20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան Կայսրությունը շարունակում էր համարվել Եվրոպայի «Հիվանդ մարդը», սակայն դրանով հանդերձ՝ նրա դեմ պատերզմում էին, իսկ Կոստանդնուպոլիսը շարունակում էր տիրապետել պատկառելի ռազմական ներուժի: Օսմանյան տերության դիվանագետները հայտնի էին ամենաանհավանական քաղաքական ու այլ բնույթի խնդիրներ կատարելու հմտությամբ: Բայց քչերը կարող էին ենթադրել, որ իրականանալու է այն, ինչը գրված էր արաբ աստղագուշակ Մուստա Էդդինի ՝ «Թուրքական թագավորության կործանման հետաքրքիր մարգարեություն» գրքի մեջ:
Հետաքրքրական է, որ այդ գիրքը հրատարակվում էր բավականին հաճախ՝ 1789, 1828, 1854թթ-ին…Հրատարակության այս տարեթվերը զարմանալիորեն համընկնում են ռուս-թուրքական պատերազմների հետ:
Օսմանյան կայսրության կործանման մասին մարգարեությունն արվել է դեռևս 16-րդ դարում, երբ այն հզոր տերություն էր՝ տիրապետելով ուժեղագույն բանակին, սպառազինությանն ու ռազմածովային նավատորմին: Նրա հետ մրցակցել կարող էին միայն Իսպանիան ու Պորտուգալիան:
Ի տարբերություն այլ մարգարեությունների՝ սրա մեջ առկա են իրական պատմական դեմքեր՝ սուլթաններ Սուլեյման Կանունին, Սելիմ 2-րդ և Մուրադ 3-րդ, վեզիր Մեհմեդ-փաշա Սոկոլլուն: Այնպես որ պատմական փաստերի իրողությունը կասկած չի հարուցում: Ռուսիան այդ ժամանակ Օսմանյան Կայսրության համար գրեթե ոչ մի վտանգ չէր ներկայացնում: Օսմանյան տերության միակ լուրջ հակառակորդը Պարսկաստանն էր, բայց նա էլ անընդհատ զբաղված էր ներքին խժդժությունները ճնշելով: Եվ ահա անհայտ մի աստղագետ՝ Մուստա Էդդինն ասում է Մուրադ 3-րդ սուլթանին, որ կայսրության օրերն հաշված են: Այդ պահին այսպիսի մարգարեությունն ավելի շուտ երազի էր նման, սակայն մարգարեությունն իրականացավ. 16-րդ դարի կեսերին Օսմանյան Կայսրությունն իր հզորության գագաթնակետում էր, բայց 19-րդ դարում այն հասավ կործանման եզրին, իսկ Առաջին աշխարհամարտը ամրագրեց կայսրության փլուզումը:
1922թ-ին դադարեց գոյություն ունենալ Օսմանյան կայսրությունը, որն հիմնադրվել էր 1299թ-ին Օսման 1-ի կողմից: Օսմանի ընտանիքն ու հետնորդները կառավարել են կայսրությունը նրա գոյության ողջ ընթացքում: Սուլթանն ուներ բացարձակ իշխանություն՝ լինելով պետության գլուխն ու կառավարության ղեկավարը: Բացի դրանից Օսմանյան արքայատոհմը, սկսած 14-րդ դարից՝ Մուրադ 1-ի կառավարման շրջանից, համարվում էր Օսմանյան Խալիֆայության մարմնավորումը: Օսմանյան արքայատոհմը իրեն հռչակել էր Մուհամեդ մարգարեի իրավահաջորդն ու մուսուլմանական ողջ աշխարհի առաջնորդը թե՛ կայսրության ներսում, և՛ թե դրա սահմաններից դուրս: Օսմանյան խալիֆայության տիտղոսին վիճակ նետվեց 1916թ-ին արաբական ապստամբական շարժման ղեկավար Հուսեյն Բեն Ալիի կողմից, որը դատապարտեց Մեհմետ 5-րդին, սակայն նրա թագավորությունը վերացվեց ու բռնազավթվեց 1925թ-ին Իբն Սաուդի կողմից:
1922թ-ի նոյեմբերի 11-ին Լոզանի խորհրդաժողովի ժամանակ ճանաչվեց Թուրքիայի ազգային Մեծ ժողովի սուվերենությունը, որն Անկարայի կառավարության հետ ստացավ Թուրքիայի տարածքի վրա լեգիտիմ իշխանության իրավունք: Մինչ այդ՝ 1922թ-ի նոյեմբերի 1-ին, Թուրքիայի ազգային Մեծ ժողովը Կոստանդնուպոլսում Սուլթանի կառավարությունը հայտարարեց օրենքից դուրս: Ազգային Մեծ ժողովը նաև որոշում ընդունեց, որ Կոստանդնուպոլիսը այլևս չի կարող լինել պետության մայրաքաղաքը, քանզի օկուպացվել է դաշնակիցների կողմից: Դրանից հետո վերջին սուլթան Մեհմետ 6-րդը քաղաքական ապաստանի ակնկալիքով պատսպարվեց բրիտանական Մալայա ռազմանավի վրա և լքեց երկիրը նոյեմբերի 17-ին: Վերջին սուլթանի փախուստից հետո կառավարության մյուս անդամները հաշվի նստեցին նոր քաղաքական իրականության հետ: Սակայն չկա մի պաշտոնական փաստաթուղթ, որում ամրագրված կլինի սուլթանի կամ Օսմանյան պետության կապիտուլիացիան: Իսկ 1922թ-ի նոյեմբերի 11-ին Լոզանի խորհրդաժողովի կողմից Թուրքիայի Ազգային Մեծ ժողով ճանաչվեց որպես Օսմանյան Կայսրության իրավահաջորդ և փոխարինող:
Հոդվածագրի դիտարկում.
Օսմանյան Կայսրությունում և Թուրքական հանրապետությունում անցկացված մարդահամարների պաշտոնական տվյալները ցույց են տալիս, թր 1920-27թթ-ի ընթացքում Թուրքիայի քաղաքներում տեղի է ունեցել ոչ մուսուլմանական բնակչության կտրուկ նվազում: Ամենաապշեցուցիչը Էրզրումի վիճակագրական տվյալներն են, որտեղ նշված ժամանակահատվածում քաղաքի ոչ մուսուլման բնակչությունը 32 տոկոսից իջել է 0,1 տոկոսի: Սիվասում այդ ցուցանիշը 33 տոկոսից իջել է 5-ի: Տրապիզոնում, որտեղ միշտ ապրել են հարյուր հազարավոր հույներ, ոչ մուսուլմանների քանակը 43 տոկոսից իջել է 1-ի: 1900-1927թթ-ին Իզմիրի ոչ մահմեդական բնակչության մասնաբաժինը 62 տոկոսից կրճատվել է մինչև 14 տոկոսի:
Կոստանդնուպոլսում նման կտրուկ անկում չի գրանցվել. քաղաքի ոչ մուսուլմանները, ովքեր 1900թ-ին կազմում էին քաղաքի բնակչության 56 տոկոսը, 1927թ-ին արդեն բնակչության 35 տոկսն էին:
Ստանիսլավ Տարասով
Հոդվածի բնօրինակը՝ Regnum.ru