Ամերիկահայ հայտնի գրող Քրիս Բոհջալյանը New York Times պարբերականում հրապարակած հոդվածում պատմում է ապրիլյան պատերազմից հետո Արցախ կատարած իր այցելության և ստացած տպավորությունների մասին:
«Դատարկված Թալիշ գյուղի հետևի բլուրներում փորված խրամատներն Առաջին համաշխարհային պատերազմն էին հիշեցնում. հողի մեջ ձգվող երկար ու անվերջանալի ճեղքերը, ցեխի մեջ կորած փայտերը, մարտական հենակետի կացարանն ու ժամապահները, ինչպես նաև ավազի փոխարեն ցեխով լցված պարկերը 100 տարի առաջվա ռազմաճակատի տպավորությունն էին ստեղծում: Խրամատներից անդին՝ ճանապարհի երկայնքով, տանկերը դասավորված էին՝ հակագրոհի անցնելուն պատրաստ դիրքով:
Սեպտեմբերի 1-ին երկինքը լազուրի պես կապույտ էր, և 32 ամյա կապիտան Գեղամ Գրիգորյանը, կողքիս կանգնած, ցույց էր տալիս դեպի հյուսիս-արևելք՝ Ադրբեջանի ու մոտ մեկ մղոն հեռու ականապատված բուֆերային գոտու ուղղությամբ:
«Եթե դու խաղաղություն ես ուզում, ուրեմն պետք է պատերազմի պատրաստ լինես»,- ասաց նա՝ ձեռքն ուսիս դնելով:
Այս տարվա առաջին կեսին փոքրիկ ու չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետությունում պատերազմ բռնկվեց: Ապրիլի 2-ին Ադրբեջանը հարձակվեց արևելյան սահմանագծի երկայնքով՝ խախտելով 1994թ-ից պահպանվող գհրադադարը: Թալիշն այնպիսի սաստիկ հրետանակոծության ենթարկվեց, որ տեղացի 400 բնակիչները ստիպված լքեցին իրենց գյուղն ու հաստատվեցին երկրի այլ բնակավայրերում:
Երկու դուստրերի հայր կապիտան Գրիգորյանը Միջազգային հարաբերությունների դիպլոմ ունի, բայց կարծում է, որ ինքը հայրենիքին պետք է որպես զինվոր. «Ինձ համար ավելի լավ է կրել համազգեստ, այլ ոչ թե կոստյում»,-նշում էր նա:
Շատ քիչ ամերիկացիներ կարող են գտնել Լեռնային Ղարաբաղը քարտեզի վրա (մեզնից շատ քչերն, իհարկե, կարող են գտնել քարտեզի վրա անգամ Հայաստանն ու Ադրբեջանը): Այս ամառ ես մեկնեցի այնտեղ նույն պատճառով, ինչի համար մեկնում եմ Հայաստան ամեն տարի` տեսնելու հայկական քաղաքակրթության մնացորդները, որոնք սփռված են նաև Արևելյան Թուրքիայի ամբողջ երկայնքով. այս հողն իմ արյան մեջ է, և իմ այցերն իրականում ուխտագնացություն են: Ես ամերիկահայ եմ, բայց միայն իմ հասուն տարիքում կարողացա հասկանալ այս հինավուրց երկրի արժեքն ինձ համար:
Լեռնային Ղարաբաղի և Ադրբեջանի շփման գիծը ռազմավարական մեծ նշանակություն ունի. սա այն թեժ կետերից է, որը կարող է ապակայունացնել իրավիճակը ողջ Կովկասում: Հայաստանն ու Ադրբեջանը ընդհանուր սահման ունեն Իրանի հետ: Լեռնային Ղարաբաղի վրա ադրբեջանական կողմի հարձակումից հետո մարտերը շարունակվեցին 4 օր, որոնց ընթացքում կիրառվեցին տանկեր, ավիացիա, հրետանի ու ԱԹՍ-ներ: Թալիշում ադրբեջանական գրոհայինները սպանել ու դիակապտել էին քաղաքացիական բնակչության՝ տարեց ամուսինների, ինչպես նաև գլխատել էին գերեվարված հայ զինվորի, ինչն էլ պատճառ դարձավ, որ ԱՄՆ ներկայացուցիչ, Կալիֆոռնիայից դեմոկրատ սենատոր Բրեդ Շերմանը Ադրբեջանի կողմից պատերազմական հանցագործություններ թույլ տալուն ուղղված հետաքննություն սկսելու կոչ անի:
Թեև հայերը քրիստոնեա են, իսկ ադրբեջանցիները՝ մուսուլման, հակամարտությունը կրոնի հետ կապ չունի: Ադրբեջանը պնդում է, որ Ղարաբաղն իրեն է պատկանում՝ հիմնվելով Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի վրա: Լեռնային Ղարաբաղն էլ, ընդհակառակը, պահանջում է հարգել իր ինքնորոշումն իրացնելու իրավունքը:
Իհարկե, կան վերլուծաբաններ, ովքեր համարում են, որ Լեռնային Ղարաբաղի հայերը օկուպացրել են այդ տարածքները, սակայն ես համաձայն չեմ այդ ձևակերպման հետ, ու հարցը նրանում չէ, որ ես ունեմ հայկական գեներ: Ես հավատում եմ, որ պատմությունը հայերի կողմից է:
1988թ-ին դեռևս Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի՝ մեծամասնություն կազմող հայ բնակչությունը հանրաքվեի միջոցով որոշեց դառնալ Խորհրդային Հայաստանի մաս: (1920-ականներին Ղարաբաղի հայերը պնդում էին, որ ինքնորոշումը իրենց իրավասությունն է՝ տրված Խորհրդային Միության Սահմանադրության կողմից: Այդուհանդերձ, 1921թ-ին Ստալինը որոշեց, որ Ղարաբաղը պետք է ընդգրկվի Խորհրդային Ադրբեջանի կազմի մեջ):
Բայց Սովետական Միությունը ի վիճակի չեղավ զսպելու բռնության ու ադրբեջանական դաժանության ալիքը, որ բռնկվեց ադրբեջանական Սումգայիթ, Բաքու և այլ քաղաքներում հայ բնակիչների նկատմամբ, ովքեր ստիպված եղան փախչել դեպի Հայաստան ու Ղարաբաղ: 1991թ-ի սեպտեմբերի 2-ին Լեռնային Ղարաբաղն իրեն հռչակեց անկախ հանրապետություն, իսկ դրանից 2 օր հետո ստիպված եղավ ներքաշվել պատերազմի մեջ՝ ընդդեմ Ադրբեջանի, որում ի վերջոկարողացավ հաղթել 1994թ-ին Հայաստանի օգնությամբ: Շուրջ 30 հազար մարդ սպանվեց այդ պատերազմի ընթացքում և հարյուր հազարավորները տեղահան եղան:
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը միջազգային հանրության կողմից ճանաչված չէ, թեև 7 ամերիկյան նահանգներ բանաձև են ընդունել՝ կոչ անելով ԱՄՆ-ի կառավարությանը աջակցել Ղարաբաղի անկախությանը: Լեռնային Ղարաբաղը 140 հազար բնակչությամբ երիտասարդ ժողովրդավարություն է, ով կանգնած է նավթով հարուստ, 9,5 մլն բնակչությամբ դիկտատուրայի դեմ: Նրա միակ դաշնակիցը Հայաստանն է, որն հանդիսանում է փոքրիկ հանրապետության կյանքի զարկերակը: ԵԱՀԿ-ն Ռուսաստանից, Ֆրանսիայից և ԱՄՆ-ից դիվանագետներ է կարգել, ովքեր ձգտում են հաշտության համաձայնության հասնել կողմերի միջև, սակայն առաջընթացն այս հարցում դեռևս չնչին է:
«Ադրբեջանը հետևողականորեն ապացուցել է, որ ի վիճակի չէ կառավարել Լեռնային Ղարաբաղը»,- ինձ ասաց Ռուբեն Մելիքյանը, ում հետ վերջերս Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում սրճում էի: Պարոն Մելիքյանը չճանաչված հանրապետության մարդու իրավունքների պաշտպանն է:
«Դա միայն ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը չէ: Դա այն ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքն է, որը ոչնչացման վտանգի տակ է»,- հավելեց պարոն Մելիքյանը:
Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը սպառնացել է խոցել քաղաքացիական ինքնաթիռը, եթե այն թորձի վայրէջք կատարել Ստեփանակերտի օդանավակայանում, որն անգամ դեռ չի հանձնվել շահագործման: Նա աջակցեց ու խրախուսեց ադրբեջանցի սպային, ով Բուդապեշտում ՆԱՏՕ-ի կազմակերպած դասընթացների ժամանակ կացնահարելով սպանեց քնած հայ սպային: Եվ բոլորովին վերջերս նախագահ Ալիևը հսկայածավալ հարձակմամբ անհիմն կերպով խախտեց հրադադարի ռեժիմը Լեռնային Ղարաբաղի հետ սահմանին՝ հրետանակոծելով անգամ դպրոցները (երեկոյան ժամի շնորհիվ դպրոցները դադարկ էին, թեև առաջին զոհերի թվում նաև 12 ամյա մի տղա կար):
Այնտեղ անցկացրած իմ առաջին օրը ներկա եմ եղել հյուսիսում գտնվող 1673 թվականին կառուցված հայկական Դադիվանքում տեղի ունեցող 39 հայ երեխաների մկրտության արարողությանը: Վանքի հրաշալի որմնանկարները, որոնք թվագրվում են 1297 թվականին, այդպիսիք միայն տեսել եմ Տոսկանայում:
Ծնողներն, ում ես հանդիպեցի, Անտոն և Արեգնազ Աբգարյաններն էին, որոնց 5 տարեկանից էլ փոքր երեք երեխաները մկրտվում էին այդ երեկո: Նրանք փոքր ֆերմա ունեն, բայց երբ ապրիլին ադերբեջանցիները սկսել էին հարձակումը, պարոն Աբգարյանն ուղիղ գործուղվել էր ռազմաճակատ՝ որպես կամավոր: Նրա մայրն ու կինն էին զբաղվում ֆերմայի գործերով:
«Ով կպաշտպանի մեր երեխաներին ու մեր ընտանիքին, եթե ոչ մենք»,-ինձ հռետորական հարց էր ուղղում պարոն Աբգարյանը: Նա լուռ, առանց լրացուցիչ հրապուրանքի երիտասարդ տղամարդ է, բայց ով լայն ժպիտի տեր է դառնում երբ խոսում է իր հայրենիքի մասին, կամ երբ մեղր է քաշում իր փեթակներից:
Հայերի համար սա գոյության կռիվ է: Դա մեր հայրենիքի մի մասի պաշտպանության կռիվ է: Այո, մենք Հայոց ցեղասպանության ժամանակ էթնիկ զտման ենք ենթարկվել Վանում, Անատոլիայում ու Կիլիկիայում՝ բառացիորեն ողջ Թուրքիայում: Յուրաքանչյուր չորս հոգուց երեքը ֆիզիկապես ոչնչացվել է Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ:
Այդ իսկ պատճառով էլ Լեռնային Ղարաբաղը մեր գիծն է Երկրի վրա: Դրա համար է, որ Անտոն Աբգարյանն իրեն առաջին գիծ է նետել, իսկ Գեղամ Գրիգորյանն էլ իր կոստյումը փոխարինել է զինվորական համազգեստով: Սա է պատճառը, որ որքան էլ այդ երկիրը փոքր լինի, այն միշտ խրամատների համար բավարար թվով զինվորներ ունի»: