Գրեթե քառորդ դար առաջ, երբ Համո Սահյանին «Գրական թերթը» վստահեցին, նա ինձնից մեծ էր երկու անգամ, ճիշտ այն տարիքին, ինչը ես նոր եմ բոլորելու։ Նա ինձ «հավաքագրեց» «Ավանգարդ» թերթի խմբագրությունից և առաջին հանձնարարությունը, որ տվեց՝ Թիֆլիսից այդ օրերին Երևան տեղափոխված Աղասի Այվազյանին ամեն ձևով գտնելու, «բերման ենթարկելու» խնդիրն էր։ Հետո արդեն սրբագրիչ քնած, գրական աշխատող զարթնած Ռ. Դավոյանի հետ գրականության թանգարանի անդորրից դուրս բերեցինք Ֆ. Մելոյանին…
Վրաստանում հումորիստական պատմվածքներ, նույնիսկ գրքեր հրատարակած Աղասի Այվազյանը նոր անուն էր Հայաստանում, եթե չեմ սխալվում, «Եռանկյունի» վիպակն էր միայն հասցրել հրապարակել «Սովետական գրականություն» ամսագրում։ Ռ. Դավոյանն էլ շատ չէր տպագրվել, դժվար էր տպագրվում,— արդեն սկսել էր գլորել նրա «պահածոյի դատարկ տուփը»։ Ֆ. Մելոյանը հրապարակված տող իսկ չուներ՝ որոշ թերահավատների տագնապը ցրելու նպատակով հարկ եղավ, որ նա փորձնական շրջան ապրի, մեկ-երկու գրախոսական գրի։ «Գրական թերթում» ես ընդամենը մի ակնարկ էի տպագրել, իսկ պատմվածք ներկայացնելու համար համարձակությունս չէր բավարարում։ Մի խոսքով՝ գրական առաջին քայլերն անող, անտուն, անզավակ, անփող տղերք էինք և հանկարծ… Նման վստահություն։ Եվ այն էլ՝ Համո Սահյանի կողմից։ Մենք չէ՞ որ գիտեինք, թե ով է նա։ Մեզ համար Համո Սահյանը կայացած բանաստեղծ էր, կարելի է ասել նաև՝ մեծ բանաստեղծ, բայց այն տարիներին «մեծ» ածականը բարձրաձայն ոչ ոք չէր օգտագործում։ Կարծեմ չկար շրջանառության մեջ. վերջին անգամ այդ տիտղոսն իր հետ Իսահակյանն էր տարել։
Եթե նա սպասելիքներ ուներ մեզանից, կռահումներ՝ մեր ապագայի վերաբերյալ, ինչից և ծնվել էր վստահությունը, ապա մեզ լիուլի բավարարում էր նրա կայացած պոեզիան, մանավանդ՝ վիճակագրությամբ սնված իմաստությունը հուշում էր՝ երկարակյաց չէ բանաստեղծի շնորհքը։ Բացառություններ, այո, եղել են, բայց չի եղել և ոչ մի մարգարե, որ կանխատեսի բացառությունը։
Այս վերլուծումն այսօրվա է, այն օրերին գերիշխողը մաքուր, առողջ, գրեթե նահապետական բնազդն էր. կա Համո Սահյան բանաստեղծը, նա իր շուրջն է հավաքել մեզ, տվել ազատ ստեղծագործելու հնարավորություն, և մենք պարտավոր ենք արդարացնել նրա վստահությունը։ Առաջնայինը աշխատանքով, գրած տողով նրան դուր գալու բնազդն էր, նրանից գնահատվելը։ Բայց կատարվեց հրաշքը, ինչը, գոնե ինձ համար, այդպես կոչվեց ու իմաստավորվեց տարիներ անց, երբ հուշ ու հիշողություն դարձան համատեղ աշխատանքի երանելի այն օրերը, այն մի մեծ օրը, որի լույսի տակ ջնջվեց մեր միջև տարիք ու վաստակ, վարպետություն ու անփորձություն, որի լույսի տակ շնչում, թրթռում էին միայն գտնված տողն ու բառը, պատկերն ու միտքը։
Բոլորիս համար էլ աննկատ դուր գալու բնազդական մղումով սկսել էր ապրել և նա։
Ով ինչ լավ տող գրեց՝ այդ օրվա մեջ գրեց։
Ով ինչ լավ տող պիտի գրեր հետո՝ այդ օրվա լիցքով պիտի գրեր։
Ով ինչ լավ տող պիտի գրի՝ այդ օրն ունենալով պիտի գրի։
Համո Սահյանի «Քարափների երգը» բառացիորեն մեր աչքերի առջև գրվեց։ Նաև մեր «մասնակցությամբ»։ Համենայնդեպս՝ մենք մասնակցի երջանկությունն էինք վայելում։ Եվ քչերն էին հասկանում մեր երջանկությունը, թերևս մենք էլ, ավելի ճիշտ՝ մենք բոլորովին չէինք հասկանում, որովհետև պարզապես ապրում էինք այդ երջանկությունը։ Մենք գիտեինք, ասենք, որ Հայոց աշխարհում «Պապը» կոչվող բանաստեղծություն է գրվել։ Ուրիշ ոչ ոք չգիտեր։ Պիտի իմանային հետո, երբ հարկ համարեինք տպագրել թերթում կամ մի այլ տեղ՝ չթաքցնելով տրաքտրաքվող այն հաճույքը, որ ունենում են երևի ծրագրածն իրականացրած դավադիրները։ Մենք երջանկություն տարածող դավադիրներն էինք…
Վերջին մեկ տարվա իրադարձությունների արդյունք՝ ֆիզիկական ու մտավոր գերլարումից, հավանորեն, ծնված ցանկությունս՝ մի կողմ դնել պատմական, գիտական, քաղաքական գրքերն ու խրվել պոեզիայի մեջ, ինձ հասցրեց նաև Համո Սահյանի դուռը և ես… սարսռեցի՝ անմահության հետ հանդիպելու զգացումից։ Ես ենթադրում էի, որ այդպես է լինելու Թատերական հրապարակում հավաքված հարյուր հազարավոր հայերի հոգիներում, համոզված էի, հայ անմահ բանաստեղծության գցած հունդերի մեջ սահյանականերն էլ կան, բայց չէի կռահել, որ ինձ ծանոթ, գրեթե անգիր արած, գրեթե իմ մասնակցությամբ գրված նույն բանաստեղծությունները միաժամանակ նույնը չեն լինելու։ Ինչպես ես չեմ նույնը, ինչպես դուք չեք նույնը։ Նրանք ապրել են ինձ հետ այս քսանհինգ տարիները, շնչող, մտածող, զգացող մարդու պես նրանք ինձ հետ ապրել են և այս վերջին մեկ տարին, տողատակերից վեր հանել ակնարկ ու շշուկ, ենթատեքստ ու ծածկագրություն… Նրանց վրա չինստել ժամանակի փոշին։ Եվ ուրեմն՝ չի էլ նստի։ Թե նստեց՝ Հարդագողի փոշին է լինելու…
Կգամ ու թափ կտամ
Հարդագողի փոշին շեմքիդ վրա
Հրապարակվել է «Գրական թերթ»-ի 1989թ. ապրիլի 14-ի համարում,
Տեքստը՝ Ankakhutyun.am կայքից
Լուսանկարը՝ Granish.am կայքից