Թրամփի թակարդները

Ռուս վերլուծաբան Ֆյոդոր Լուկյանովն անդրադարձել է խնդրին, թե ինչ սպասել «նոր» Ամերիկայից: Հրապարակումը թարգմանաբար ներկայացնում ենք ընթերցողի դատին: 

 

ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում Դոնալդ Թրամփի հաղթանակը համընդհանուր խառնաշփոթ հարուցեց: Ռուսաստանն, ընդհակառակը, ուրախության բերկրանք է ապրում: Դա բացատրելի է, եթե հիշենք Ամերիկայում անկացված ընտրապայքարի բնույթը. դեմոկրատներն իրենք հետևողականորեն պնդում էին, որ Թրամփի հաղթանակը Պուտինի հաղթանակն է: Բայց իրական հեռանկարները՝ ոչ թե երկոկղմ հարաբերությունների (որոնք ընդհանուր առմամբ կայուն տատանվում են՝ սրացումից մինչև ջերմացում և հակառակ ուղղությամբ), այլ՝ համաշխարհային կոնտեքստի, ակնհայտորեն դեռ պետք է հստակեցվեն:

Դոնալդ Թրամփի հաջողությունը նշանակում է գլոբալ քաղաքականության փուլի ավարտ և դարաշրջանների փոփոխություն: Եվ հենց այդ ետղաշարժն էլ կորոշի մնացած ամեն ինչը, այդ թվում՝ ինչ տեղի կունենա Ռուսաստանի ու Միացյալ Նահանգների միջև:

Ընտրություններում Թրամփի հաղթանակը 2008 թվականին Lehman Brothers համակարգաստեղծ բանկի սնանկացման քաղաքական անալոգն է:

Այն ժամանակվա ընդհանուր մտածողության տեսակետից՝ այդ իրադարձությունը ետղի ունենալ չէր կարող, որովհետև առհասարակ տեղի ունենալ չէր կարող: Այդ փլուզման հարուցած համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը սկսեց նեոլիբերալ գլոբալիզացիայի հետհաշվարկ, որը թափ էր հավաքել կոմունիզմի վերջից ու ԽՍՀՄ անհետացումից հետո: Պետության դերի մեծացումը, հանուն ընդհանուր կայունության շուկայական կորուստների ազգայնացումը, պրոտեկցիոնիստական ձգտումների աճը (թեև սկզբնական շրջանում՝ ոչ այդքան դրամատիկ), այս ամենը միտումները մղեցին այլ՝ համաշխարհային տնտեսության հետագա լիբերալիզացմանը հակառակ ուղղությամբ:

Աստիճանաբար իրեն դրսևորող տնտեսական թրենդը դիսոնանս առաջացրեց քաղաքականի հետ: Ավելի ճիշտ՝ առաջատար ՝ առաջին հերթին ԱՄՆ-ի ու Եվրոպայի երկրների քաղաքական վարքագծում սկսվեցին փոփոխություններ, բայց դրանք քողարկվում էին լիբերալ աշխարհակարգի ծաղկուն շրջանին բնորոշ նախկին հռետորաբանության ակտիվացմամբ: Առավել վառ օրինակը Բարաք Օբաման է: Նա ընտրություններում հաղթեց 2008 թվականի նոյեմբերին, այսինքն՝ ֆինանսական ճգնաժամի եռուն շրջանում, և իր երկրում շատերից լավ էր հասկանում, որ աշխարհը փոփոխվում է, ու Ամերիկան այլևս չի կարող գործել նախկինի պես: Գերակայությունն այլևս անցյալում է, ուստի անհրաժեշտ են այլ տարբերակներ: Սակայն այդ ընկալումն Օբաման չկարողացավ դարձնել գործուն ռազմավարություն, ու իր նախագահության արտաքին քաղաքական հատվածը դարձավ անհասկանալի:

Փաստացի, ծայրահեղ զգույշ մոտեցումն ու լրացուցիչ ռիսկերից խուսափումը, գիտակցումը, որ Ամերիկան պետք է լրջորեն զբաղվի ներքին խնդիրներով, ամենուր լինել չի կարող և ընդունակ չէ անել ամեն ինչ: Սակայն այս մասին ուղիղ հայտարարել Օբաման կամ չուզեցավ, կամ չկարողացավ: Եվ փաստորեն զսպվածությունը փոխհատուցվեց ամերիկյան բացառիկության վերաբերյալ ուժեղ հռետորաբանությամբ, ինչպես նաև այլ երկրների ու առաջնորդների վերաբերյալ գնահատողական արտահայտություններով: Ի դեպ Ռուսաստանի նախագահն այդ կարգի սիրելի կերպարների թվում էր:

Արդյունքում շատերը հիասթափված մնացին. թե բազմաթիվ թեժ կողմնակիցներ, թե ընդդիմադիրներ: Եվ գլխավորը՝ աշխարհում տպավորություն ստեղծվեց, թե Ամերիկան չգիտի, թե ինչ է ուզում, և հասկանալի չէ՝ արժե արդյոք ապավինել նրան:

Փաստորեն Օբաման ձեռնարկեց Միացյալ Նահանգների գլոբալ պարտավորությունների ապամոնտաժում՝ հրապարակավ հայտարարելով հակառակի մասին: Թրամփը բաց հռչակում է այն ամենը, ինչի մասին Օբաման վախենում էր խոսել. ԱՄՆ-ն մտադիր է կենտրոնանալ իր շահերի վրա և այլևս չի ցանկանում մտնել գլոբալ ղեկավարի բեռի տակ:

Թրամփի համար սկզբունքային կարևորություն ունեն հեղինակության ու հարգանքի հասկացությունները (միջազգային հարաբերությունների դասական մեկնաբանմանը բնորոշ ձևով), այնպես որ ուժի կիրառումը չի բացառվում: Սակայն՝ ոչ գաղափարական պատճառներով. այլ երկրներին՝ այս կամ այն քաղաքական մոդելն ունենալու նպատակով ուժային տարբերակով «ճշգրտման» ենթարկելու գաղափարն ապագա նախագահի համար խորթ է:

«Մեծության» գաղափարը (հաղթողի առանցքային կարգախոսն էր՝ վերադարձնել Ամերիկային մեծությունը) նրա ընկալման մեջ գլոբալ առաջնորդությունը չէ:

Առավել քան խորհրդանշական է, որ Թրամփը հաղթել է Քլինթոն ազգանունով մրցակցին, չէ՞որ հենց այդ ազգանվան հետ է կապված 1992 թվականից հետո ամերիկյան գլոբալ գերակայության ծաղկումը: Այսինքն՝ ինչպես և Lehman Brothers-ի դեպքում ութ տարի առաջ, այժմ էլ քամին թվացյալ անսասան հայեցակարգը տարավ:

Քլինթոնի ու Բուշի դարաշրջանը՝ անկախ վերջիններիս հակադրությունից, մի շրջան էր՝ ԱՄՆ կայացումն ու թռիչքը որպես համաշխարհային միակ ոստիկան, ով իրավունք ունի անհրաժեշտության դեպքում միջամտել ցանկացած իրադարձության ու կառուցել համընդհանուր կարգ ու կանոն: Դա «սառը պատերազմում» Վաշինգտոնի չսպասված ու դրանով իսկ շշմեցուցիչ հաղթանակի արդյունքն էր: Եզրափակիչ փուլում այնպիսի մի թեթև հաղթանակ, որ տպավորություն ծնեց, թե այլևս կարելի է ամեն ինչ:

Օբամայի ու Թրամփի դարաշրջանը՝ անկախ դրա տևողությունից, վերադարձ է դեպի ազգային շահերի ավելի զուսպ դիրքորոշման, «կայսերական գերլարման» փաստի ճանաչման:  Եվ տնտեսական միտումներին քաղաքական շղարշի, հռետորաբանության համապատասխանեցման:

Սպիտակ տան ապագա տիրոջ համար մեծությունը նման է «փայլուն էգոիզմի»:

Ամերիկան զբաղվում է իրենով, օրինակ է ծառայում, թե ինչեպս լուծել սեփական խնդիրները, իսկ աշխարհում ինչ-որ տեղ միջամտելու կարիք կունենա միայն այն դեպքում, երբ հարկ լինի հիշեցնել, թե ով է ամենաուժեղը, կամ եթե պետք լինի ճնշել ընդդիմացողին:

Գլխավոր ուղղությունը Ռուզվելտի «նոր կուրսի» նման մի բան է, իհարկե՝ 21-րդ դարում կիրառվող. Միացյալ Նահանգներում նոր մասշտաբային ենթակառույցների ստեղծում, պահանջարկի խթանում, արտադրության վերադարձ, աշխատատեղերի ստեղծում: Սա հեռու է նախորդող շրջանի գլոբալ իդեալներից:

Ի՞նչ է նշանակում աշխարհի համար արտաքին ինտերվենցիոնիզմի ծայրահեղ ձևերից ԱՄՆ-ի հրաժարումը, ինչը կիրառվում էր 1990-ականներին ու 2000-ականներին: Որքան էլ որ թնովեն Վաշինգտոնի հեգեմոնիզմը, երկու տասնամյակի ընթացքում բոլորը հարմարվել են դրան (ինչը չի նշանակում՝ «համաձայնել են»): Այստեղից էլ այսօրվա անորոշությունն ամենուր. Եվրոպայում (ծանր դեպերսիա), Ասիայում (զգուշավոր անըմբռնողություն):

Մոսկվան պետք է պատրաստ լինի, որ Թրամփը՝ որպես ռացիոնալ մտքի կրող, կարող է բոլոր խնդիրները դնել իր նախորդների վրա ու Ռուսաստանին ներառել միջազգային ասպարեզում իր նոր կուրսի մեջ:

Առաջին հերթին խոսքը կլինի Չինաստանի մասին և առաջարկ կլինի «հեռանալ» Պեկինից՝ դիմացը ստանալով Ամերիկայի կողմից որոշակի թուլացումներ:

Սա անել չի կարելի, քանզի ոչ արևմտյան աշխարհում առանց այդ էլ Ռուսաստանի համբավն այնպիսին է, որ նա պատրաստ է բոլորին լքել ու վազել Միացյալ Նահանգների մոտ՝ հենց որ վաշինգտոնը նման առիթ տա: Վերջին տարիներին այս պատկերացումը տեղը զիջոմւ է առավել սոլիդ ընկալման, սակայն այն կոտրելը շատ հեշտ է:

Մեկ այլ թակարդ էլ Մերձավոր Արևելքն է: Թրամփի իդեալն է՝ որպես մի վատ երազ, մոռանալ այդ տարածաշրջանի մասին: Այն լիարժեք կյանքի կոչել չի ստացվի, բայց գրեթե անխուսափելի է հետաքրքրության կտրուկ անկումն ու, հանարավոր է, հարթակը Ռուսաստանին զիջելու պատրաստակամությունը: Ի վերջո Ամերիկան հեռու է, իսկ տարածաշրջանային խաղացողները, կարծես, պատրաստ են Ռուսաստանին ընկալել որպես ինկարնացված ԽՍՀՄ, որը տարածաշրջանում համակարգային ներկայություն ուներ:

Բեռի տակ մտնելը հեշտ է, սակայն հայտնի չէ՝ ինչ անել փլուզվող իրականության հետ:

Խորհրդային Միությունը թեկուզ գաղափարախոսական լծակ ուներ. ճիշտ, թե սխալ, էական չէ, բայց կառուցող գաղափարախոսություն, որն առաջարկվում էր գործընկերներին: Այժմ նմանատիպ ոչինչ չկա:

Ամենամեծ գայթակղությունը սպառնում է Եվրոպային՝ ռուսական ներշնչանքի ու բարդույթների մշտական աղբյուրին: Թրամփը Հին աշխարհով բավականին քիչ է հետաքրքրվում է, քան իր նախորդները, բացի այդ ուժին ապավինող գործչի համար Եվրոպայի խառնաշփոթում գտնվող  ժամանակակից ֆենոմենը պարզապես անհասկանալի է:

Եվրոպայում Թրամփի հայտնվելու առնչությամբ խուճապի նման մի բան է տիրում: Եվրամիության կառուցվածքն անկում է ապրում, այնպես որ՝ Ռուսաստանը կցանկանա կրկին ամսնակցել դրանում ու վերականգնել իր կորցրած դիրքերը: Թրենդը բարենպաստ է. միայն անցած կիրակի Մոլդովայում ու Բուլղարիայում ընտրություններում հաղթեցին գործիչներ, ովքեր հանդես են գալիս Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները մերձեցնելու դիրքերից:

Սակայն ռուսական պատմությունը վկայում է, որ ցանկացած ժամանակ, երբ Ռուսաստանը լրջորեն խորացել է եվրոպական հարցերում՝ նպատակ ունենալով դառնալ մայրցամաքային Եվրոպայի ճակատագիրը որոշողներից մեկը, ամենը վատ ավարտ է ունեցել. ներքաշում պատերազմների մեջ, գերլարուվածություն ու կորուստներ: Եվ ուշադրության շեղում զարգացման իրական խնդիրներից:

Վերջին տարիների իրադարձությունները բերել են այն բանին, որ Ռուսաստանը սկսել է դիվերսիֆիկացնել իր քաղաքականությունն, զբաղված է դեպի Ասիա շրջադարձով ու սկսել է ձերբազատվել Արևմուտքով տարված լինելուց, ինչը նրան բնորոշ էր վերջին առնվազն 200 տարիներին: Ի լրումն Ասիայում անորոշությունը, որ կապված է առաջին հերթին ամերիկյան գործոնով, Ռուսաստանի համար նոր հնարավորություններ է աբցում, նրան դարձնում է  ավելի գրավիչ գործընկեր: Ըստ այդմ՝ ակտիվությունն այնտեղ ավելի անհրաժեշտ ու օգտակար է, քան Արևելյան Եվրոպայում:

Էպատաժային միլիարդատիրոջ գալուստը գիծ է քաշում ամերկակենտրոն աշխարհի վրա, որետղ մոսկվան այդպես էլ չգտավ իր հասկանալի տեղը: Իրեն հատկացված «Մեծ Եվրոպայի» մեջ Ռուսաստանը տեղ զբաղեցնել չկարողացավ՝ պարզապես չետղավորվեց: ԱՄՆ-ին համակարգային ընդդիմախոս դառնալ չկարողացավ, բայց նաև կատեգորիկ կերպով հրաժարվեց ճանաչել իր ենթակա դրությունը: Առաջարկվող ձևաչափերից ոչ մեկում չտեղավորվելու փաստն էլ մեամասամբ դարձավ 2010-ականների կեսերի սուր ճգնաժամի պատճառը:

Եթե Միացյալ Նահանգները նվազեցնեն հավակնություններ, ավելի ճիշտ՝ դրանք ուղղորդեն դեպի ներս, Ռուսաստանն, ըստ էության կստանա այն, ինչին ձգտում էր. բազմաձև միջազգային համակարգ, որետղ չեն խաղում առանց իրեն ընդունված կանոններով: Իհարկե, մնում է ճշտել, թե ինչ կանոններով են այնետղ խաղում և արդյոք ունեցած հաղթաթղթերը կբավարարեն Ռուսաստանին: