ստատուս-քվոյի պահպանում, ադրբեջանական կողմը ջանքեր է գործադրում, որպեսզի այն հայերի համար ամենաթանկ գինն արժենա:

Տարօրինակ է այն, որ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ բանակցությունները տեղի են ունենում Հայաստանի և Ադրբեջանի հանրապետությունների միջև՝ առանց ղարաբաղյան կողմի: Ադրբեջանը մերժում է իր իրավասության տակ չգտնվող Լեռնային Ղարաբաղի նման սուբյեկտի ցանկացած ճանաչում: Սա առաջին սխալն է, որով Ադրբեջանը սահմանափակել է իր դիվանագիտական հնարավորությունները: ԼՂ խնդրի խաղաղ կարգավորման շուրջ բանակցություններին օժանդակում են մի շարք միջազգային կառույցներ, ներառյալ Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովը (ԵԽԽՎ) և ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որը կազմակերպվում էր Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության խորհրդակցության (ԵԱՀԽ) կողմից, որն այժմ հայտնի է որպես Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն (ԵԱՀԿ):

ԵԱՀԿ-ն օժտված է այս հակամարտության բանակցային գործընթացը խրախուսելու մանդատով: Հայկական կողմին առաջարկվել է ազատել Լեռնային Ղարաբաղը շրջապատող շրջանները՝ Բաքվի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի ճանաչման դիմաց: Ադրբեջանական կողմին առաջարկվել են բազմաթիվ փաթեթներ, որոնք կապված են ինքնավարության, ինքնակառավարման հետ՝ հիմնված այն սկզբունքի վրա, որ Լեռնային Ղարաբաղը գտնվի Ադրբեջանի իրավասության տակ: Բաքուն պահանջում է, որ ԼՂ-ն ներառվի Ադրբեջանի կազմում, իսկ ԼՂ-ն ցանկանում է, որ ճանաչվի  իր անկախությունը:

Այնուամենայնիվ, արտաքուստ ստացվում է «զրոյական գումար», ավելի մանրակրկիտ ուսումնասիրման արդյունքում բացահայտվում է մեկ այլ բան: Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում, երբ Ադրբեջանն առաջարկում էր միացնել ԼՂ-ն՝ Ադրբեջանի իրավասության տակ «ամենալայն ինքնավարության» բոլոր առավելություններով, նման առաջարկներն գործնականում անազնիվ են: Բանակցությունների ժամանակ ոչ միայն բազմիցս նշվել է «ամենալայն ինքնավարություն»,   այլ Բաքվի պատմաբանների կողմից հատուկ հղումներ են արվել Ալանդյան կղզիներին, Թաթարստանին, Հյուսիսային Իռլանդիային, Հարավային Տիրոլին, Տրիեստին և Կատալոնիային, ինչպիսին է Էլհան Շահինօղլուն: Ֆինլանդիայի Ալանդ կղզին որպես օրինակ վերցնելու դեպքում՝ եթե նման կարգավիճակը լուրջ առաջարկ էր բանակցություններում, գործնականում դա նշանակում էր. Ադրբեջանի սահմանադրությունը պետք է փոխվեր, քանի որ այն ներկայումս ունիտար պետություն է: Եթե Լեռնային Ղարաբաղի հայերը ձեռք բերեն ինքնավարություն, անշուշտ էթնիկ այլ փոքրամասնություններ, ովքեր գտնվում են Ադրբեջանի իրավասության տակ, ինչպիսիք են լեզգիները և թալիշները, կպահանջեն  ինքնավարություն: Դրանցից ոչ մեկը Ադրբեջանի շահերից չի բխում:

Ադրբեջանում հայերենը կդառնար պաշտոնական լեզու: Այս ամենի գործելու հավանականությունը զրոյի է հավասար, քանի որ հայերը, իրենց լեզուն, կրոնը և մշակույթը  դեմոնիզացիայի են ենթարկվել Ադրբեջանում: ԼՂ-ն իր ուղիղ խոսքը կունենա Բաքվի արտաքին քաղաքականության ուղղության և որոշումների ընդունման հարցում: Այս ամենը Ադրբեջանի շահերից չի բխում:

Բացի դրանից, եթե բոլոր տեղահանված ժողովուրդների վերադարձի վերաբերյալ Ադրբեջանի պահանջները ընդունվեին, ապա հայերը կվերադառնային Բաքու, դուրս հանելով իրենց նախկին տներում ապրող ադրբեջանցիներին և ադրբեջանցիները, ովքեր ապրում էին ԼՂ-ում, կվերադառնային իրենց տները: Իսկ այս ամենը Ադրբեջանի կամ նրա ժողովրդի շահերից չի բխում:

Հայատյացությունը Ադրբեջանում հասել է մի մակարդակի, որ սերունդը բոլոր չարիքները կապում է հայերի հետ, ազգամիջյան հակամարտությունը, որը կտարածվեր ամբողջ Ադրբեջանի տարածքով, հավանաբար տարիներ շարունակ անվերահսկելի կդառնար:

Սա այն պահն է, երբ ժամանակն աշխատում է անմիջապես Բաքվի քաղաքական գործիչների դեմ: Ժամանակը, ցավոք, պայմաններ ստեղծեց այն բանի համար, որ հայերի և ադրբեջանցիների համար գրեթե անհնար է դարձել միմյանց հետ սերտ հարևանությամբ ապրելը:

Վերոնշյալ կետերի ազդեցությունը կարող էր նվազեցվել, եթե Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղի հայերի հետ ներգրավվեր ուղիղ բանակցությունների մեջ, խուսափեր էթնիկ ատելության քարոզներից կամ պարզապես ճանաչեր ԼՂ-ն որպես անկախ միավոր:

Ադրբեջանին, ըստ էության, մեկ տարբերակ է մնացել և դա ռազմական ճանապարհն է: Այս տարբերակի իրագործելիությունը մեծանում է նրանով, որ Ադրբեջանի ռազմական բյուջեն արագորեն աճում է և այն ավելի մեծ է, քան Հայաստանի պետական բյուջեն: Ադրբեջանը պնդում է, որ իր ռազմական բյուջեն  10-20 անգամ ավելի մեծ է, քան Հայաստանինը:

Ադրբեջանին ուղղված առաջարկությունն այն կլինի, որ անմիջապես դադարեցնի իր կոպիտ, խտրական հռետորաբանությունը հայերի դեմ, այնուհետև ճանաչի ԼՂ-ի կարգավիճակն իր իրավասության սահմաններից դուրս: Տրամաբանությունը Բաքվին թելադրում է կամ ճանաչել կարգավիճակը կամ ներգրավվել պատերազմում, ոը կկործանի Հայաստանի և Ադրբեջանի, ինչպես նաև տարածաշրջանի տնտեսությունները: Մյուս տարբերակը, ստատուս-քվոյի պահպանումն է, որը կայուն չէ: Բաքվում կարող են կարծել, թե ժամանակն աշխատում է իրենց օգտին և կբերի ավելի մեծ տարածաշրջանային ուժային կառույցների կազմալուծմանը՝ մեծացնելով խնդրի ռազմական ճանապարհով լուծման որոշման հնարավորությունը»,- ասվում է հոդվածում: