25 տարի առաջ Բելովեժյան անտառում ստորագրված համաձայնագրով փաստացի ձևակերպվեց Խորհրդային Միության փլուզումը: Այդ առիթով «Եգոր Գայդարի հիմնադրամի» և «Slon Magazine» առցանց հանդեսի «Ինչպես փլուզվեց ԽՍՀՄ-ը՝ առաջին դեմքերից» համատեղ նախագծի շրջանակներում հրապարակախոս Արկադի Դուբնովին իրենց վկայություններն են պատմում միութենական հանրապետությունների նախագահներն ու խորհրդարանի խոսնակները:
Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք այդ շարքի հերթական հարցազրույցներից մեկը Ղրղզստանի նախկին նախագահը Ասկար Ակաևի հետ՝ ԽՍՀՄ փլուզման և Իսլամ Քարիմովի հետ հարևանության մասին:
Ղրղզստանի նախագահ Ասկար Ակաևն այն մասին, թե ինչպե՞ս դարձավ նախագահ, ինչո՞վ է պարտական Միխաիլ Գորբաչովին, ե՞րբ էր ղրղզական արժույթն ամենաուժեղը և ինչո՞ւ էր նա ամեն աշուն զանգահարում Իսլամ Քարիմովին:
Տեղեկանք. Ասկար Ակաևը տեխնիկական գիտությունների դոկտոր է, 1991-2005թթ. Ղրղզստանի նախագահն էր: 1989-1990թթ. եղել է Ղրղզստանի գիտությունների ակադեմիայի նախագահը: 1990-ի հուլիսին ընտրվել է ԽՄԿԿ ԿԿ անդամ, իսկ հոկտեմբերին՝ Ղրղզական ԽՍՀ նախագահ: Ստորագրել է հրամանագիր Ղրղզական Հանրապետության տարածքում ԳԿՉՊ-ի գործողությունները բոյկոտելու մասին, երկրի խորհրդարանի հետ հռչակել է Ղրղզստանի անկախությունը, մասնակցել է ԱՊՀ ձևավորմանը, նպաստել է ՄԱԿ-ին Ղրղզստանի անդամակցությանը: 1991 թվականի հոկտեմբերին ուղիղ ընտրություններով դարձել է նախագահ: Վերընտրվել է 1995 և 2000 թվականներին: 2005 թվականին ընտրությունների կեղծման պատճառով բողոքի հասունացրած «Վարդակակաչների հեղափոխության» արդյունքում Ակաևը լքել է Ղրղզստանի տարածքը:
– Ղրղզստանի Գերագույն խորհուրդը Ձեզ նախագահ ընտրեց 1990 թվականի հոկտեմբերին, ու դա նույնպես ԽՍՀՄ ավարտի ցուցիչ դարձավ: Կոմունիստների հեղինակությունն արդեն այն աստիճան ցածր էր, որ դուք դարձաք կոմպրոմիսային ֆիգուր: Ինչպե՞ս դա եղավ:
– Կարծում եմ՝ մի քանի պատճառներ կան: Ամեն դեպքում Խորհրդային Միությունում իշխանության ողնաշարը ԽՄԿԿ-ն էր, և Դուք ճիշտ եք՝ 1990 թվականին կուսակցությունն արդեն կորցրել էր իշխանությունը: Այդ գործընթացը սկսվեց ԽՍՀՄ Սահմանադրության 6-րդ կետի չեղարկմամբ: Իմիջիայլոց ղրղզական պատվիրակությունից, որտեղ ընդգրկված էին ԽՍՀՄ 60 ժողպատգամավորներ և մոտ տաս հոգի Գերագույն խորհրդից, միայն ես ու Չինգիզ Այթմատովը քվեարկեցինք 6-րդ կետի չեղարկման օգտին (ԽՍՀՄ սահամանդրության 6-րդ կետն ամրագրում էր ԽՄԿԿ ղեկավար դերը – Profil.am): Ու մեր գլխին նման բան սարքեցին:
– Դուք 6-րդ հոդվածը վերացնելու օգտին եք քվեարկե՞լ:
– Այո: Ես միջտարածաշրջանային խմբակցության մեծ ազդեցության տակ էի, որտեղ ղեկավար դեր էին խաղում ակադեմիկոսներ (Անդրեյ) Սախարովն ու (Յուրի) Ռիժովը: Ռիժովի հետ ընկերներ էինք: Նա որպես ակադեմիայի գծով ավագ ընկեր՝ հոգ էր տանում ինձ: Նա նաև շատ սերտ շփում ուներ Բորիս Նիկոլաևիչ Ելցինին հետ: Իմիջիայլոց, Գերագույն խորհրդի անդամ եղած ժամանակ ես սատարել էի Ելցինին, երբ նա առաջադրվել էր շինարարության հարցերով հանձնաժողովի նախագահի պաշտոնում: Այդ ժամանակ հսկայական դիմադրություն կար, ու ղեկավարությունն արգելել էր սատարել նրան: Բայց ես աշխատեցի ու հավաքեցի միջինասիական պատգամավորների ձայները: Այստեղից էլ սկսվեց Բորիս ՆԻկոլաևիչի հետ մեր բարեկամությունը: 6-րդ հոդվածի վերացումից հետո կուսակցությունը հեղինակազրկվեց, և խնդրեմ արդյունքը՝ առաջինն ընտրվեց Ուզբեկստանի նախագահ Իսլամ Քարիմովը:
– Նա ընտրվեց իր խորհրդարանի կողմից:
– Այո, կարծեմ՝ Միխայիլ Սերգեյևիչի՝ Խորհրդային Միության նախագահ ընտրվելուց մեկ կամ երկու ամիս անց: Այթմատովն ինձ պատմում էր, որ Միխայիլ Սերգեևիչը չափից դուրս բարկացել էր, բայց ոչինչ անել չէր կարող: Դրանից հետո սկսեցին ընտրվել բոլոր հանրապետություններում: Իսկ երկրորդ պատճառը, թե ինչու չէին կարող որևէ մեկին ընտրել կուսակցական-տնտեսական նոմենկլատուրայից, Օշի իրադարձություններին էին (Ղրղզստանի տարածքում ազգամիջյան բախումներ – Profil.am): Հիշում եք՝ 1990 թվականի հենց հունիսին տեղի ունեցան ղրղըզների ու ուզբեկների միջև այդ ողբերգական իրադարձությունները: Ես, ի դեպ, մասնակցել եմ հաշտեցման գործընթացին: 1990-ի ողջ ամռանը: Դա թեժ ամառ էր բոլոր առումներով՝ շոգը հասնում էր 50 աստիճանի, իսկ վիճակը ողբերգական էր: Միխայիլ Սերգեևիչն այնտեղ էր ուղարկել Այթմատովին, ով այդ ժամանակ նրա խորհրդականն էր: Այդ ժամանակ մենք ապրում էինք «Մոսկվա» հյուրանոցում: Նա գտավ ինձ. «Արագացրու, պետք է մեկնենք Օշ, Միխայիլ Սերգեևիչը հանձնարարել է խումբ ձևավորել»: Մենք ողջ ամառ շփվեցինք ժողովրդի հետ՝ և ուզբեկների, և ղրղըզների: Մեզ ընդհանուր առմամբ ամենուր բարյացակամ էին ընդունում: Այթմատովի նկատմամբ վերաբերմունքը հրաշալի էր:
– Հավանաբար Ձեր նկատմամբ վերաբերմունքն ավելի լավն էր, քանզի Դուք չէիք ներկայացնում տեղական իշխանությունը:
– Այո, բայց վերաբերմունքն ավելի բարյացակամ էր հարավում այն պատճառով, որ ես առաջին ակադեմիայի նախագահն էի, ով զբաղվել էր հարավցիների ակնկալիքներով. մենք առաջին անգամ բացեցինք ակադեմիայի հարավային մասնաճյուղը: Այթմատովը, որ դուրս էր եկել Գորբաչովի վրա, նույնպես դրական դեր ունեցավ լարվածությունը թոթափելու հարցում: Այդ ժամանակ նոմենկլատուրան ամբողջությամբ թաքնվել էր, ուստի ոչ մի վերաբերմունք նրանց նկատմամբ չկար: Ընդամենը մի դրվագ պատմեմ: Մենք Ուզգենում էինք, որտեղ ուզբեկական հատվածը գրեթե ամբողջովին այրվել էր: Հավաքվել էր մոտ 50 հազար մարդ: Եկավ Աբսամաթ Մասալիևը (Ղրղզստանի Կոմկուսի ԿԿ առաջին քարտուղարը – Profil.am), նրան զրահամեքենայով էին բերել, ու երբ նա գլուխը դուրս հանեց մեքենայից, սկսվեց աննկարագրելի սուլոց: Պատկերացնում եք, 50 հազարանոց հրապարակը մռնչյունից թնդաց: Նա ինչպես հանել էր գլուխը, այնպես էլ ներս քաշեց ու զրահամեքենան հեռացավ: Ահա այդպես կուսակցական-տնտեսական ողջ նոմենկլատուրան կորցրել էր ժողովրդի վստահությունը: Եվ դրանում սարսափելի մեծ դեր էին ունեցել Օշի իրադարձությունները:
Երբ առաջին փուլում թեկնածուներից ոչ ոք մեծամասնություն չստացավ, նշանակվեց երկրորդ փուլ՝ 1990-ի հոկտեմբերին: Ինձ գտան Մոսկվայում, ես այդ ժամանակ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր էի, երեկոյան զանգում են. «Վաղը ժամը 10-ին նախագահի ընտրություններ են, պիտի ներկա լինես»: Իսկ մենք մեծ դստերս հետ նստած ակադեմիկոս Ալեքսանդր Սամարսկիի տանը թեյ էինք խմում: Ես ասում եմ. «Լսեք, նախ՝ ես նման ծրագիր չունեմ, երկրորդ՝ ես ֆիզիկապես չեմ կարող գալ, որովհետև վերջին ինքնաթիռը մեկնել է»: Ասում են՝ մենք մտածել ենք, գիշերային թռիչք կա դեպի Օշ, այնտեղ քեզ կսպասեն մարդիկ, ու դու Օշից Բիշքեկ կթռչես հենց առաջին ինքնաթիռով: Հետևողականորեն զանգում էին, պնդում էին: Ես ասում եմ. «Չեմ կարող ոչ մի կերպ: Պետք է քաղաքական գործիչներից որևէ մեկին ընտրել»: «Ոչ, դու ես պետք, այլապես քեզ երկիր չենք թողնի»: Ինչ արած՝ ստիպված էի: Գալիս եմ օդակայան. «Արագ, Ասկար Ակաևիչ»: Ու ինձ պատգամավորական սրահով քարշ են տալիս, սանդուղքն արդեն հեռացված էր, բայց օդանավը տեխնիկական պատճառներով կանգնեցրել էին: Ինձ նստեցրեցին ու գիշերն արդեն Բիշքեկում էի:
Գալիս եմ տուն, ու առավոտյան 10-ին՝ խորհրդարան: Մի փոքր ուշանում եմ, արդեն առաջադրված են 11 թեկնածուներ, հանկարծ տեսնում են ինձ. «Ահա, մեր Ակաևն էլ եկավ: Գրանցեք մեր թեկնածուին»: Այդ ժամանակ ձևավորված դեմոկրատական խմբակցությունն էր: Ինձ գրանցեցին 12-րդը: Հա, մի հետաքրքիր պահ կար: Գյուղատնտեսության հարցերով ԿԿ քարտուղարը նույնպես առաջադրվել էր: Եվ երբ տեսավ ինձ, միանգամից վազեց ամբիոնի մոտ ու ասաց. «Գիտեք, պետք է ևս մի պայման, որպեսզի բոլոր ծրագրերը ներկայացվեն ղրղզերենով»: Ես միանգամից հասկացա, որ դա ինձ էր ուղղված: Ինչո՞ւ: Որովհետև մինչ այդ ոչ ոք չէր լսել, որ ես խոսեմ մայրենիով: Նրանք գիտեին, որ ես 20 տարի սովորել ու աշխատել եմ Լենինգրադում, ու կարծում էին, թե չեմ տիրապետում: Մինչդեռ ես գյուղական դպրոց էի ավարտել: Փառք Աստծո, պահպանել էի: Եվ ահա դուրս եմ գալիս 12-րդն ու պատմում ծրագիրս ղրղզերենով: Գյուղատնտեսության քարտուղարի ծնոտը կախ ընկավ: Այդպես ես երկրորդ փուլով հաղթեցի:
Ոչ թիմ ունեի, ոչ մի բան: Ու ինձ ասում են. «Որքա՞ն է Ձեզ պետք թիմ հավաքելու համար: Անհրաժեշտ է կառավարություն նշանակել և այլն: Երկու շաբաթը բավակա՞ն է»: Իսկ ժամանակներն այնպիսին էին, որ մի ժամ անգամ սպասել չէր կարելի: Օշի իրադարձություններից հետո վիճակը հանրապետությունում ուղղակի աղետալի էր: Ասում եմ. «Ես պատրաստ եմ հենց հիմա ներկայացնել»: Իրենց լսելուն զուգահեռ մտածում էի. «Աստված իմ, եթե հաղթեմ, ի՞նչ եմ անելու»: Թեկնածուներից յուրաքանչյուրի թիկունքում պատգամավորների խումբ էր, ովքեր ներկայացնում էին բոլոր ռեգիոնները: Երկրորդ տեղը գրավեց ԱՆսիրդին Իսանովը, որի հանդեպ ես մեծ հարգանք էի տածում: Ու մտածում եմ. «Աստված իմ, էլ որտեղից պետք է լավագույն կառավարություն գտնե՞մ: Եթե բոլորին հավաքեմ, կնշանակի, որ խորհրդարանն էլ իրենց հետ է»: Ասում եմ. «Երկորրդ տեղը զբաղեցրել է Նասիրդին Իսանովը, ես նրան առաջարկում եմ վարչապետի պաշտոնը: Երորրդ տեղում (Ամանգելդի) Մուրալիևն է, արդյունաբերող, թող լինի արդյունաբերության հարցերով քարտուղարը: Իսկ ահա (Ջումգալբեկ) Ամանբաևը, ով ցանկանում էր, որ ղրղզերեն ելույթ ունենանք, թող լինի գյուղատնտեսության նախարար»: Եվ այդպես բոլոր 11-ը պաշտոններ ստացան: Բոլորը բավարարված են: Կանգնած ծափողջյուններ: Հենց նույն օրը մենք կառավարություն ձևավորեցինք:
– Որքա՞ն այն գոյատևեց:
– Դե վարչապետեր փոխվեցին, նշանակվեց Ապաս Ջումագուլովը, Տուրսունբեկ Չինգիշևը: Բայց հիմնական կորիզը պահպանվեց մինչև 1993 թվականը:
– Իսկ Ձեր թեկնածությունը Չինգիզ Այթմատովն էր առաջարկե՞լ:
– Դա միշտ շփոթում են: Չինգիզ Այթմատովն իմ թեկնածությունը ղրղզական պատվիրակության անունից առաջարկել է ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի նախագահի պաշտոնում: Իսկ նախագահի պաշտոնում առաջարկել է ղրղզական խորհրդարանի դեմոկրատական խմբակցությունը:
– Գոյություն ունի մի լեգենդ, որ հենց Այթմատովին էլ առաջարկ է եղել դառնալ Ղրղզստանի նախագահ:
– Ես եմ անձամբ նրան առաջարկել:
– Ո՞ր փուլում: Մինչ ընտրությունների առաջին ու երկրորդ փուլերը՞:
– Այո, դեռ սեպտեմբերին: Ես այդ ժամանակ կարող էի պարբերաբար հանդիպել Միխայիլ Սերգեևիչին, նա ինձ բարյացակամ էր վերաբերում: Ես ասացի. «Միխայիլ Սերգեևիչ, մեզ մոտ էլ ընտրություններ են լինելու, շատ բարդ վիճակ է, լավ կլիներ՝ Դուք նշանակեիք»: Իսկ նա ասաց. «Նա մեզ այստեղ է պետք»: Եվ գլխավորը՝ Այթմատովն ինքը չէր ուզում:
– Իսկ Գորբաչովը Ձեր թեկնածությանն ինչպե՞ս վերաբերեց:
– Դրական արձագանքեց: Բայց այդ մասին իմացավ պոստֆակտում:
– Բայց չէ՞որ Գորբաչովը գիտեր, որ Ղրղզստանի նախագահի ընտրություններ են սպասվում, միթե՞ ոչ մի կերպ չէր վերահսկում:
– Ոչ, ոչ մի կերպ: Այդ ժամանակ նա արդեն հանրապետությունները չէր վերահսկում:
– Իսկ այն, որ նա Նուրսուլթան Նազարբաևին առաջարկել է դառնալ Միության վերջին վարչապետ, նման բան եղե՞լ է:
– Այո, մենք դա քննարկել ենք: Ու նույնիսկ Նովո-Օգարևոյի գործընթացի ժամանակ՝ 1991-ի հունիս-հուլիսին, նախագահները Միխայիլ Սերգեևիչին ասացին. «Միխայիլ Սերգեևիչ, բարի: Մենք ստորագրում ենք միութենական պայմանագիրը, ու Դուք պետք է նոր կառավարություն ձևավորեք, որի գլուխ ցանկալի է կանգնի մեր կազմից որևէ մեկը…»: Ահա խնդրեմ՝ տնտեսագետ, արդյունաբերող Նազարբաևը՝ ամենաարժանավորը:
– Իսկ Ձեր մասին ասում էին, որ նա Ձեզ առաջարկել է դառնալ Խորհրդային Միության փոխնախագահ:
– Ոչ, դա միֆ է: Երևի այն այսպես է ծագել: Օգոստոսի 19-ին ես դեմ դուրս եկա ԳԿՉՊ-ին, իսկ օգոստոսի 26-ին Գերագույն խորհրդի արտահերթ նիստ էր: Առաջինը խոսեց Ռուսլան Խասբուլատովը Ռուսաստանից: Եվ Միխայիլ Սերգեևիչն ընդգծեց, որ ահա Ասկար Ակաևը այն քչերից մեկն էր, որ հանդես եկավ ԳԿՉՊ-ի դեմ, պաշտպանեց օրինական իշխանությանը, եկեք նրան խոսք տանք: Ես խոսեցի երկրորդը: Երրորդը Անատոլի Սոբչակն էր: Իսկ հետո ընդմիջմանը ստացվեց այնպես, որ թեյ խմելիս մենք հայտնվեցինք կողք-կողքի՝ Միխայիլ Սերգեևիչը, Անատոլի Սոբչակն ու ես: Սոբչակի հետ նույնպես բարեկամություն էինք անում միջտարածաշրջանային խմբակցության միջոցով: Բացի այդ ես լենինգրադցի էի, ու նա ինձ լավ էր վերաբերում: Ու Սոբչակն ասում է. «Միխայիլ Սերգեևիչ, տեսեք, Ասկար Ակաևիչը տաղանդավոր է, ընդունակ, մեր դպրոցն է անցել: Ի՞նչ ունի անելու այնտեղ հանրապետությունում: Նրան պետք է հիմա միութենական մակարդակում ինչ-որ գործունեության դաշտ գտնել»: Միխայիլ Սերգեևիչը պատասխանում է. «Իհարեկ, իհարկե, մենք կմտածենք, եթե նա ուզում է»: իսկ ես ասում եմ. «Ես դեռ նոր եմ ընտրվել նախագահ, չափազանց շնորհակալ եմ, բայց ավելի լավ է այնտեղ աշխատեմ»: Այնտեղ մի քանի մարդ կար, ու դա միանգամից տարածվեց: Բայց դա ընդամենը Սոբչակի արտահայտությունն էր: Նա պարզապես իմ նկատմամբ համակրանքից ելնելով որոշեց, որ ժամանակն է, որ Ակաևը դուրս գա համամիութենական մակարդակ:
– Օշի իրադարձություններն առանցքայիններից էին, որոնք նպաստեցին Խորհրդային Միության փլուզմանը: Թեև այլ պատճառներ են նշում. սպառազինությունների մրցավազքին ու Ամերիկայի հետ ռազմական պարիտետին չդիմանալը, 80-ականների վերջին նավթի գների անկումը:
– Այո, նավթի գների անկումը հիմնական պատճառներից մեկն էր, իհարկե:
– Աֆղանստանում պատերազմը, Չեռնոբիլում աղետն ու դրա հետևանքները:
– Բացարձակապես ճիշտ է: Գումարած Սպիտակի երկրաշարժը: Ես այնտեղ գործուղման էի գնացել: Սարսափելի էր: Իսկ հետո նաև էթնիկական հակամարտությունները՝ Ղարաբաղ, Աբխազիա, Ֆերգանայի հովիտ, Օշ: Ես կարծում եմ՝ Միխայիլ Սերգեևիչի բախտը տոտալ չէր բերել:
– Բայց Օշի իրադարձությունները կատալիզատոր դարձան Ղրղզստանում ծավալված հետագա գործընթացների համար:
– Այո, այդպես է: Երեք հազար մարդ զոհվեց: Օշ, Ուզգեն, Նոոկատ՝ Օշի ողջ մարզը:
– Դուք փորձե՞լ եք վերլուծել՝ ինչո՞ւ տեղի ունեցավ Օշը: ինչո՞ւ այն նախկինում չկար, ու տեղի ունեցավ հենց այն ժամանակ, երբ կենտրոնական իշխանությունը թուլացել էր:
– Գիտեք, ես դրան անձամբ եմ մասնակցել: Ես բոլոր ջանքերս եմ ներդրել, որպեսզի վերացնեմ Օշի ողբերգության հետևանքները: Այդ հարցում հսկայական դեր ունեցան և Միխայիլ Սերգեևիչը, և Չինգիզ Այթմատովը, և Քարիմովը: Նա պարբերաբար Օշ էր այցելում մինչև 1997 թվականը, և եթե այն ժամանակ հարավում ուզբեկներին հարցնեիք՝ ով է իրենց նախագահը, կասեին՝ Քարիմովը: Ղրղզստանում նա նրանց մեջ հրաշալի հեղինակություն էր վայելում: միայն 1998 թվականից հետո Ղրղզստանի ուզբեկներն ասացին՝ ոչ, մեր նախագահն ամեն դեպքում Ակաևն է… Իսկ այդ ժամանակ ես նրան ինքս էի հրավիրում. «Իսլամ-աքյա, պետք է Օշ այցելել»: Ինձ միշտ քննադատում էին, որ դիմում եմ նրան: Իսկ ինչ անեի, մենք արևելքում ենք, ես փոքր եմ, տարբերությունը մեծ է, նա իմաստուն մարդ է, ինչո՞ւ՝ ոչ: Ես մինչ օրս էլ նրա հանդեպ հարգանքով եմ լցված: Եվ երբ մենք նրա հետ միասին Օշում ելնում էինք ուզբեկների դեմ, դուք պետք է միայն պատկերացնեք, թե ինչպես էին նրանք հրաժարվում բոլոր հավակնություններից ու հարցերից… Երբ դա առաջին անգամ եղավ, ու մենք Քարիմովի հետ միասին դուրս եկանք նրանց մոտ, հավաքվել էին 100 հազար ուզբեկներ, ու Քարիմովն ասաց. «Իմ ընկերն անկեղծ ցանկանում է, որ այստեղ հանգստություն տիրի….»: Ու նրանք խմբով արձագանքեցին. «Մենք բոլորս սատարում ենք Ակաևին»:
– 1990-ականների կեսերին ես Բիշքեկից Տորուգարտ՝ ղրղզա-չինական սահման մեկնելիս անցել եմ Նարինով: Ինձ ուղեկցող մաքսավոր մայորը հարցրեց. «Դուք ծանո՞թ եք Քարիմովին, Ուզբեկստանի նախագահին»: Ես պատասխանեցի. «Ահա, ծանոթ եմ»: «Իսկ դուք նրան անձամբ տեսե՞լ եք»: «Բազմաթիվ անգամներ եմ տեսել»,- պատասխանեցի ու նա ասաց. «Այոոո, երանի մենք էլ նման նախագահ ունենայինք»:
– Ասում եմ, չէ՞: Այն ժամանակ Ղրղզստանի հարավում ամենուր, հատկապես ուզբեկական հատվածում, հարցնեիք՝ «Ո՞վ է ձեր նախագահը», կպատասխանեին՝ «Քարիմովը»: Ինձ ընդունեցին միայն 1990-ականների վերջին, երբ այնտեղ ուզբեկական համալսարաններ բացեցինք:
– Բայց ամեն դեպքում Տաշքենդի հետ, Քարիմովի հետ հարաբերությունները ծանր էին դասավորվում:
– Ոչ, ես միշտ էլ լավ հարաբերություններ եմ ունեցել:
-Նու՞յնն էր նաև, երբ խնդիրներ առաջացան Ղրղզստան՝ ուզբեկական գազ մատակարարելու հետ:
– Ոչ, գիտեք, ես Միջին Ասիայում ամենաէժան գազն էի ստանում՝ հազար խորհանարդ մետր 42 դոլար: Ընդ որում՝ ես միակն էի, ում Իսլամ-աքյան թույլ էր տվել 50 տոկոսը վճարել ապրանքով: Այսինքն մենք վճարում էինք 21 դոլար:
– Իսկ ինչո՞վ էիք վճարում:
– Էլեկտրաէներգիայով: Մենք այն ժամանակ շատ էլեկտրաէներգիա էինք արտահանում: Կարծում եմ՝ (Ալմազբեկ) Աթամբաևի սարսափելի սխալն այն էր, որ նա փչացրեց Քարիմովի հետ անձնական հարաբերությունները: Ի՞նչ էի ես անում: Ես ամեն աշուն՝ օգոստոսի վերջին կամ սեպտեմբերին զանգահարում էի Քարիմովին. «Իսլամ-աքյա, ցանկանում եմ այցել Ձեզ, հարցեր քննարկել»: Ես միշտ գնում էի:
– Եվ նա գիտեր, թե ինչո՞ւ եք այցելում:
– Այո, ես գնում եմ, մենք հարցեր ենք քննարկում: Եվ ոչ մի ընդհատում, մենք երբեք խնդիրներ չենք ունեցել: Գազի հետ կապված բոլոր խնդիրները ծագեցին ինձնից հետո: Իմ օրոք նման խնդիրներ չեն եղել: Ես ամենաէժան գազն էի ստանում: Ամենաթանկը, հիշում եք, ստանում էր (Էմոմալի) Ռահմոնը (Տաջիկստանի նախագահը – Priofil.am):
– Այո, Տաշքենդի ու Դուշանբեյի հարաբերությունները մի առանձին թեմա է:
– Ես միշտ առաջնորդվում էի այն թեզով, որ հարևաններին ու ծնողներին չեն ընտրում: Ուստի ես առաջին հերթին բարիդրացիական հարաբերություններ էի կառուցում հարևանների հետ. Իսլամ-աքյայի հետ, Ռահմոնի հետ ունեի լավ հարաբերություններ, ում դժվարին ժամանակներում շատ օգնել եմ, Սափարմուրատ Աթաևիչի (Նիյազով, Թուրքմենստանի նախագահը – Profil.am) հետ հարաբերություններս էլ ավելի լավ էին, քանի որ երկուսս էլ սովորել էինք Լենինգրադում: Մեր երկու ավագ առաջնորդները (Քարիմովն ու Նազարբաևը – Profil.am) երբեմն ծաղրում էին նրան, ասում էին՝ «մեր Սուպերմուրատը»: Մինչդեռ ես նրա հանդեպ միշտ հարգալից էի, և նա էլ իմ նկատմամբ միշտ բարի էր տրամադրված: Այսինքն ես հարևանների հետ, այդ թվում՝ Չինաստանի, միշտ լավ հարաբերություններ եմ ունեցել:
– Դուք մաթեմատիկոս եք, զբաղվել եք մաթմոդելավորմամբ: Որպես վերլուծող կարո՞ղ էիք պատկերացնել, որ 80-ականների վերջի իրադարձությունները տանում էին Խորհրդային Միության փլուզմանը:
– Կտրականապես ոչ: Առհասարակ ես խորհրդային մարդ եմ: Այսօր էլ իմ հոգեկերտվածքով մնում եմ նույնը: Ուստի մտքովս էլ անգամ չէր անցնի: Բայց կասեմ երկու բան, որոնք ինձ բարկացրել են, չնայած այդ մարդկանց հանդեպ ես մեծագույն հարգանք ու համակրանք էի տածում:
Առաջինը. իմ ուսուցիչն էր ակադեմիկոս Դենիսյուկը՝ մեծ գիտնական, եռաչափ հոլոգրաֆի ստեղծողը: Նա Նոբելյան մրցանակ չստացավ, քանի որ իր բոլոր աշխատությունները գաղտնի էին: Իսկ ես ատենախոսությունս գրում էի ինֆորմացիայի պահպանման ու մշակման օպտիկա-մանրաթելային մեթոդների՝ հոլոգրաֆիկ ճանաչման մասին: Նա շատ է այցելել Ղրղզստան, սիրում էր արշավներ, մենք ճամփորդում էինք լեռներով, կնոջ ու երեխաների հետ: Եվ գիտեք՝ 70-ականների վերջին նա ասաց, որ այս երկիրը երկար չի ապրի, ևս 10-15 տարի, ու Խորհրդային Միությունը կփլուզվի: Ես ասում էի. «Յուրի Նիկոլաևիչ, Աստծո սիրուն, երանի մեզ ոչ ոք չլսի, ինչ եք ասում, ձեր պատճառով մեզ բոլորիս կզրկեն քաղաքացիությունից ու կվռնդեն»: Դենիսյուկը հանճար էր, բայց նա շատ քննադատաբար էր տրամադրված խորհրդային իշխանության հանդեպ, վիրավորված էր, որ հոլոգրաֆի գյուտի, ավելի պարզ տարբերակի համար Նոբելյան մրցանակ ստացել էր ուրիշը՝ Գաբորը: Մենք դա հասկանում էինք:
Եվ երկրորդը ես Լենինգրադում այցելում էի Գումիլյովի դասախոսություններին, լսում էին նրա պատմությունները գուների մասին, հին թյուրքերի մասին… Եվ Գումիլյովը դասախոսություններից մեկի ժամանակ պատմեց, որ իր տեսության համաձայն՝ մոտ 10-15 տարի անց երկրի վերջը կգա: Նա ասում էր՝ դա թեև ծանր է, քանի որ ես եվրասիական եմ, բայց այդպես է: Ահա երկու մարդ, ում ես անձամբ եմ լսել, կանխատեսել են խորհրդային պետության վերջը: Սա բացառիկ է: Բայց անձամբ ես՝ դեմ էի:
– Երբ դուք 1990 թվականին դարձաք դեռևս Խորհրդային Ղրղզստանի նախագահ, որն էիք համարում Ձեր խնդիրն այդ պահին: Պարզապես իշխանությունը ամրացնե՞լ: Չէ՞որ այդ ժամանակ Դուք ընդդիմանում էիք կոմունիստական կուսակցությանը:
– Ես այդ ժամանակ հստակ տեսլական ունեի՝ ու՞ր տանել պետությունը, տնտեսության մեջ ի՞նչ բարեփոխումներ անել: Քաղաքական առումով տեսլական չունեի, և հնարավոր է, շատ բան սխալ եմ արել: Ես նույնիսկ իմ կուսակցությունը չստեղծեցի. այն ժամանակ կարելի էր կուսակցություն ստեղծել, որը հետո քեզ կպաշտպանի: Բայց ինչ վերաբերում է տնտեսությանը, ես լավ ծրագիր ունեի: Որովհետև դեռ Մոսկվայում Գերագույն խորհրդում ես մտել էի տնտեսական բարեփոխումների հարցերով հանձնաժողովի կազմ՝ հասկանալով, որ այդ փուլում գլխավորը դա է: Եվ ես աշխատում էի. կեսօրին՝ Գերագույն խորհրդում, իսկ երեկոյան ուսումնասիրում էի Շումպետեր, Քեյս, բոլորին: Աշխատում էի հանձնաժողովում, որը գլխավորում էին ակադեմիկոս Բոգոմոլովը, հազար ողորմի նրան, վերջերս մահացավ, և Պավել Բունիչը՝ տպավորիչ մի տնտեսագետ, ում դպրոցը ես անցա: Այնտեղ էր լիտվական «պողպատյա լեդի» Կազիմիրա Պրունսկենեն: Ես լսում էի նրան, թե ինչպես են Լիտվայում խորհում բարեփոխումների շուրջ: Խորհրդային տնտեսագետների մեջ քչերը կային, ովքեր տիրապետում էին շուկայական տնտեսությանը: Մենք բոլոր դեպքերում ագրարային հանրապետություն էինք, և ես կարդում էի, թե ինչպես անել հողի ռեֆորմը: Ուսումնասիրում էի Ալեքսանդր Չայանովի աշխատությունները, գիտեք, նրան 30-ականներին գնդակահարեցին, և ԽՍՀՄ-ում չանցկացրեցին այդ ռեֆորմը: Իսկ ես արեցի: Սկզբում մենք՝ Ղրղզստանում, հետո՝ Հայաստանը:
– Ո՞ր թվականին:
– Դա 1992-1993 թվականներն էին: Բայց սկզբում պետք էր իշխանությունը պահել, դիմադրել կոմկուսի հարձակմանը, որն այդ ժամանակ շատ հզոր էր: Նրանք նույնիսկ օգոստոսին՝ ԳԿՉՊ-ի ժամանակ ուրախացել էին, շամպայն էին խմում, ասում էին, թե վերջապես Ակաևի հախից կգան, կազատվեն ինձնից, ԳԿՃՊ-ին իմ վերաբերյալ նամակներ էին գրում: Դրանից հետո մենք ձեռնամուխ եղանք բարեփոխումներին: Առաջինը մոնետար ռեֆորմն էր՝ մենք առաջինը, դեռ Ռուսաստանից առաջ, ներդրեցինք մեր սեփական արժույթը: Ես հասկանում էի, որ Ռուսաստանը վաղ թե ուշ մեզ անջատելու է ռուբլու գոտուց: Ու ես առաջ անցա: Ինչի արդյունքում էլ շահեցի: Դրա համար Ելցինն ինձ վրա շատ էր բարկացել, բայց անցավ: Ղրղըզական սոմը ներդրվեց 1993 թվականի մայիսի 10-ին, այդ պահին արդեն բոլոր թղթադրամները տպել էինք: Ոսկու գործը հիշո՞ւմ եք: Ղրղզստանում ոսկու հանքավայր կա, և այնտեղ փոքրիկ ոսկու վերամշակման կոմբինատ կար: Մեզ մոտ չաֆինացված 1.5 տոննա ոսկի էր մնացել: Աֆինացումը Նովոսիբիրսկում էին անում: Ի՞նչ եմ անում ես: Այդ 1.5 տոննան տանում եմ Շվեյցարիա: Այնտեղ աֆինացում ենք անում, դնում ենք շվեցարական UBS բանկ: Խորհրդարանում այդ թեման քննարկեցին, թե ինչո՞ւ Շվեյցարիա, Ակաևը յուրացրել է և այլն: Իսկ ինձ արտարժույթ էր պետք, որպեսզի Լոնդոնում թղթադրամներ տպեի. դա թանկ ու բարդ հաճույք է: Մենք այնտեղ ամեն ինչ արեցինք ու արդեն 1992-ի ավարտին և 1993-ի սկզբին մի քանի չվերթով թղթադրամները բերեցինք: Այդ ամենը գաղտնի էինք պահում: Ես արժույթը մտցնելու հարմար պահի էի սպասում:
– Ես հիշում եմ, որ այդ ժամանակ 4 սոմին մեկ դոլար էին տալիս:
– Սոմը Միջին Ասիայում շրջանառվում էր՝ որպես դոլար:
– Որոշ ժամանակ ղրղըզական արժույթը բավականին ամուր էր:
– Այո, ու երկար մնաց: Դրա շնորհիվ մենք դիմադրեցինք գնաճին, իսկ հարևանները սարսափելի կերպով տանուլ տվեցին, քանի որ այնտեղ շրջանառվում էր Ռուսաստանի ռեֆորմից հետո արժեզրկված ռուբլին: Հիշում եմ, որ սոմը մտցնելուց մեկ ամիս անց՝ հունիսին, մենք հավաքվեցինք Տաշքենդում, ու այնտեղ Բորիս Նիկոլաևիչն իր ցասումն արտահայտեց: Իսկ ի՞նչ ասեի: Ասում եմ. «Մեղավոր եմ, Բորիս Նիկոլաևիչ», ու գլխիկոր կանգնած եմ՝ ուզում եք՝ կտրեք: Չեմ կարող, չէ՞, ասել՝ Դուք ռեֆորմ կանեք ու մենք կտուժենք: Եվ երկու հարևաններս (Քարիմովն ու Նազարբաևը – Profil.am) ինձ ասում են. «Լսիր, այդ ի՞նչ ես անում: Դու ինքդ քո դատավճիռն ես գրել, աշնանը ձեռքդ պարզած ես մնալու, կարիերադ ավարտված է»: Ընդհակառակը դուրս եկավ: Մեկ ամիս անց հուլիսին, թե օգոստոսին Ռուսաստանը դենոմինացիա արեց, ու հին ռուբլիները հոսեցին դեպի Ղազախստան, Ուզբեկստան: Իհարկե, դրանից հետո հարևանները սկսեցին ինձ մեղադրել. «Լավը չեք, որ մեզ չէիք ասել: Իսկ Բորիս Նիկոլաևիչը քեզ լավ է վերաբերում, հավանաբար զգուշացրել է: Դուք միասին ամեն ինչ որոշել եք, իսկ մեզ ոչինչ չեք ասել»: Ես պատասխանում եմ. «Ոչ մի նման բան, ես ձեզ զգուշացրել եմ, բայց դուք ինձ չլսեցիք»:
Այժմ գյուղատնտեսության մասին: Ինչո՞ւմն էր ռեֆորմը: Երկու փուլ՝ ըստ Չայանովի: Առաջին հերթին մենք ընդունեցինք օրենք ֆերմերային տնտեսությունների մասին՝ առաջինը ներդրեցինք հողի նկատմամբ մասնավոր սեփականությունը: Եվ ողջ հողը բաժանեցինք, դեհ, հասցրեցինք մեծ մասը: Իսկ Չույսկի հովիտում ինձ իր հեղինակությամբ խանգարեց (Ալաս) Ջումգալովը, ով այդ ժամանակ վարչապետ էր. «Այստեղ ամուր տնտեսություններ են, չարժե ձեռք տալ»: Իսկ հետո, ինչպես մեզանում են ասում՝ կարմիր դիրեկոտրները, լավագույն հողերն ու տեխնիկան իրենցով արեցին: Իսկ ահա հարավում՝ Նարինում, Թալասում, Իսիկ Կուլում, ամենուր մեզ հաջողվեց բաժանել և անասունները, և հողը: Այնտեղ գյուղացիներն իրենք հավաքվում էին ու որոշում՝ սրան այսքան, սրան այսքան:
– Իսկ դա աշխատե՞ց:
– Աշխատեց, դրա շնորհիվ Ղրղզստանը, կարելի է ասել, գոյատևեց: Եվ ամենագլխավորը՝ մենք հողը բաժանեցինք բոլորին, այդ թվում մեր ուզբեկներին, ու դա համախմբեց բոլորին: Հարավում ուզբեկական բնակավայրերից հազարավոր մարդկանց հերթեր էին գոյանում, ովքեր ուզում էին աշխատել մեր հողերում: Իսկ մեր ֆերմերները, գյուղացիները սեզոնի ժամանակ օրավարձով աշխատանքի էին վերցնում:
-Կոմկուսի դեմ Ձեր դաշնակիցն այն ժամանակ Ղրղզստանի դեմոկրատական շարժումն էր (ՂԴՇ): Նրանց օգնությամբ դուք կոմունիստներին կոտրեցիք այնպես, որ որոշ ժամանակ կոմկուսը նույնիսկ արգելվեց, բայց հետագայում Դուք ստիպված էիք վերականգնել նրանց գործունեությունը՝ առանց նախկին՝ խորհդրային բրենդի:
– Այո, ճիշտ եք:
– Սա ևս Ղրղզստանի առանձնահատկությունն է, որտեղ դեմոկրատական շարժումը նպատակ էր դրել հաղթել կոմունիստներին, ի տարբերություն այլ երկրների ժողովրդական ճակատների, ովքեր ձգտում էին ինքնորոշման կամ նույնիսկ պետական անկախության:
– Այո, և երբ կոմունիստները քաղաքական դաշտից հեռացան, շարժումը նույնպես հեռացավ: Բայց ես հետագայում, միևնույն է, ՂԴՇ բոլոր առաջնորդներին բերեցի իշխանության՝ ինչպես տեղերում, այնպես էլ կենտրոնական մակարդակում: Նրանք իշխանության մեջ էին, դրա համար նեղված չէին: Ի տարբերություն Էմոմալի Ռահմոնի, ես բոլոր առաջնորդներին ներգրավեցի: Այլ հարց, որ հետագայում նրանցից ոմանք հեռացան դեպի ընդդիմություն, չբավարարված մնացին և այլն:
– Դուք այն ժամանակ կարողանո՞ւմ էիք նրանց հետ պայմանավորվել:
– Պայմանավորվում էի, այո: Գիտեք՝ նույնիսկ առաջին, ինչպես մեզ մոտ են ասում՝ լեգենդար խորհրդարանի հետ, որն ինձ ընտրել էր: Ես համարում եմ, որ այդ խորհրդարանի հետ ես շատ բարեխիղճ եմ աշխատել: Գրեթե ամեն առավոտ գալիս էի խորհրդարան, նստում ու հարցերի էի պատասխանում: Ես համարում էի, որ դա իմ պարտքն է՝ սատարել խորհրդարանում համաձայնությանը, որպեսզի այնտեղ հեղաշրջում կամ մեկ այլ բան չծագի: Ինչո՞ւ: Որովհետև խորհրդարանի հենց մեջտեղում նստած էին նախկին երկու գլխավոր քարտուղարներ՝ (Տուրդակուն) Ուսուբալիևն ու Մասալիևը: Բոլոր պատգամավորները նրանց աշակերտներն էին: Կարո՞ղ եք պատկերացնել: Մասալիևը կատեգորիկ կերպով չէր ընդունում ինձ, համարում էր, որ դուրսպրծուկ եմ ու ամեն գնով փորձում էր ազատվել: Ուսուբալիևը նույնպես սառն էր իմ նկատմամբ: Հետագայում նա սկսեց ինձ համակրել ու աջակցել: Իսկ ի՞նչ էի ես արել: Ես երբեք իշխանություն ունեցողներին թույլ չէի տալիս ցեխ շպրտել անցյալի ու այդ երկու ակսակալների վրա: Ես վերադարձրեցի նրանց ամառանոցները, մեքենա հատկացրեցի: Մասալիևն ինչպես ամբողջ կյանքում քննադատել էր ինձ, այդպես քննադատելով էլ հեռացավ: Իսկ Ուսուբալիևը մտքափոխվեց: Միգուցե այն պատճառով, որ ես շատ ուշադիր էի իր նկատմամբ: Հետագայում նշեցինք 90, թե 80-ամյա հոբելյանը: Ես առաջինը նրան «հերոսի» կոչում շնորհեցի: Նա շատ շոյվեց: Եվ իրականում նա արժանի էր դրան:
– Իսկ ինչո՞ւ Ձեզ մոտ չստացվեց դեկոմունիզացումը: Չէ՞որ Դուք մեկն էիք այն քիչ հանրապետություններից, որտեղ կոմկուսի գործունեությունն օրենսդրությամբ արգելվեց:
– Օրենսդրությամբ՝ ոչ: Ընդամենը ԳԿՉՊ-ից հետո իմ հրամանագրով, որը հետագայում ես վերացրեցի: Խոստովանեցի, որ դա սխալ էր:
– Դուք վհուկների որս չէիք ուզո՞ւմ:
– Ես պարզապես ընկել էի շրջապատիս ազդեցության տակ: Իրավաբաններն ասում էին՝ ահա, հարմար պահ է, պետք է արգելել: Ես այժմ չգիտեմ՝ ինչպիսին է կոմկուսի ճակատագիրը… Ամեն դեպքում դա սխալ էր:
– ԳԿՉՊ-ն Ղրղզստանի պատմության մեջ շատ կարևոր պահ է, Կենտրոնական Ասիայի միակ երկիրը, որտեղ կատեգորիկ կերպով չենթարկվեցին նրա հրամաններին: Ինչպես հասկանում եմ, դա Ֆելիքս Կուլովի շնորհիվ էր, ով բավականի վճռականություն դրսևորեց:
– Շատ վճռական: Արժանավոր գեներալ էր: Այո´:
– Իր հուշերում նա գրում է, որ միջինասիական օկրուգի հրամանատարը զանգել է իրեն ու սպառնացել…
– Նրան էլ է զանգել, ինձ էլ է զանգել, ասում էր, որ տանկեր կմտցնեն, եթե այս չանենք, այն չանենք…
– Պանֆիլովյան դիվիզիայի հրամանատարն էլ է զանգել:
– Շատ ճիշտ է, նրա զորամասերից մեկը տեղակայված էր Բիշքեկի մերձակայքում:
– Իսկ Վարեննիկովը զանգե՞լ է:
– Ոչ, Վարեննիկովը (գեներալ Վալենտին Վարեննիկովը ԳԿՃՊ-ի գործով մեղադրյալներից մեկն էր – Profil.am) չի այցելել մեզ: Նա այն ժամանակ ԽՍՀՄ ցամաքային զորքերի հրամանատարն էր ու այդ ժամանակ մեկնել էր Լեոնիդ Կրավչուկի մոտ: Պետք է ասեմ, որ ես հրաշալի հարաբերություններ ունեի Միխայիլ Սերգեևիչ Գորբաչովի ու Բորիս Նիկոլաևիչ Ելցինի հետ: Փաստացի ես Գորբաչովին եմ պարտական, որ դարձա քաղաքական առաջնորդ: Ամեն դեպքում ես պրոֆեսիոնալ գիտաշխատող էի: Նա իմ նկատմամբ շատ բարի էր տրամադրված: Եվ նույնիսկ 1990 թվականին նա իմ միջոցով Բուշին ուղերձ հղեց: Չգիտեմ ինչու՝ բոլոր նախագահների միջից այդ գործը նա ինձ վստահեց: Եվ ես մեկնեցի Վաշինգտոն:
– Դուք այն ժամանակ արդեն Ղրղզստանի նախագա՞հն էիք:
– Այո, դա 1990 թվականի աշնանն էր: Գորբաչովն ինձ հրավիրեց ու ասաց. «Ուզում եմ Ձեզ հանձնարարել՝ մեկնել ԱՄՆ: Դուք նոր Միության նոր դեմքերից մեկն եք, ուստի ցանկանում ենք, որ Դուք գնաք»: Ավագ Բուշն ինձ ընդունեց Օվալաձև սենյակում: Ես նրան փոխանցեցի Գորբաչովի ուղերձը, ով խնդրում էր օգնել Արևմուտքից վարկերի հարցում, այդ ժամանակ տնտեսական վիճակը շատ սարսափելի էր: Մյուս նախագահները հետագայում ինձ նախանձում էին. «Այդ ինչպե՞ս հանկարծ դարձար սիրելի»:
Բուշն ինձ ջերմ ընդունեց: Պատկերացնում եք՝ փոքրիկ Ղրղզստանի նախագահը Օվալաձև սենյակում: Այդուհանդերձ նա վարկեր չտվեց: Իմիջիայլոց Միխայիլ Սերգեևիչ Գորբաչովի վերջին այցն էլ Ղրղզստան էր՝ 1991 թվականի նոյեմբերին՝ նոր, թուլացված միութենական պայմանագրի կնքումից առաջ, պուտչից հետո, երբ արդեն կոնֆեդերացիայի մասին խոսք լինել չէր կարող: Միխայիլ Սերգեևիչը պարզապես պայքարում էր նախագահի նոմինալ պոստի համար, որպեսզի գոնե Միությունը սիմվոլիկ կերպով պահպանի: Եվ երբ մենք ավարտեցինք աշխատանքները նոյեմբերի 20-ի մոտ, նա ինձ կանչեց. «Ասկար, լսել եմ, որ քո մոտ հողի ռեֆորմը հաջող ընթացք ունի…»: Իսկ այդ ժամանակ մենք առաջամարտիկներ էինք, ի հայտ էին եկել ֆերմերային տնտեսություններ… Եվ ահա նա գալիս է՝ ծանոթանալու: Ասում էր՝ այդ փորձը պետք է տարածել: Ես հասկացա, որ նրան պետք է ընդամենը շրջել: Երևում էր, որ Այթմատովի հանդեպ համակրանքից ելնելով նա Ղրղզստանն էր ընտրել: Մի ամբողջ օր նա երկրում էր, տեղում տեսավ ֆերմերային տնտեսությունները, այնտեղ արդեն երկհարկանի տներ էին կառուցել, լավ ֆերմաներ էին կառուցել, գոհ հեռացավ: Այսինքն՝ ես նրա հետ լավ հարաբերություններ էի պահպանել: Իսկ Բորիս Նիկոլաևիչի հետ բարեկամությունը սկսվել էր միջտարածաշրջանային խմբակցությունից: Նա ևս նախագահ ընտրվելուց, պաշտոնակալությունից հետո առաջին այցը 1991 թվականի հուլիսի 22-ին նույնպես կատարեց Ղրղզստան: Դա շատ էր վիրավորել հարևաններին: Իսկ երբ ասացին. «Բորիս Նիկոլաևիչ, ինչպե՞ս կլինի: Սովորաբար Ռուսաստանի նախագահը սկսում էր Կիևից, կամ ծայրահեղ դեպքում՝ Տաշքենդից, Ալմաթիից: Իսկ դուք գնացիք ծայրագավառ», նա ասա. «Մի վիրավորվեք: Երբ 1990 թվականին խորհրդարանում ինձ համար շատ բարդ էր, միակն, ով ինձ պաշտպանել էր, Ակաևն էր»:
Հուլիսի 22-ին, ԳԿՉՊ-ից ուղիղ մեկ ամիս առաջ, Ելցինի հետ շատ անկեղծ զրույց ունեցանք: Բորիս Նիկոլաևիչն ասում է. «Ասկար, դեռ վաղ է հանդարտվել: Գիտես՝ Միխայիլ Սերգեևիչի շուրջն այնպիսի ուժեր են հավաքվել, ՊԱԿ-ը, այլ ուժայիններ, որոնք հեղաշրջման են ձգտում»: Եվ մենք պայմանավորվեցինք, որ կաջակցենք միմյանց: Բայց ես ի՞նչ ակրող էի անել: Իմ աջակացությունը կաորղ էր միայն բարոյական լինել: Մեկ փաստ ևս. օգոսոտսի 16-ին՝ պուտչից երեք օր առաջ, Ֆորոսից ինձ է զանգում Միխայիլ Սերգեևիչը. «Ասկար, ինչպե՞ս է տրամադրությունդ»: Ասում եմ, վերջ, օդնավը պատրաստ է, 19-ին մեկնում եմ պայմանագիրը ստորագրելու: Իսկ նա հարցնում է. «Ասկար, իսկ հարևաններդ ինչպե՞ս են»: Ասում եմ. «Խոսել եմ Նազարբաևի հետ: Բոլորը դրական են տրամադրված, բոլորս էլ 19-ին մեկնում ենք»: Նա. «Լավ, կհանդիպենք Մոսկվայում, կստորագրենք պայմանագիրն, ու նոր կյանք կսկսվի, կթեթևանանք»: Նա շատ լավ էր տրամադրված: Եվ երբ 19-ին հայտարարեցին, որ նա հիվանդ է, ես իսկույն հասկացա, որ հեղաշրջում է: Եվ հիշում եմ Ելցինի հետ խոսակցությունը, որ ուժայինները հարմար պահ են որոնում: Իհարկե դրա համար հետախուզության կամ հակահետախուզության մասնագետ լինել պետք չի: Ուստի ես պարտքս համարեցի՝ սատարել Գորբաչովին ու Ելցինին:
– Իսկ Դուք ինչպե՞ս ընդունեցիք Բելովեժյան համաձայնագիրը: Ինչպե՞ս իմացաք այդ մասին, ու ինչպիսի՞ն էր Ձեր արձագանքը:
– Բելովեժյան իրադարձություններից մեկ շաբաթ առաջ ես խոսեցի Բորիս Նիկոլաևիչի հետ, պատմեցի, որ Միխայիլ Սերգեևիչն այցելել էր մեզ: Նա ինձ ասաց. «Մենք՝ երեք հանրապետությունների ղեկավարներս, նույնպես հավաքվում ենք, որեպսզի համաձայնեցնենք պայմանագրի վերաբերյալ մեր դիրքորոշումը»: Ես չէի կասկածում: Ես կարծում էի, որ նրանք երեքն էլ դեմ էին Կենտրոնին: Նրանք ԻՊՄ կողմանկից էին, որովհետև դա էր իրենց ձևակերպումը՝ Ինքնիշխան պետությունների միություն: Իսկ այնտեղ, որտեղ Ինքնիշխան պետությունների միությունն է, այնտեղ չկա Կենտրոն: Դրա համար էլ Գորբաչովն ամեն կերպ պայքարում էր, որպեսզի անվանենք ոչ թե Ինքնիշխան պետությունների միություն, այլ՝ Դեմոկրատական ինքնիշխան պետությունների միություն: Դեմոկրատական: Այսինքն, երբ կա դեմոկրատիա, կնշանակի՝ կենտրոնը գոնե նոմինալ առկա է:
– Իսկ պայմանագրի առաջին տարբերակո՞ւմ, որը մտադիր էիք ստորագրել օգոստոսի 20-ին:
– Հրաշալի փաստաթուղթ էր պատրաստվել: Մենք ողջ գարնանն աշխատել էինք, ու այնտեղ ամեն ինչ էր հրաշալի մշակված: Միությունը կոնֆեդերատիվ հիմունքներով պահպանվում էր: Հանրապետությունների առաջնորդները ստանում էին ամենը, ինչ ուզում էին՝ տնտեսական ու ամենակարևորը՝ կադրային ինքնուրույնություն: Նրանց բոլորին հուզում էր կադրային հարցը. «Մենք չենք ուզում գնալ համաձայենցնել, բոլոր կադրերին մեզ տվեք»: Միխայիլ Սերգեևիչը համաձայնեց. «Աստծո սիրուն, վերցրեք, նշանակեք»:
– Բայց վեց հանրապետություններ չէին մասնակցում Նովո-Օգարևոյի գործընթացին:
– Դա չեմ հիշում: Մերձբալթիկցիները չէին մասնակցում, դա հաստատ հիշում եմ: Երբեմն խոսում են Կրավչուկի մասին, բայց ես վկայում եմ. Կրավչուկն անձամբ պատրաստ էր ստորագրել այդ փաստաթուղթը: Նա ԳԿՉՊ-ից հետո միայն ասաց. «Այժմ արդեն պետք է ուկրաինացի ժողովրդի կարծիքը հարցնել», ու դեկտեմբերի 1-ին հանրաքվե նշանակեց: ԳԿՉՊ-ն իհարկե թաղեց Միությունը: Մի բան չեմ հասկանում ու չեմ հարցրել Միխայիլ Սերգեևիչին՝ ինչո՞ւ նա պայմանագրի ստորագրումը հետաձգեց մինչև օոգոստոս: Չէ՞որ մենք հուլիսին ավարտել էինք, պետք էր անմիջապես հրավիրել Գերագույն խորհրդի արտահերթ նիստ, դրանից առաջ հանդիսավոր ստորագրեինք, իսկ հետո՝ մեկնեինք հանգստանալու: Կարծում եմ, նա իզուր ձգեց այդ մեկ ամիսը:
– Դադար վերցրեց: Այսինքն, դուք ոչ մի կերպ նրան չե՞ք կասկածում ԳԿՉՊ-ի հետ պայմանավորվածության մեջ: Օգոստոսի 16-ին Ձեր հետ ունեցած զրույցում էլ կեղծիք չե՞ք նկատել:
– Ոչ: Ես վերլուծել եմ այդ իրավիճակը: Միութենական պայմանագրի հարցում ամենաշահագրգիռը Միխայիլ Սերգեևիչն էր, որովհետև իրեն պահպանում էր միայն այդ միութենական պայմանագրով:
– Բելովեժի նախօրեին Ելցինի հետ խոսելիս էլ չզգացի՞ք, որ ինչ-որ բան է պատրաստվում:
– Ո´չ, չեմ զգացել:
– Այսինքն՝ դա ամեն դեպքում Բորիս Նիկոլաևիչի թիմի էքսպրոմտն էր: Շուշկևիչը պատմել է, որ իրենք եկան, նստեցին, խոսեցին, Բուրբուլիսն առաջարկեց ստորագրել ձևակերպում, որի համաձայն ԽՍՀՄ-ը որպես աշխարհաքաղաքական իրողություն դադարում է գոյությունը: Եվ Շուշկևիչն առաջինն ասաց, որ համաձայն է: Դրանից հետո ելույթ ունեցավ Ելցինը: Այսինքն՝ եթե եղել է ինչ-որ սցենարային մշակում, ապա դա Շուշկևիչի համար անսպասելի է եղել:
– Միանգամայն հնարավոր է, նրանք ասում են, որ այդ գաղափարը սպոնտան է ծմվել՝ հենց այնտեղ:
– Դուք Գորբաչովի հետ 1991-ի դեկտեմբերից հետո հանդիպե՞լ եք:
– Այո, 1994 թվականին ես Միխայիլ Սերգեևիչին հրավիրեցի մեզ մոտ: Այթմատովը դիմեց ինձ՝ առաջարկով, որ ևս մեկ Իսիկ-Կուլի ֆորում անցկացնենք, հրավիրենք Նոբելյան մրցանակակիրների, Նոբելյան մրցանակ ստանալու համար նրան աջակցություն էր պետք: Միխայիլ Սերգեևիչը եկավ, մենք ֆորում անցկացրեցինք, հետո նրանք Չինգիզ Այթմատովի հետ մեկնեցին Իսիկ-Կուլ, մեկ շաբաթ հանգստացան այնտեղ: Բնականաբար, ես միխայիլ Սերգեևիչին ընդունեցի ըստ արժանվույն: Թեև մերոնք ինձ քննադատում էին, թե ինչի համար է այդ ամենը, Գորբաչովը թաղեց ԽՍՀՄ-ը և այլն: Բայց ես արևելյան մարդ եմ, միշտ եմ ջերմ ընդունել, ջերմ ճանապարհել…
Իսկ մեկ ամիս անց ԱՊՀ գագաթաժողովն էր, արդեն չեմ հիշում, թե որտեղ էր… Այնտեղ կենտրոնում կանգնած են Բորիս Նիկոլաևիչը, Նազարբաևը, բոլորն՝ ըստ կարգի, Քարիմովը, Ռահմոնը… Ես մոտենում եմ հերթով բոլորին, մեկը գրկում է, մյուսը պարզապես ձեռքս է սեղմում: Մոտենում եմ Բորիս Նիկոլաևիչին, նա ձեռքը չի մեկնում: Ես միանգամից գլխի ընկա՝ ինչումն է բանը: Երեկոյան ասում եմ. «Բորիս Նիկոլաևիչ, նա արդեն թոշակառու է: Իսիկ-Կուլի ֆորում ենք անցկացրել: Ես, իհարկե, դիմավորել եմ նրան… Հիշում եք՝ երբ նա նախագահ էր, Գերագույն խորհրդում ես Ձեզ եմ աջակցել»: Ամեն դեպքում նա նեղացած էր: Հետագայում, երբ ինքը դարձավ թոշակառու, հանգստանում էր միայն մեզ մոտ՝ ամեն տարի գալիս էր Իսիկ-Կուլ, երեք տարի շարունակ գալիս էր: Երրորդ տարին նստած ենք, մի-մի բաժակ գինի ենք խմում: Նա ասում է. «Այն ժամանակ, Ասկար, դու ճիշտ էիր, իզուր էի ես Գորբաչովի պատճառով նեղացել: Տեսնում ես, արդեն ես էլ թոշակառու եմ, ու այցելում եմ քեզ»: Ես ասում եմ. «Ինչ եք ասում, Բորիս Նիկոլաևիչ, այդ դուք եք միշտ ճիշտ եղել: Եգոր Լիգաչովն է միակը, որ ասում է՝ Բորիս, դու ճիշտ չես»:
– Իսկ այն ինչ պատմություն էր, որ հաճախ հիշում են, իբր նա փայտե գդալներով Ձեր գլխին նվագում էր: Այդ ինչ էր:
– Դե լավ, ինչե՞ր եք ասում: Դրանք ինչ-որ մտացածին պատմություններ են: Բորիս Նիկոլաևիչը երբեք իրեն նման բաներ թույլ չէր տալիս: Պետք է ասեմ, որ նա մեղքի որոշակի զգացում ուներ ԽՍՀՄ փլուզման համար: Իսկ ինչ վերաբերում է ԱՊՀ-ին, ապա կարծում եմ, որ ԱՊՀ-ի ամրապնդման հարցում նա առանցքային դեր ունեցավ: Նա միշտ ուշադիր էր, լսում էր բոլոր խնդիրները, ձգտում էր օգնել, աջակցել: Երբեք ոչ մեկին չի վիրավորել: Անգամ խոսքով, հայացքով: Մշտապես գնում էր կոմպրոմիսների:
Երբ Միությունը փլուզվեց, պատվերները դադարեցին, արդյունաբերությունը կանգնեց, շատ սարսափելի էր: Ինձ թվում էր, որ մեծ ու հզոր պետության կազմում բոլոր դեպքերում ավելի հարմարավետ ու հաճելի է: Ուստի ես ձգտում էի լավագույն հարաբերությունները պահպանել Ռուսաստանի հետ, ու իմ կարգախոսն էր. «Ռուսաստանը մեզ տրված է Աստծո ու պատմության կողմից»: Բորիս Նիկոլաևիչի հետ մենք բացեցինք Սլավոնական համալսարանը: Իմիջիայլոց, դա ներկայումս ամենալավ համալսարանն է: