Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագիրը

1828թ., փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայում ստորագրվեց հաշտության պայմանագիր, որով վերջ դրվեց ռուս-պարսկական պատերազմներին: Պայմանագրով Անդրկովկասն անցավ Ցարական Ռուսաստանի տիրապետության տակ, իսկ Պարսկական կայսրությունում ապրող հայերն իրավունք ստացան վերադառնալ իրենց հայրենիք: Ստորև ներկայացված է Թուրքմենչայի պայմանագրի տեքստը՝ ռուսերենից թարգմանությամբ:

***

Հանուն ամենազոր Աստծո,

Ամենապայծառափայլ, Ամենահզոր, Մեծն Թագավոր և Ամենայն Ռուսաց Ինքնակալ Նորին Կայսերական Մեծությունը և Նորին Մեծություն Պարսկական Փադիշահը հավասարապես մղված պատերազմի աղետավոր հետևանքներին վերջ դնելու, պատերազմ, որը միանգամայն հակառակ է իրենց փոխադարձ դիտավորություններին, և հաշտություն հաստատելու միջոցով երկու Պետությունների միջև նախկին բարիդրացիական և բարեկամական հարաբերությունները հաստատ հիմքի վրա վերականգնելու անկեղծ ցանկությամբ, հաշտություն, որն իր իսկ մեջ ամփոփելով իր ամրության երաշխավորությունը, գալիք ժամանակներում կկանխի անհամաձայնությունների և թյուրիմացությունների բոլոր պատճառները, սույն փրկարար գործը կատարելու համար իրենց Լիազորներ նշանակեցին.

Նորին Մեծություն Ամենայն Ռուսաց Կայսրը իր գեներալ-թիկնապահ, Կովկասի առանձին կորպուսի Հրամանատար և այլն Իվան Պասկևիչին, և իր Իսկական Պետական Խորհրդական Ալեքսանդր Օբրեզկովին, իսկ Նորին Մեծություն Պարսկական Շահը՝ Նորին վսեմություն Աբբաս-Միրզային: Սույն լիազորները, հանդիպելով Թուրքմենչայ գյուղում, իրենց տրված լիազորությունները ճանաչելով պատշաճ վիճակում և դրանք փոխանակելուց հետո, որոշեցին և կնքեցին հետևյալ հոդվածները.

Հոդված 1. Նորին Մեծություն Ամենայն Ռուսաց Կայսրի և Նորին Մեծություն Պարսկական Շահի, նրանց թագաժառանգների և հաջորդների, նրանց Տերությունների և երկու կողմերի հպատակների միջև հետ այսու առհավետ թագավորելու է խաղաղություն, բարեկամություն և կատարյալ համաձայնություն:

Հոդված 2. Նորին Մեծություն Ամենայն Ռուսաց Կայսրը և Նորին Մեծություն Պարսկական շահը, հարգելով այն, որ բարձր պայմանավորվող կողմերի միջև ծագած և այսօր բարեհաջող դադարած պատերազմի հետևանքով ավարտվեցին նաև երկու կողմերի հավասար ուժ ունեցող Գյուլիստանի պայմանագրի պարտավորությունները, հարկավոր համարեցին հիշյալ Գյուլիստանի պայմանագիրը փոխարինել սույն պայմաններով և որոշումներով, որոնք պետք է Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև առաջիկայում հաստատեն ավելի ու ավելի հաշտ ու բարեկամական հարաբերություններ:

Հոդված 3. Նորին Մեծություն Պարսկական շահը իր անունից և իր թագաժառանգների ու ժառանգորդների անունից Ռուսական Կայսրությանն է զիջում որպես նրա կատարյալ սեփականությունը՝ Երևանի խանությունը՝ Արաքսի այս ու այն կողմերում և Նախիջևանի խանությունը: Այս զիջման հետևանքով Նորին Մեծություն Շահը խոստանում է սույն պայմանագրի ստորագրման օրից հաշված վեց ամիս ոչ ավելի ժամանակամիջոցում ռուսական իշխանություններին հանձնել այն դիվաններն ու հրապարակված վավերագրերը, որոնք վերաբերում են վերոհիշյալ երկու Խանությունների կառավարմանը:

Հոդված 4. Երկու բարձր պայմանավորվող կողմերի համաձայնությամբ երկու Պետությունների միջև սահմանը որոշվում է համարել հետևյալ գիծը՝ սկսած թուրքական տիրույթների սահմանի այն կետից, որն ուղիղ գծով ամենից մոտ է փոքր Արարատի գագաթին, սահմանագիծը կառաջանա մինչև այդ լեռան գագաթը. այնտեղից նրա թեքությամբ կիջնի մինչև Արարատի հարավային կողմից սկիզբ առնող ստորին Քարասու գետի վերին հոսանքը. այնուհետև սահմանագիծը այս գետի հոսանքի ուղղությամբ կշարունակվի մինչև Շերուրի դիմացը գտնվող այն կետը, որտեղ այդ գետը թափվում է Արաքսի մեջ. այս կետից սկսած սահմանագիծը Արաքս գետի հունով կընթանա մինչև Աբբաս-Աբադ ամրոցը. այստեղ, սույն ամրոցի արտաքին ամրությունների մոտ, որոնք գտնվում են Արաքսի աջ ափում, սահմանագիծը կես աղաջ, այսինքն՝ ռուսական 3^1/2 վերստ երկարությամբ շառավիղով կառաջացնի շրջագիծ, և այս շրջագծի մեջ ընկած հողատարածությունը ամբողջապես կպատկանի բացառապես Ռուսաստանին, և հաշված սույն օրից պետք է մեծագույն ճշտությամբ բաժնեհատվի երկու ամսվա ընթացքում: Սկսած այն տեղից, որտեղ հիշյալ շրջագիծը արևելյան կողմից կհատի Արաքսի ափին, սահմանագիծը վերստին առաջ կգնա սույն գետի հունով մինչև Եդիբուլուքի ծանծաղուտը. այնտեղից պարսկական տիրույթը կտարածվի՝ Արաքս գետի հունով 3 աղաջ, այսինքն՝ ռուսական 21 վերստ տարածության վրա. այնուհետև սահմանը կանցնի ուղղակի Մուղանի տափաստանի վրայով մինչև Բոլղարու գետի այն կետը, որը Օդինաբազար և Սարիղամիշ գետերի միացման տեղից ընկած է 3 աղաջ, այսինքն՝ 21 վերստ հեռավորության վրա: Այնտեղից սահմանագիծը Բոլղարու գետի ձախ ափով կշարունակվի հոսանքն ի վեր մինչև հիշյալ Օդինաբազար և Սարիղամիշ գետերի միացման տեղը. հետո արևելյան Օդինաբազար գետի աջ ափի երկարությամբ սահմանը կձգվի մինչև հիշյալ գետի վերին հոսանքը, իսկ այնտեղից՝ մինչև Ջիքոիրյան բարձունքներն այն հաշվով, որ այս բարձունքներից դեպի Կասպից ծովը հոսող բոլոր ջրերը պատկանեն Ռուսաստանին, իսկ դեպի Պարսկաստան հոսող բոլոր ջրերը՝ Պարսկաստանին: Քանի որ այստեղ երկու պետությունների միջև սահմանն անցնում է լեռների գագաթներով, ապա որոշված է, որ նրանց թեքությունը դեպի Կասպից ծովը պետք է պատկանի Ռուսաստանին, իսկ հակառակ թեքությունը պատկանի Պարսկաստանին: Ջիքոիրյան բարձունքներից սահմանագիծը ձգվում է Թալիշը Արշի գավառից անջատող լեռների վրայով մինչև Կամարքույ բարձունքը: Ջրերի հոսանքը երկու կողմի վրա անջատող լեռնային կատարները այստեղ կառաջացնեն սահմանագիծը ճիշտ այնպես, ինչպես վերևն ասվեց Օդինաբազարի և Ջիքոիրյան բարձունքների միջև ընկած տարածության մասին: Այնուհետև ջրերի հոսանքի նկատմամբ վերը շարադրված կանոնի անընդհատ պահպանմամբ սահմանագիծը Կամարքույի բարձունքից առաջ կգնա Զուվանթ և Արշի գավառները բաժանող լեռնաշղթայի երկարությամբ մինչև Վելիջիքի գավառի սահմանը: Այսպիսով, Ռուսաստանին կմիանա Զուվանթ գավառը, բացառությամբ նրա այն մասի, որն ընկած է հիշյալ լեռների հակառակ կողմում: Վելջիքի գավառի սահմանից սկսած երկու Պետությունների միջև ընկած սահմանագիծը ջրերի հոսանքի վերաբերյալ արդեն հիշատակված կանոնին համապատասխան առաջ կշարժվի Կլոպութիի գագաթներով և Վելիջիքի գավառով անցնող գլխավոր լեռնաշղթայի երկարությամբ մինչև Ասթարա գետի հյուսիսային ակունքը. այնտեղից այս գետի հունով, մինչև նրա՝ Կասպից ծովը թափվելու տեղը, ուր և ավարտվում է ռուսական տիրույթները Պարսկաստանից անջատող սահմանագիծը:

Հոդված 5. Նորին Մեծություն Պարսկական Շահը, որպես ապացույց Ամենայն ռուսաց Նորին Մեծություն Կայսրի նկատմամբ ունեցած իր բարեկամության, սույն հոդվածով ինչպես իրեն, նույնպես և Պարսկական գահի իր ժառանգորդների և հաջորդների անունից հանդիսավոր կերպով ընդունում է, որ վերը նշված սահմանագծի և Կովկասյան լեռների ու Կասպից ծովի միջև ընկած բոլոր հողերն ու բոլոր կղզիները, ինչպես և այդ երկրներում ապրող բոլոր քոչվոր և մյուս ժողովուրդները առհավետ պատկանում են Ռուսական կայսրությանը:

Հոդված 6. Նորին Մեծություն Պարսկական Շահը, հաշվի առնելով երկու պետությունների միջև ծագած պատերազմի հետևանքով Ռուսական Կայսրությանը պատճառած զգալի վնասները, ինչպես նաև ռուսահպատակների կրած կորուստներն ու վնասները, պարտավորվում է դրանք փոխհատուցել դրամական վարձատրությամբ: Երկու բարձր պայմանավորվող կողմերը որոշեցին, որ սույն վարձահատուցման գումարը կազմելու է քսան միլիոն ռուբլի արծաթով, իսկ վարձահատուցման ժամկետները, վճարման կարգն ու ապահովումը որոշված են հատուկ պայմանագրով, որը կունենա այնպիսի ուժ, ինչպես եթե բառ առ բառ մտցված լիներ սույն պայմանագրի մեջ:

Հոդված 7. Քանի որ Նորին Մեծություն Պարսկական Շահը հարմար գտավ իրեն հաջորդ և ժառանգ նշանակել իր Օգոստոսափառ Որդուն՝ Արքայազն Աբբաս-Միրզային, ապա Նորին Մեծություն Ամենայն Ռուսաց Կայսրը, Նորին Մեծություն Պարսկական Շահին հրապարակավ ապացուցելու համար իր բարեկամական համակրանքը և սույն ժառանգման կարգի հաստատմանը նպաստելու ցանկությունը, պարտավորվում է այսուհետև ի դեմս Օգոստոսափառ Նորին Բարձրության արքայազն Աբբաս-Միրզայի ճանաչել Պարսկական թագի հաջորդին և ժառանգորդին, իսկ նրա՝ Գահ բարձրանալուց հետո, նրան ճանաչել որպես սույն Տերության օրինական թագավորը:

Հոդված 8. Ռուսական առևտրական նավերը առաջվա պես իրավունք ունեն ազատ նավարկել Կասպից ծովում և նրա ափերի երկայնքով, ինչպես նաև հանգրվանել այնտեղ. նավաբեկության դեպքում պետք է որ Պարսկաստանում նրան ցույց տրվի ամեն տեսակի օգնություն: Նույն ձևով պարսկական առևտրական նավերին իրավունք է տրվում նախկին կարգով նավարկել Կասպից ծովում և հանգրվանել ռուսական ափերում, որտեղ նավաբեկության դեպքում պետք է որ փոխադարձաբար նրանց ցույց տրվի ամեն տեսակի օգնություն: Ինչ վերաբերում է ռազմական նավերին, քանի որ շատ հնուց լոկ ռուսական ռազմական դրոշ կրող նավերը կարող էին նավարկել Կասպից ծովում, ապա այս պատճառով այսօր նրանց ևս տրվում է և հաստատվում նախկին բացառիկ իրավունքն այն առումով, որ Ռուսաստանից զատ ոչ մի այլ տերություն չի կարող ռազմական նավեր ունենալ Կասպից ծովում:

Հոդված 9. Նորին Մեծություն Ամենայն Ռուսաց Կայսրը և Նորին Մեծություն Պարսկական Շահը, բոլոր միջոցներով ցանկանալով ամրացնել խաղաղության և բարեկամության դաշինքը, որն այնքան երջանիկ կերպով վերսկսվել է նրանց միջև, հաճեցին, որպեսզի ժամանակավոր հանձնարարություններ կատարելու կամ մշտական պաշտոնավարության համար այս կամ այն պետություն ուղարկվող երկու կողմերի բարձր Արքունիքների Դեսպանները, Մինիստրները և գործերի հավատարմատարներն ընդունվեն իրենց կոչմանը, բարձր պայմանավորվող կողմերի արժանապատվությունը, նրանց միացնող անկեղծ բարեկամությունը և տեղական սովորույթներին համապատասխանող մեծարանքներով և գերադասությամբ: Այս նպատակով հատուկ արձանագրությունով կորոշվի այս և մյուս կողմի հսկողության հանդիսակարգը:

Հոդված 10. Նորին Մեծություն Ամենայն Ռուսաց Կայսրը և Նորին Մեծություն Պարսկական Շահը երկու Պետությունների միջև առևտրական հարաբերությունների վերականգնումն ու ծավալումը ընդունելով որպես վերականգնված խաղաղության ամենագլխավոր բարերար հետևանքներից մեկը, լիակատար փոխադարձ համաձայնությամբ բարվոք համարեցին առևտրի հովանավորությունն ու երկու կողմերի հպատակների անվտանգությանը վերաբերող բոլոր կարգադրությունները մշակել և դրանք շարադրել սույնին առգրվող առանձին արձանագրության մեջ, որը, կնքված լինելով երկու տերությունների Լիազորների կողմից, կա և կլինի սույն հաշտության պայմանագրի հավասարազոր մասը: Նորին Մեծություն Պարսկական Շահը առաջվա պես Ռուսաստանին իրավունք է վերապահում Հյուպատոսներ կամ առևտրական Գործակալներ ունենալ այն բոլոր վայրերում, որտեղ առևտրի շահերը կպահանջեն այդ բանը, և պարտավորվում է այդ Հյուպատոսներին ու Գործակալներին, որոնցից յուրաքանչյուրն իր շքախմբում կարող է ունենալ տասն մարդուց ոչ ավելի, ցույց տալ հովանավորություն, որպեսզի նրանք օգտվեն իրենց հրապարակական կոչմանը շնորհված մեծարանքներից ու արտոնություններից: Նորին Մեծություն Ամենայն ռուսաց Կայսրն իր կողմից խոստանում է հսկել, որպեսզի Նորին Մեծություն Պարսկական Շահի Հյուպատոսներն ու առևտրական Գործակալներն օգտվեն այդ նույն իրավունքներով: Այն դեպքում, եթե Պարսկական Կառավարությունը հիմնավորված գանգատ կներկայացնի ռուսական Գործակալի կամ Հյուպատոսի դեմ, ռուսական Մինիստրը կամ նորին Մեծություն Շահի արքունիքում Ռուսական գործերի հավատարմատարը, կամ թե նրանց անմիջական Պետը մեղավորին կհեռացնի պաշտոնից և իրենց հայեցողությամբ ժամանակավորապես այն կհանձնեն մեկ այլ անձնավորության:

Հոդված 11. Երկու կողմերի հպատակների բոլոր պահանջները և պատերազմի պատճառով դադարած մյուս գործերը կվերականգնվեն և համաձայն արդարությանը իրենց լուծումը կստանան հաշտության կնքումից հետո: Երկու կողմերի հպատակների միջև և այս կամ այն կառավարության գանձարանում եղած պարտքի հանձնառությունները պետք է ստանան անհապաղ և լիակատար բավարարություն:

Հոդված 12. Հօգուտ երկու տերությունների հպատակների պայմանավորվող բարձր կողմերը որոշում են նրանց ընդհանուր համաձայնությամբ՝ Արաքսի երկու կողմերում անշարժ գույք ունեցողներին տալ եռամյա պայմանաժամ, որի ընթացքում նրանք կարող են ազատ վաճառել կամ փոխանակել իրենց անշարժ գույքը. բայց Նորին Մեծություն Ամենայն Ռուսաց Կայսրը, որչափ վերաբերում է իրեն, սույն ներողամիտ կարգադրությունից հանում է Հուսեին Խանին, Երևանի նախկին Սարդարին, նրա եղբորը՝ Հասան Խանին և Նախիջևանի նախկին կառավարիչ Քերիմ Խանին:

Հոդված 13. Վերջին պատերազմի ընթացքում կամ նախկինում վերցված երկու Կառավարությունների այն հպատակները, որոնք երբևէ ընկել են գերի, պետք է ազատվեն և վերադարձվեն չորս ամսվա ընթացքում. նրանք պետք է ապահովված լինեն կենսամթերքներով և մյուս կարիքների բավարարմամբ ու պետք է ուղարկվեն Աբբաս-Աբադ, որտեղ հանձնվելու են համապատասխան կողմերի Կոմիսարներին, որոնք նշանակվում են, որպեսզի նրանց ընդունեն և ապա տնօրինեն նրանց բնակության վայրերն ուղարկելու գործը: Բարձր պայմանավորվող կողմերն այս կերպով կվարվեն փոխադարձաբար գերի ընկած այն բոլոր ռազմագերիների և Ռուսական ու Պարսկական բոլոր հպատակների հետ, որոնք հեռավոր վայրերում գտնվելու կամ որևէ այլ պատճառով կամ հանգամանքների հետևանքով չեն վերադարձվի նշված ժամկետում: Երկու Տերությունները իրենց վերապահում են ցանկացած ժամանակ այդ գերիներին պահանջելու ստույգ և անսահմանափակ իրավունք, և պարտավորվում են այդպիսիններին փոխադարձաբար վերադարձնել նրանց հայտնաբերելուն և նրանց վերաբերյալ պահանջներ ստանալուն զուգընթաց:

Հոդված 14. Բարձր պայմանավորվող կողմերից ոչ մեկը չի պահանջի հանձնել այն փախստականներին և դասալիքներին, որոնք մյուս կողմի հպատակությունն ընդունել են մինչև վերջին պատերազմն սկսվելը, կամ այդ պատերազմի ժամանակ: Իսկ այս փախստականներից ոմանց և նրանց նախկին հայրենակիցների կամ ստորադրյալների միջև նախամտածված հարաբերություններից ծագող փոխադարձ հնարավոր վնասակար հետևանքները կանխելու համար Պարսկական Կառավարությունը պարտավորվում է այն անձանց, որոնց Ռուսական Կառավարությունը ներկայումս կամ հետագայում կարող է հականե հանվանե պահանջել, թույլ չտալ, որ գտնվեն իր այն տիրույթներում, որոնք ընկած են Արաքս գետի և այն գծի միջև, որն առաջացնում են Չարա գետը, Ուրմիա լիճը և Ջաքաթու գետն ու Ղզլ-Օզան գետը՝ մինչև սրա Կասպից ծովը թափվելու տեղը: Նորին Մեծություն Ամենայն Ռուսաց Կայսրը Իր կողմից խոստանում է նույնպես թույլ չտալ, որ պարսկական փախստականները բնակություն հաստատեն կամ գտնվեն Ղարաբաղի և Նախիջևանի Խանություններում, և Երևանի խանության այն մասում, որն ընկած է Արաքսի աջ ափին: Սակայն ինքնին հասկանալի է, որ այս պայմանն ուժ ունի և կունենա այն անձանց նկատմամբ, որոնք կրել են հանրական կոչումներ կամ ունեցել են որոշ աստիճաններ, որպիսիք են՝ խաները, բեկերը, և հոգևոր պետերը կամ մոլլաները, որոնք անձնական օրինակով, ներշնչմամբ և գաղտնի կապերով կարող են վնասակար ազդեցություն ունենալ իրենց նախկին այն հայրենակիցների վրա, որոնք եղել են իրենց կառավարման ներքո, կամ եղել են նրանց ստորադրյալները: Ինչ վերաբերում է ընդհանրապես երկու Պետությունների բնակիչներին, ապա բարձր պայմանավորվող կողմերը որոշեցին, որ երկու կողմերի հպատակները, որոնք մեկ պետությունից անցել են կամ առաջիկայում կանցնեն մյուս պետությունը, կարող են բնակություն հաստատել և ապրել այն բոլոր վայրերում, ուր թույլ կտա այն կառավարությունը, որի իշխանության ներքո նրանք կգտնվեն:

Հոդված 15. Նորին Մեծություն Շահը դրդված իր Տերությունում խաղաղությունը վերականգնելու և իր հպատակներից այն ամենը հեռացնելու բարերար ու փրկարար մտադրությամբ, ինչը կարող է էլ ավելի մեծացնել պատերազմի բերած աղետները, պատերազմ, որն այնքան հաջող ավարտված է սույն պայմանագրով, Ադրբեջան կոչվող Մարզի բոլոր բնակիչներին ու աստիճանավորներին շնորհվում է բացարձակ և կատարյալ ներում: Նրանցից ոչ ոք, ինչ աստիճանակարգի էլ պատկանելիս լինի, չի կարող պատերազմի կամ ռուսական զորքերի կողմից հիշյալ մարզի ժամանակավոր գրավման ընթացքում իր արտահայտած կարծիքների, արարմունքների կամ վարքի համար ենթարկվել հետապնդման, ինչպես նաև վիրավորանքի: Բացի դրանից, այդ Աստիճանավորներին ու բնակիչներին կտրվի այսօրվանից հաշված, միամյա ժամանակամիջոց, որպեսզի նրանք իրենց ընտանիքներով հանդերձ կարողանան Պարսկական Մարզից ազատ անցնել Ռուսական մարզերը, որպեսզի կարողանան դուրս կրել և վաճառել (իրենց) շարժական գույքը, առանց հանդիպելու Կառավարության կամ Տեղական իշխանությունների կողմից հարուցված որևէ արգելքի: Այդ անձանց կողմից վաճառվող կամ դուրս տարվող գույքն ու իրերը չպետք է ենթարկվեն որևէ մաքսի կամ հարկի: Իսկ անշարժ գույքի նկատմամբ սահմանվում է հինգամյա ժամանակամիջոց՝ այն վաճառելու կամ նրա վերաբերյալ կամայական կարգադրություն անելու համար: Այս ներումը, սակայն, չի տարածվում այն անձանց վրա, որոնք մինչև միամյա ժամանակամիջոցը լրանալը կգործեն դատական պարտքի ենթակա որևէ հանցանք կամ ոճիր:

Հոդված 16. Սույն հաշտության պայմանագիրը ստորագրելուց անմիջապես հետո երկու կողմերի Լիազորները բոլոր վայրերը կուղարկեն տեղեկություններ և պատշաճ հրամանագրեր պատերազմական գործողություններն անհապաղ դադարեցնելու մասին: Սույն հաշտության պայմանագիրը, որը շարադրված է միանման բոդանդակություն ունեցող երկու օրինակներում, որն ստորագրել են երկու կողմերի Լիազորները, հաստատելով իրենց դրոշմակնիքներով, և փոխանակելով իրար միջև, պետք է հաստատվի և վավերացվի Նորին Մեծություն Ամենայն ռուսաց Կայսրի և Նորին Մեծություն Պարսկական Շահի կողմից, և նրանց ձեռքով հանդիսավոր ստորագրվելուց հետո վավերացումները չորս ամսվա ժամանակամիջոցում կամ հնարավորության դեպքում ավելի շուտ պետք է փոխանակվեն երկու Լիազորների միջև:

Կնքված է Թուրքմենչայ գյուղում Քրիստոսի ծննդից հետո 1828 թվականի փետրվարի 10-ին:

Փաստաթղթի տեքստը վերցված է «Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում» գրքից, հեղինակներ՝ Ջ. Կիրակոսյան, Ռ. Սահակյան, Երևան «Հայաստան» հրատարակչություն, 1972թ., էջեր 65-73: