«Կարելի է ազատ լինել մեկնաբանության մեջ, բայց պետք է հիշել, որ փաստերը սուրբ են: Այս սկզբունքից ելնելով` «քարոզչությունը» (պրոպագանդան) ատելի երևույթ է, քանի որ հակառակորդի ձայնը լսելի դառնալու նույնքան իրավունք ունի, որքան յուրայինների ձայնը»:
Լրագրողական էթիկայի դասագրքային այս պատգամը 1921թ.-ին բրիտանական հեղինակավոր «The Guardian» պարբերականի գլխավոր խմբագիր Չարլզ Պրեսթվիչ Սքոթը շարադրել է իր «100 տարի» վերտառությամբ էսսեում, որը նվիրված է օրաթերթի հինադրման հարյուրամյա տարելիցին, ինչպես նաև այդ թերթում Սքոթի` որպես գլխավոր խմբագիր աշխատելու 50-ամյա հոբելյանին:
Էսսեում տեղ գտած հայտնի արտահայտությունը դարձել է ազատ մամուլի համար ուղենիշ և այսօր ընկած է «The Guardian»-ի լրագրողական ավանդույթների շարունակման հիմքում: Ստորև ներկայացնում ենք Չարլզ Պրեսթվիչ Սքոթի էսսեն ամբողջությամբ` հայերեն թարգմանությամբ:
«100 տարին երկար ժամանակաշրջան է անգամ թերթի կյանքում: Հետ նայել այս հարյուրամյակի մեջ նշանակում է խորամուխ լինել ոչ միայն կոնկրետ թերթի ունեցած ձեռքբերումների ու զարգացումների մեջ, այլև անդրադարձ կատարել այդ նույն ժամանակահատվածում ազգի կյանքին, աշխարհի փոփոխությանն ու առաջընթացին: Հանրային զարգացման գործընթացում թերթը, որպես ինստիտուտ, խաղացել է իր նշանակալի դերը: Ես հուսով եմ, որ այն թերթը, որի համար աշխատում եմ, ևս խաղացել է այս հարցում իր ուրույն ու արդյունավետ դերակատարությունը: Այդ խնդրում ավելի քան 50 տարի ինքս ունեցել եմ պատասխանատվության իմ սեփական բաժինը: Շատ լավ հիշելով հրատարակչության 50-ամյա հոբելյանը` այժմ ես երջանիկ եմ, որ հնարավորություն ունեմ կիսելու 100-ամյա տարելիցի ուրախությունը: Ես եղել եմ այս ամենի մի մասնիկը և մուտք եմ գործել այդ գործընթացի ներքին ու խուլ անկյունները: Սա է, թերևս, այն գլխավոր պատճառը, որ ինձ մղում է գրելու սա անձամբ իմ անունից՝ որպես ընթերցող, դիտորդ, այլ ոչ թե որպես մեկը, ով այս բոլոր տարիների ընթացքում հանդիսացել է հրատարակչության աշխատակազմի անդամ:
Բոլոր կենդանի արարածների մեջ պետք է լինի բնական միություն, կենսունակության և զարգացման սկզբունք: Նույն սկզբունքը պետք է աշխատի թերթի համար, և որքան ավելի կատարյալ ու հստակ լինի այդ միությունը, այնքան ավելի ակտիվ և պտղաբեր կլինեն զարգացումն ու աճը: Ես ինքս ինձ հարց եմ տալիս, թե ինչ գաղափարների էր հարում թերթը, երբ ես առաջին անգամ ճանաչեցի այն, ինչ գաղափարներ էր տարածում դրանցի հետո և հիմա ինչ խնդիրներ է դնում իր առջև: Թերթն իր մեջ պարունակում է երկու կոմպոնենտ. առաջինը դա բիզնեսն է, կոմերցիան, ինչպես, որ ցանկացած այլ ոլորտում է. թերթը ևս ստիպված է նյութական գին վճարել գոյատևելու, ապրելու համար: Այդուհանդերձ, թերթը շատ ավելին է, քան ուղղակի բիզնեսը: Այն ինստիտուտ է և արտացոլում է մի ամբողջ հանրույթի կյանքը` ազդելով դրա բոլոր բնագավառների վրա: Թերթի ազդեցությունը կարող է անգամ ավելի լայն լինել, քան մենք պատկերացնում ենք: Իր տեսակի մեջ այն պետական կառավարման յուրօրինակ գործիք է, որը խաղում է մարդկանց մտքի և խղճի հետ: Այն կարող է ուսուցանել, խթանել, օգնել, սակայն ընդունակ է կատարել նաև ճիշտ հակառակ գործառույթը:
Այսպիսով, թերթն ունի գոյության երկու` բարոյական և նյութական դրսևորում, և նրա բնույթն ու ազդեցությունը սահմանվում են այս երկուսի հավասարակշռությամբ:
Այն կարող է եկամուտն ու իշխանությունը դարձնել իր առաջնային նպատակը կամ կարող է իրեն վերագրել առավել բարձրարժեք և պահանջատիրական գործառույթներ: Ես համեստորեն կարծում եմ, որ մեծ կասկած չի կարող լինել այն հարցում, թե վերոհիշյալ հանգամանքների հավասարակշռության առանցքն իր հիմնադրման օրվանից որ ուղղությամբ է թեքված եղել այն թերթում, որին ես ծառայել եմ: Ես ժառանգել և ողջ կյանքումս աշխատել եմ հրաշալի ավանդույթներ ունեցող թերթում: Եթե ամեն ինչ չլիներ այդչափ անձնական, հավանաբար ես չէի կարողանա ծառայել թերթին: Կերպարը շատ նուրբ հարց է և իր մեջ պարունակում է բազմաթիվ նրբերանգներ ու կողմեր: Այն շատ քննարկելու առարկա չէ, փոխարենը այն պետք է զգալ: Դա նախկինում եղած իդեալների և գործողությունների ավանդն է, ինչը յուրաքանչյուր մարդու համար ամենանվիրական բանն է: Ըստ էության, դա ենթադրում է ազնվություն, մաքրություն, համարձակություն, արդարամտություն, պարտքի զգացում ընթերցողի և հասարակության հանդեպ:
Ըստ անհրաժեշտության` թերթի ամենաառաջնային պարտավորությունը մենաշնորհից խուսափելն է: Նրա հիմնական խնդիրը նորությունների հավաքագրումն է: Կարելի է ազատորեն մեկնաբանել, սակայն փաստերը սուրբ են: Այս նկատառումից ելնելով` «քարոզչությունը» (պրոպագանդան) ատելի երևույթ է, քանի որ հակառակորդի ձայնը լսելի դառնալու նույնքան իրավունք ունի, որքան յուրայինների ձայնը:
Մեկնաբանության սահմանափակումը արդարացված կարող է լինել միայն, եթե դա կամավոր հիմունքներով է: Լավ է, երբ անկեղծ ես լինում, սակայն արդար լինելն առավել ողջունելի է: Սա կատարյալ տարբերակ է, և մարդկությունը դժվար, թե երբևէ կարողանա որդեգրել այս մոտեցումները, սակայն միշտ պետք է ձգտել դրանց ու ներողություն խնդրել մեր թերությունների համար:
Բայց մեր առջև հարցեր են ծառանում, որոնց պատասխանները ամբողջական ու լիարժեք կերպով տալ հնարավոր չէ: Դրանք են` ի՞նչ ապագա նվաճումների հետևից պետք է գնալ, ի՞նչ նպատակի պետք է ծառայել և ի՞նչ խնդիրներ առաջադրել: Այսպիսով մենք բախվում ենք մի նոր հսկայական ուժի հետ: Այն գնալով աճում է և մենք չգիտենք, թե ինչ ուղղությամբ է այն ձգտում զարգանալ: Ի՞նչ պարգևներ կարող է նա մեզ տալ, ինչպիսի՞ ազդեցություն կունենա մեր մտածողության և հասարակական կյանքի վրա: Չի կարելի ձևացնել, թե նման լայն հարցերին հնարավոր է տալ սպառիչ պատասխաններ: Զարգացումը երբեք չի ընթացել այն ուղղությամբ, որը մենք ամենաշատն ենք ցանկացել:
Թերթի արժանիքներից մեկն ու թերևս ամենակարևորը դա նրա անկախությունն է, քանի որ նրա դիրքորոշումն ու բնավորությունը պետք է լինեն թերթի հոգին:
Սակայն թերթերի զարգացման ժամանակակից տրամաբանությունը, ինպես այլ բիզնեսներում, տանում է խմբային միավորումների ստեղծման ճանապարհով: Քանի որ թերթի գործառույթները ավելացել են, ընդլայնվել է նաև կազմակերպության կառուցվածքը, որը հանգեցրել է ծախսերի ավելացմանը: Փոքր թերթերը դաժան պայքարի բովով են անցել, դրանցից շատերն ուղղակի անհետացել են և այլևս չեն գործում: Նրանց փոխարեն մենք այսօր ունենք մեծ կազմակերպություններ, որոնք վերահսկում են ամբողջական հրատարակչություններ, այդ թվում` ընդդիմադիր և այլընտրանքային հայացքներով:
Այս անխուսափելի գործընթացը զերծ չի մնացել մի շարք ակնհայտ թերություններից: Երբ կազմակերպությունն աճում է, անհատը սկսում է անհետանալ: Մեկը, ով կարողանում է հաջողությամբ ղեկավարել թերթի մի հրատարակչություն, հիմա արդեն կարող է նույն հաջողությամբ կառավարել մի քանի նմանատիպ հրատարակչություններ: Սա խնդիր է, որը ի վերջո պետք է ինքնակարգավորվի, իսկ թերթի մասին մարդկանց մոտ առկա հին իդեալներն ու սկզբունքները չպետք է կոտրվեն: Ընդամենը անհրաժեշտ է, որպեսզի թերթերը իրենց աշխատանքը կատարեն բավականաչափ լավ, իսկ թերթի ռեսուրսները չպետք է չափվեն միայն գումարով: Բնականաբար, այս ամենին հնարավոր է հասնել միայն իրական մրցակցությայն և աշխատակազմին ոգեշնչող գաղափարների առկայության պայմաններում:
Կան մարդիկ, ովքեր կարծում են, թե թերթ ղեկավարելն ու նրա հրատարակությամբ զբաղվելը նույնքան հեշտ է, որքան խարույկ վառելը, և որ գիտելիքները, սովորելն ու ընդունակությունները ավելորդ զոհաբերություններ են այս հարցում: Թերթը պետք է հիմնված լինի կոմպետենտության վրա, սխալ է կարծել, թե թերթի կոմերցիոն հատվածը պետք է գերիշխող լինի: Ցավոք սրտի, այդպես երբեմն լինում է և այդ դեպքում հնարավոր չի լինում խուսափել տխուր հետևանքներից: Որպեսզի թերթը լինի հաջողված և իրենից արժեք ներկայացնի, նրա բոլոր բաժիններևը պետք է գործեն մեկ ամբողջության պես և հավասարապես ընկալեն ու արտահայտեն թերթը ոգեկոչող ու առաջ մղող իդելներն ու գաղափարները:
Թերթի երկու կողմերը պետք է գոյատևեն խաղաղ համակեցության պայմաններում. և՛ խմբագիրը, և՛ կոմերցիոն մենեջերը պետք է գործեն` ձեռք-ձեռքի տված: Թերթի անձնակազմը պետք է նման լինի համերաշխ ընտանիքի: Դա, իհարկե, չի նշանակում, որ նրանք բոլորը տարբեր հարցերի շուրջ պետք է ունենան միևնույն կարծիքը, սակայն նրանք պետք է լինեն համերաշխ թերթի գաղափարախոսության և կիսած արժեքների հետ: Թերթը կառուցվում է ընդհանուր թիմի և հետևողական ջանքերի շնորհիվ, որտեղ ոչ ոք չպետք է կատարի հանձնարարություն, որը կլինի թելադրված ինչ-որ մեկի կողմից: Լրագրողական աշխատանքը չպետք է վերածվի թիավարության մրցավազքի: Ընդհակառակը` յուրաքանչյուր մարդ լավագույն արդյունք ցուցաբերում է այն ժամանակ, երբ աշխատում է սիրով` հանուն ընդհանուր և փառաբանված նպատակի:
Սա է ինքնահարգանքի և գոհունակության, ինչպես նաև հաջողության հասնելու ուղին»:
Չարլզ Պրեսթվիչ Սքոթ, «100 տարի», 1921թ. Լոնդոն.