Սպառազինություների մրցավազք, այդ թվում՝ բալիստիկ հրթիռներ, ռազմական ուղղաթիռներ, տարատեսակ հրետանային համակարգեր ու անգամ՝ միջուկային նյութերի ապօրինի տեղաշարժ, այս ամենը սրվելով այս տարի հանգեցրեց պատերազմի: Անդրադառնալով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը և դրանով պայմանավորված Հայաստանի ու Ադրբեջանի կողմից սպառազինությունների ձեռք բերմանը՝ գրում է ամերիկյան «The National Interest» պարբերականը: Հոդվածը ներկայացնում ենք ստորև.
«Սպառազինություների մրցավազք, այդ թվում՝ բալիստիկ հրթիռներ, ռազմական ուղղաթիռներ, տարատեսակ հրետանային համակարգեր ու անգամ՝ միջուկային նյութերի ապօրինի տեղաշարժ, այս ամենը սրվելով այս տարի հանգեցրեց պատերազմի:
Մրցակիցներն են Հայաստանն ու Ադրբեջանը. Երկու պետություններ, որոնց բնակչությունը համապատասխանաբար հավասար է Կենտուկի և Նյու-Ջերսի նահանգների բնակչությանը: Իսկ Մոսկվան էլ երկու կողմերի հիմնական արդիական զենքի մատակարարն է:
27 տարի մուսուլմանական Ադրբեջանն ու քրիստոնեական Հայաստանը ներքաշված են Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ թեժ հակամարտության մեջ, որի պատմական արմատները հասնում են մինչ Առաջին համաշխարհային պատերազմ: Ըստ էության Լեռնային Ղարաբաղը հայ մեծանասնությամբ բնակեցված շրջան է, որը Խորհրդային ժամանակահատվածում Ադրբեջանի վարչական մասն էր: 1988 թվականին, մինչ Խորհդային միության փլուզումը, Լեռնային Ղարաբաղի տեղական իշխանությունը քվեարկեց հանուն Հայաստանի հետ միավորման: Քաղաքական հակամարտությունը վերաճեց լայնամասշտաբ պայմանական պատերազմի՝ տանկերի, հրետանու և օդուժի կիրառմամբ:
Ռուսական զինվորներն ու զենքերը սկզբում երկու կողմին էլ մատակարարվում էին, բայց ժամանակի ընթացքում Մոսկվան նկատելիորեն դարձավ միայն հայկական կողմի աջակիցը: Հրադադարի կնքման պահին ավելի քան 30000 զոհեր գրանցվեցին՝ հայերի վերահսկողության տակ թողնելով միջազգային ճանաչում չունեցող Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը: Ցավոք, պատերազմի թողած սպիները տարիների ընթացքում միայն խորացան, անկանոն մարտերն ավելի քան 3000 մարդու կյանք են խլել հրադադարից ի վեր:
Երկու երկրների ժողովրդագրական պատկերը հետաքրքիր բնույթ է հաղորդում հակամարտությանը: Հայաստանն ունի մոտավորապես 3 մլն բնակչություն, երբ Ադրբեջանը հասնում է արդեն 10 մլն-ի: Ավելին, Ադրբեջանի ՀՆԱ-ն մոտավորապես երկու անգամ ավել է՝ ի հաշիվ իր նավթային ռեսուրսների: Ադրբեջանի պաշտպանական բյուջեն գերազանցում է Հայաստանի պետական բյուջեն: Այդքանով հանդերձ, մինչ այս պահը պատմականորեն Հայաստանը կոնֆլիկտի հաջողություններ գրանցած միակ կողմն է:
Մի գործոնը կարող է լինել Ռուսաստանի աջակցությունը, որն ընկալվում է որպես Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանային հեգեմոնը: Այսօր Ռուսաստանը սերտ դաշնակցություն ունի Հայաստանի հետ: Դա արտահայտված է Հայաստանի Գյումրի քաղաքում տեղակայված ռուսական 5000-անոց զորքով, ինչպես նաև զենքի ընդարձակ առք ու վաճառքով: Այս փետրվարին, Ռուսաստանը Հայաստանին 200 մլն դոլարի վարկ տվեց՝ «Սմերչ» հրթիռային համակարգեր, հակատանկային և հակաօդային հրթիռներ ձեռք բերելու համար: Մեկ տարի առաջ էլ Ռուսաստանը ՄԻ24 ուղղաթիռներ էր մատակարարել Հայաստան:
Նոյեմբերի 14-ին Մոսկվան նույնիսկ հայտարարեց, որ ստեղծելու է Հայաստանի հետ համատեղ զորախումբ՝ երկու երկրների սամանները պաշտպանելու համար: Դաշնակցությունը նաև Հայաստանի համար տեղական գներով ռուսական զենքին հասանելիություն է ապահովելու: Այդուհանդերձ, դաշնակցությունը չի առնչվելու Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը:
Մինչ այս Ադրբեջանը նույնպես իր սպառազինության 85 տոկոսը ստացել է Ռուսաստանից: Համաձայն «ՍԻՓՌԻ» զեկույցի՝ 2010-2014թթ-ին մատակարարումների արժեքը կազմել է 4 մլրդ դոլար: Նավթային պետության կողմից ձեռք բերված ծանր զինատեսակները ներառում են 100 հատ Տ90 տանկ, 18 հարաբերականորեն ժամանակակից 2Ս19 Մստա հաուբիցներ, երկու մարտկոց Ս300 և շուրջ մեկ տասնյակ ուղղաթիռներ՝ ներառյալ ՄԻ35 գրոհային ուղղաթիռներ:
Ցավոք, սահմանային բախումները վերջին տասնամյակի ընթացքում շարունակ ուժգնանում էին՝ կիզակետին հասնելով այս տարվա ապրիլին, երբ Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում սկսեց հետևակի, տանկերի, ռազմական ուղղաթիռների, հրետանու և անօդաչու սարքերի գործադրմամբ: Չորս օր տևած բախումների ավարտին Ադրբեջանը չնչին տարածքային առաջխաղացում ունեցավ:
Հայկական կողմը հաղորդեց 91 զոհվածների մասին, մինչդեռ ԱՄՆ Պետքարտուղարության գնահատականով ադրբեջանական կողմի զոհերի թիվը մոտավորապես 350 է: Պաշտոնապես Ադրբեջանը հայտարարում է 31 մարտական զոհի մասին, ինչը արժանահավատ տեղեկություն չէ: Մի քանի ուղղաթիռներ և նվազագույնը 14 տանկ նույնպես կորցրել է: Չնայած նման ծանր կորուստների, այդ բախումը միակ հաջողվածը կարելի է համարել Ադրբեջանի բանակի հարձակումների մեջ՝ ի հաշիվ չնչին տարածքային առաջխաղացման:
Հայաստանի ուշադրությունից չվիրպեց, որ «Մի-35» գրոհային ուղղաթիռները, ՏՈՍ-1 հրթիռանետերը և «Սմերչ» հրթիռային համակարգերը, որոնք ապրիլյան մարտերում ծանր հարվածներ հասցրեցին հայկական զորքերին, տրամադրվել էին առերևույթ դաշնակցի՝ Ռուսաստանի կողմից, ինչը հանգեցրեց Հայաստանում հակառուսական տրամադրությունների ուժեղացման:
Շատ փորձագետներ կարծում են, որ կողմերը կարող են ինտենսիվ մարտերի ևս մեկ շրջափուլ ունենալ, մինչև տեղում իրավիճակ փոխվի: Ռուսաստանի և ԱՄՆ մասնակցությամբ ընթացիկ միջնորդական ջանքերը հիմնականում արդյունք չեն տալիս, փոխարենը հակամարտող կողմերը շարունակում են ամրապնդել իրենց ռազմական հզորությունները:
Ամենաուշագրավ դրվագներից մեկն էր Հայաստանի կողմից այս տարվա սեպտեմբերին առաջատար «Իսկանդեր» համալիրների ցուցադրումը: Հայաստանը միակ երկիրն է աշխարհում, որ տիրապետում է ռուսական այդ զենքին, չնայած օրինակ հարուստ Հարավային Կորեան բազմիցս է դիմել Ռուսաստանին՝ իրեն նույնպես վաճառելու համար: Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը պնդում է, որ հրթիռների ձեռք բերումը անհրաժեշտություն էր հավասարակշռելու Հայաստանի պաշտպանունակությունը Ադրբեջանին լայնածավալ մատակարարումների ֆոնին: Հանգամանք, որը լայն արձագանք ստացավ Մոսկվայում:
Չնայած, ըստ որոշ մեդիա հրապարակումների, հրթիռները «Իսկանդեր Մ» մակնիշի են, բայց շատ փորձագետներ պնդում են, որ դրանք իրականում «Իսկանդեր-Է» շարքից են, որոնք ունեն 280 կմ հեռահարություն և կարող են սահմանված թիրախից տալ 10 մետր շեղում, այն դեպքում, երբ Մ մակնիշի դեպքում այդ թվերը 500 կմ և 7 մետր են: Որ մակնիշին էլ լինեն հրթիռները, դրանք ի զորու են ոչ միայն սպառնալ սահմանով մեկ ձգվող ադրեջանական դիրքերին, այլև նշանառության տակ առնել ռազմավարական նշանակություն ունեցող նավթաարդյունաբերական հենակետերը:
«Իսկանդեր»-ի հրթիռները կարող են նաև ատոմային մարտագլխիկներ կրել: Ու թեև առաջին հայացքից երեք միլիոնանոց երկրի կողմից միջուկային զենք ունենալու հեռանկարն անհեթեթ է թվում, սակայն, մտահոգվելու առիթ կա: Հայաստանն արդեն ունի Մեծամորի ատոմակայան՝ միջուկային ոլորտում հմտացած աշխատակազմով, մյուս կողմից էլ, մտահոգիչ մեծ թիվ են կազմում այն հայերի ձերբակալությունները, որոնք փորձում են երկրից ապօրինի ուրան արտահանել: Եվ որ ամենակարևորն է՝ նախկին վարչապետ Հրանտ Բագրատյանն ապրիլին հայտարարեց, թե Հայաստանն արդեն միջուկային զենք ունի, կամ պետք է ստեղծի:
Մինչ այս պնդումները շատ մշուշոտ են թվում, նրանք կարող են իրական ջանքեր գործադրել միջուկային զենքի ստեղծման ուղղությամբ՝ չնայած, որ Հայաստանը այդ զենքի չտարածման պայմանագրի անդամ է: Ի վերջո, հնարավոր է, որ Հայաստանը, ցանկության դեպքում, ստեղծի ռադիոակտիվ, այսպես կոչված՝ «կեղտոտ» ռումբեր: Եվ, ունենալով արդեն «Իսկանդեր» համալիր՝ թիրախի տակ առնի ցանկացած կետ՝ Ադրբեջանի խորքում: Երկուսն էլ՝ Հայաստանն ու Ադրբեջանը գործարկում են «Տոչկա» բալիստիկ հրթիռներ, որոնք թեև բավական հին լինելով, կարող են աղետալի հետևանքների հանգեցնել:
Բացի այդ Ռուսատանը կողմերին նաև վաճառել է հզոր համազարկային հրթիռային համակարգեր, որոնք ունակ են մեծ վնաս հասցնել խաղաղ բնակչությանը: 30 «Սմերչ» համակարգեր վաճառվել են Ադրբեջանին: «Սմերչը» կարող է կիրառել նաև այնպիսի գլխիկներ, ինչպես դա անում է միջին շառավղի ՏՕՍ-1 համազարկային համակարգերը՝ կրելով ավելի քան 30 հատ 230մմ գլխիկներ: Այդ գլխիկները այրում են օդը քմիական աերոզոլով, ինչը նշանակում է, որ եթե թիրախը ֆիզիկապես չի խոցվում, ապա նրա ներքին օրգանները ամբողջովին ենթակա են շարքից դուրս գալու: Ռուսաստանը 18 այդպիսի համազարկային համակարգեր է վաճառել Ադրբեջանին և անհայտ քանակությամբ էլ Հայաստանին՝ հավասարակշռությունը պահպանելու համար: Այս զինատեսակները ներառված էին ապրիլյան մարտական գործողություններում:
Ի տարբերություն Հայաստանի, Ադրբեջանն ունի նաև այլընտրանքային այլ մատակարարներ: Իսրայելը Ադրբեջանին է վաճառել «Հարոփ» «կամիկաձե» դրոններ, որոնք կարող են կառավարվել նաև հեռվից: Ապրիլին 4-ին այդ դրոններից մեկը պայթեցրեց հայկական քաղաքացիական ավտոբուս՝ հարուցելով 7 զոհ:
Բաքուն հայտարարել է, որ պատրաստվում է ձեռք բերել նաև իսրայելական նորագույն օդային պաշտպանական համակարգեր: Սակայն, որոշ փորձագետներ կասկած են հայտնում այդ կապակցությամբ, համակարգի գնի, ինչպես նաև «Իսկանդեր»-ին հակազդելու տեսանկյունից անարդյունավետ լինելու առումով: Ադրբեջանը ստանում է նաև Թուրքիայի աջակցությունը:
Մոսկվան պնդում է, որ խաղաղություն է պահպանում՝ պահելով ռազմական հավասարակշռությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև: Ավելի առարկայական, Կրեմլի խոսնակը պնդում է, որ եթե իրենք էլ չվաճառեն, ապա կողմերը կարող են զենքեր ձեռք բերել այլ աղբյուրներից: Իրականում Հայաստանն ու Ադբեջանը կախման մեջ դնելով ռուսական զենքից՝ Մոսկվան պահպանում է իր ազդեցությունը նրանց նկատմամբ՝ բացառելով միջազգային այլ ուժերի կողմից լծակների ձեռք բերումը:
Սպառազինությունների աճը կողմերին մղել է հակամարտությանը տալ ռազմական լուծում: Ադրբեջանի ֆինանասկան առավելությունը հավատ է ստեղծել, որ Բաքուն կարող է դուրս մղել հայկական զորքերը Լեռնային Ղարաբաղից: Ի հակառակ, Երևանն էլ հավատում է, որ իր նոր «Իսկանդեր» համակարգը կարող է կործանիչ հարվածներ հասցնել Ադրբեջանի ռազմավարական թիրախներին՝ այսպիսով կանխարգելելով Ադրբեջանի կողմից ավելի մեծ հարվածները: Այս հավատամքները լավատեսության տեղ չեն տալիս հետագա կոնֆլիկտից խուսափելու առումով:
Մասնակցելով հակամարտության լարվածության թուլացմանը՝ Մոսկվան, միաժամանակ, նպաստում է թշնամության խորացմանը՝ շարունակելով առավել արդյունավետ միջոցներ տրամադրել հայերին ու ադրբեջանցիներին՝ միմյանց սպանելու համար՝ այսպիսով գործնականում անելով կարգավորմանը հակազդող քայլեր: Այդուհանդերձ, հակառակը կարող է նշանակել ետ քաշվել տարածաշրջանում ունեցած դիրքերից ու վերանայել իր համար կարևոր նշանակություն ունեցող ռազմական պայմանագրերը: Մի բան, որն ամենևին չի տեղավորվում Կրեմլի ծրագրերում»: