1991 թվականին Ռուսաստանի և Ղազախստանի նախագահներ Բորիս Ելցինն ու Նուրսուլթան Նազարբաևը ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման նպատակով միջնորդական առաքելություն ձեռնարկեցին, որը հետագա զարգացումների բերումով արդյունք չտվեց: Ստորև ներկայացնում ենք այդ առաքելության ընթացքում երկու երկրների ընդունած կոմյունիկեի տեքստը:
ՀԱՄԱՏԵՂ ԿՈՄՅՈՒՆԻԿԵ
ՆԱԽԱԳԱՀՆԵՐ Բ. ԵԼՑԻՆԻ ԵՎ Ն. ՆԱԶԱՐԲԱԵՎԻ
ՄԻՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
23 սեպտեմբերի, 1991թ.
Չորրորդ տարին շարունակ Լեռնային Ղարաբաղի շրջանում չի հանդարտվում տարբեր ազգությունների բազմաթիվ մարդկանց կյանք խլած սրագույն հակամարտությունը: Մահանում են խաղաղ քաղաքացիներ, մահանում են բանակի և ներքին զորքերի զինծառայողներ: ԽՍՀՄ կենտրոնական մարմիններն անկարող գտնվեցին տարածաշրջանում իրավիճակի նորմալացման արդյունավետ միջոցներ մշակել և իրականացնել: Թույլ են տրվել կոպտագույն սխալներ, որոնք հանգեցրել են հակամարտող կողմերի միջև բախումների սրացմանը և միութենական մարմինների նկատմամբ անվստահության աճին:
Ստեղծված իրավիճակում միջնորդական ջանքերի անհրաժեշտություն է առաջացել, որոնց նպատակն է բանակցային գործընթացի մեկնարկի համար պայմաններ ստեղծելը, ինչը քայլ առ քայլ տարածաշրջանում իրավիճակի կարգավորման հիմք կդնի: Ադրբեջանական և հայկական կողմերի հետ համաձայնեցված՝ միջնորդի դերը ստանձնել են ՌԴ և Ղազախստանի ղեկավարները:
1991թ. սեպտեմբերի 20-23-ը ՌԴ Նախագահ Բ. Ելցինի և Ղազախստանի Նախագահ Ն. Նազարբաևի գլխավորած միջնորդական առաքելությունը եղել է Բաքվում, Գյանջայում, Ստեփանակերտում և Երևանում: Կողմերը հակամարտության նորմալացման հարցում առաջնորդվում են ինքնիշխան պետությունների ներքին գործերին չմիջամտելու սկզբունքով, ազգությունից անկախ բոլոր քաղաքացիների իրավունքները խստորեն պաշտպանելու՝ միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան:
Միջնորդական ջանքերի ընթացքում քննարկվել են հակամարտության փուլային կարգավորման որոշ հարցեր: Քննարկման հիմնական արդյունքները կայանում են հետևյալում.
1.Կողմերը գտնում են, որ մինչև 1992թ. հունվարի 1-ը կոնֆլիկտի կարգավորման անհրաժեշտ և պարտադիր պայման են հանդիսանում կրակի դադարեցումը, ԼՂԻՄ-ին առնչվող՝ Ադրբեջանի և Հայաստանի բոլոր ոչ սահմանադրական ակտերի չեղարկումը, իշխանության օրինական մարմինների լիազորությունների ճանաչումը, հակամարտության գոտուց զինված բոլոր խմբավորումների դուրս բերումը՝ բացառությամբ ԽՍՀՄ ՆԳՆ և ՊՆ ներքին զորքերի ստորաբաժանումների: Այդ ժամկետը լրանալուց հետո բոլոր զինված կազմավորումների ներկայությունը և նրանց գործողությունները կողմերը համարում են ապօրինի և կկանխվեն ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի կողմից, իսկ զինված խմբավորումների անդամները կենթարկվեն օրենքով սահմանված պատասխանատվության:
Դիտորդների աշխատանքային խմբին հանձնարարել մշակել կրակի դադարեցմանը, իր կողմից ապօրինի ճանաչված բոլոր զինված խմբավորումների չեզոքացմանն, հակամարտության գոտում բնակվող բոլոր քաղաքացիների անվտանգության երաշխիքների ձևավորմանն ուղղված միջոցառումներ:
2.Հակամարտության գոտում իրավիճակի նորմալացման ուղղությամբ համաձայնեցված գործողությունների իրականացման նպատակով ձևավորվում է դիտորդների ժամանակավոր աշխատանքային խումբ, որի կազմում կընդգրկվեն ՌԴ և Ղազախստանի լիազոր ներկայացուցիչները: Աշխատանքային խումբը գործունեությունը կսկսի հոկտեմբերի 1-ից:
3.Ադրբեջանական Հանրապետությունը և Հայաստանի Հանրապետությունը ապահովում են տեղահանված բնակչության փուլային՝ սկսած դատարկված գյուղերից, վերադարձը: Կողմերը երաշխավորում են նրա անվտանգությունը մշտական բնակության վայրերում: Այդ հարցով բանակցությունները սկսել 1991 թվականի հոկտեմբերի 1-ից:
4.Հակամարտությունում ներգրավված կողմերը անհապաղ ձեռնամուխ են լինում պատանդների ազատ արձակմանը: Այդ գործընթացը պետք է ավարտվի երկշաբաթյա ժամկետում, որի ավարտից հետո պատանդառությանը մասնակից անձիք կենթարկվեն պատասխանատվության՝ համաձայն օրենքի: Այս կետի կատարման վերահսկողությունն իրականացնում են միջնորդ կողմերի լիազոր ներկայացուցիչները:
5.Միութենական մարմինների հետ համատեղ կողմերը երկշաբաթյա ժամկետում ապահովում են երկաթուղային տրանսպորտի, օդային հաղորդակցությունների, կապի համակարգերի և կոմունիկացիաների բնականոն գործառնությունը: Կողմերը միջնորդների մասնակցությամբ ձեռնամուխ են լինում ավտոճանապարհների ազատ և փոխշահավետ գործառնության ապահովմանը:
6.Քննարկումների ընթացքում կողմերը միասնական կարծիքի են եկել հակամարտության գոտուց տրամադրվող տեղեկատվության օբյեկտիվության ապահովման անհրաժեշտության շուրջ: Որոշվել է ձևավորել ՌԴ, Ղազախստանի ներկայացուցիչներից կազմված տեղեկատվական խումբ՝ լիազորված պաշտոնական տեղեկատվություն պատրաստել հակամարտության գոտում իրադարձությունների մասին:
7.Ադրբեջանի և Հայաստանի պետական իշխանության բարձրագույն մարմինները հաստատում են լիազորված պատվիրակություններ, որոնք անհապաղ ձեռնմուխ կլինեն մշտական հիմունքներով երկկողմ բանակցային գործընթացին:
8.Կողմերը գտնում են, որ մեկնարկող բանակցային գործընթացին կնպաստի մոտ ապագայում ՌԴ և Ադրբեջանի, ՌԴ և Հայաստանի, Ղազախստանի և Ադրբեջանի, Ղազախստանի և Հայաստանի միջև երկկողմ պայմանագրերի նախապատրաստումն ու կնքումը:
9.Դիտորդների աշխատանքային խումբը չորս հանրապետությունների բարձրագույն ղեկավարներին պետք է տեղեկացնի սույն Կոմյունիկեով նախատեսված միջոցառումների իրականացման ընթացքի մասին:
Սույն Կոմյունիկեի դրույթները չեն կարող դիտարկվել որպես՝ ինքնիշխան պետություններ Ադրբեջանական Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության ներքին գործերին միջամտելու միջնորդների իրավունք:
Աղբյուր՝ В. Н. Казимиров, “Мир Карабаху – Посредничество России в урегулировании нагорно-карабахского конфликта”, Москва-2009, Էջ. 334-335