Միջին դասի հեղափոխություն

Վերջին տասնամյակում Թուրքիան և Բրազիլիան սրընթաց տնտեսական աճ ցուցբերեցին և վերածվեցին զարգացող շուկաների, որոնց ազդեցությունը միջազգային ասպարեզում շարունակում է մեծանալ: Չնայած դրան, վերջին երեք ամիսների ընթացքում, երկու երկրներն էլ կաթվածահար են լինում քաղաքացիների զանգվածային ցույցերի պատճառով, ովքեր իրենց դժգոհությունն են հայտնում կառավարության իրականացրած գործողությունների վերաբերյալ: Ի՞նչ է այնտեղ կատարվում իրականում, և մի՞թե այս դժգոհության ալիքը չի բարձրանա այլ պետություններում ևս:

Թեման, որը կապում է Թուրքիայում ու Բրազիլիայում տեղի ունեցող դեպքերը, ինչպես նաև 2011թ․ Արաբական գարունն ու Չինաստանում չհանդարտվող ցույցերը՝ նոր գլոբալ միջին դասի ի հայտ գալն է: Ժամանակակից միջին դասը առաջացնում է քաղաքական հուզումներ՝ անկախ իր ի հայտ գալու վայրից: Այնուամենայնիվ, նրան դեռևս չի հաջողվում ինքնուրույն իրականացնել քաղաքական կայուն փոփոխություններ։ Ստամբուլի ու Ռիո դե Ժանեյրոյի փողոցներում տեղի ունեցող դեպքերը հիմք չհանդիսացան մտածելու, որ դրանք ևս կդառնան բացառություն։

Թուրքիայում և Բրազիլիայում, ինչպես մինչ այդ Թունիսում ու Եգիպտոսում, քաղաքացիական շարժումը գլդասորում էին ոչ թե աղքատները, այլ կրթված երիտասարդները, ովքեր ունեին միջինից բարձր եկամուտներ: Նրանք արդեն տիրապետում են ժամանակակից տեխնոլոգիաների և ակտիվ օգտվում են սոցիալական ցանցերից՝ ինչպես օրինակ ֆեյսբուքից կամ թվիթերից, որպեսզի տարածեն իրենց անհրաժեշտ տեղեկատվությունը և հանրահավաքներ կազմակերպեն: Թեև նրանք ապրում են այն երկրներում, որտեղ պարբերաբար անցկացվում են ժողովրդավարական ընտրություններ, միևնունն է, զգում են իրենց մեկուսացումը իշխող քաղաքական էլիտայից:

Թուրքիայում երիտասարդները դեմ են արտահայտվում «զարգացում ցանկացած գնով» քաղաքականությանը և վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի ավտորիտար վարքագծին: Իսկ Բրազիլիայում, նրանք դեմ են ծայրահեղ կոռումպացված քաղաքական էլիտային, որն աշխարհին ցույց է տալիս փայլուն նախագծեր, ինչպիսիք են Ֆուտբոլի աշխարհի գավաթի խաղերը և Ռիոյում կայացած օլիմպիական խաղերը, սակայն, իր քաղաքացիներին չի կարողանում ապահովել հիմնական ծառայություններով, ինչպես օրինակ հասանելի առողջապահական համակարգը և կրթությունը: Նրանց չի բավարարում այն հանգամանքը, որ երկրի նախագահ Դիլմա Ռուսսեֆը(Dilma Rousseff) նախկինում եղել է ձախ թևի ակտիվ անդամ, 1970-ականներին ռազմական վարչակարգի կողմից ուղարկվել է բանտ և եղել է Բրազիլիայում Առաջադիմական բանվորական կուսակցության առաջնորդ: Նրանք համոզված են, որ կուսակցությունը ինքնին թաղված է կոռումպացված «համակարգի» մեղքերի ճահճում, ինչի մասին վկայում են վերջին շրջանում ձայների գնման վերաբերյալ սկանդալները, և որ այժմ դարձել է կառավարության անարդյունավետության և անտարբերության խնդրի մաս:

Գործարար աշխարհը մեկ տասնամյակ է ինչ քննարկում է «գլոբալ միջին դասի» աճը: Goldman Sachs-ի 2008 թ.-ի զեկույցի հեղինակները այն դիտարկում են որպես մարդկանց մի խումբ, որոնց տարեկան եկամուտների միջակայքը 6-30 հազար դոլար է, և ենթադրում են, որ մինչ 2030 թվականը  մարդկանց այս դասի թիվը կաճի մոտ 2 միլիարդով: ԵՄ անվտանգության ոլորտում իրականացվող հետազոտությունների ինստիտուտի(European Union Institute for Security Studies) կանխատեսմամբ, եթե 2009 թվականին այդ թիվը 1,8 մլրդ մարդ էր, ապա 2020 թվականին այն կկազմի 3,2 միլիարդ մարդ, իսկ մինչ 2030 թվականը՝ 4.9 մլրդ (հիմնված է այն փաստի վրա, որ աշխարհի բնակչությունը կկազմի 8,3 միլիարդ մարդ): Միջին դասի աճի մեծ մասը բաժին կնկնի Ասիային, հատկապես Չինաստանին և Հնդկաստանին: Սակայն, այս միտումը կարող է դիտարկվել աշխարհի բոլոր շրջաններում, այդ թվում Աֆրիկայում, որտեղ, ըստ Աֆրիկյան զարգացման բանկի (African Development Bank) հաշվարկների միջին դասը արդեն իսկ կազմում է 300 միլիոն մարդ:

 Կորպորացիաները իրական հաճույք են ստանում միջին դասի աճի մասին մտածելիս, քանի որ այն նոր հաճախորդների հսկայական աղբյուր է հանդիսանում։

Տնտեսագետները և ֆինանսական վերլուծաբանները հակված են միջին դասը սահմանել բացառապես ֆինանսական առումով, մարդկանց դասակարգելով այդ կատեգորիայում այն դեպքում, երբ նրանց եկամուտները իրենց երկրներում համարվում են միջին կամ հասնում են որոշակի մակարդակի, որը գերազանցում է ապրուստի նվազագույն շեմը:

Մինչդեռ, միջին դասի դասակարգումը պետք է իրականացնել հիմնվելով կրթության, մասնագիտության և որոշակի ակտիվների նկատմամբ ունեցած սեփականության առկայությանը, քանի որ հենց այդ գործոններն են առաջնային դեր խաղում մարդկանց քաղաքական վարքագիծը կանխատեսելու մեջ:

Մի շարք միջազգային հետազոտություններ, այդ թվում Pew կենտրոնում իրականացված վերջին հարցումը և Միչիգանի համալսարանի կատարած Համաշխարհային արժեքների հետազոտության (World Values Survey) արդյունքները, ապացուցում են, որ կրթության ավելի բարձր մակարդակը հանգեցնում է նրան, որ մարդիկ սկսում են ավելի բարձր դասել ժողովրդավարությունը և անձնական ազատության ու այլ տեսակետների նկատմամբ հանդուրժողականությունը։ Միջին դասի ներկայացուցիչները  իրենց ընտանիքների համար պահանջում են ոչ միայն անվտանգության ապահովում, այլև ընտրություն կատարելու հնարավորություն։ Մարդիկ, ովքեր ավարտել են դպրոցը կամ մի քանի տարի սովորել են համալսարանում, ավելի մեծ է հավանականությունը, որ կհետևեն աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձություններին և նորագույն տեխնոլոգիաների միջոցով կապ կհաստատեն արտասահմանում ապրող իրենց դասի ներկայացուցիչների հետ:

Երկարաժամկետ ակտիվներ (ինչպիսիք են տունը կամ բնակարանը) ունեցող ընտանիքները շատ ավելի շատ են հետաքրքրվում քաղաքականությամբ, քանզի կառավարությունը կարող է նրանցից խլել այդ ամենը։

Քանի որ հիմնական հարկ վճարողները միջին դասի ներկայացուցիչներն են, ուստի հենց նրանք էլ շահագրգռված են կառավարության հաշվետու լինեու մեջ։ Ավելին, միջին դասի նոր ներկայացուցիչներին էլ ավելի մեծ հավանականությամբ ակտիվ գործողությունների կմղի այն, ինչին հանգուցյալ քաղաքագետ Սամուել Հանտինգտոնն անվանում էր «ճեղք», այսինքն՝ հասարակության տնտեսական ու սոցիալական առաջընթացի նկատմամբ իր արագ աճող սպասումների բավարարված չլինելը:  Այն ժամանակ, երբ աղքատ մարդիկ ստիպված են ամեն օր պայքարել գոյատևելու համար, առավել հավանական է, որ միջին դասի հիասթափված ներկայացուցիչները սկսեն իրենց նպատակներին հասնելու համար քաղաքական ակտիվություն դրսևորել:

Այս միտումը նկատվում էր Արաբական գարնան ընթացքում, երբ իշխող վերնադասի դեմ իրականացվող ցույցերը գլդասորում էին տասնյակ հազարավոր՝ համեմատաբար կրթված երիտասարդներ: Թունիսում և Եգիպտոսում վերջին տասնամյակում կտրուկ աճել է քոլեջների շրջանավարտների թիվը: Սակայն, Զին Էլ Աբիդին Բեն Ալիի (Zine El Abidine Ben Ali) և Հոսնի Մուբարաքի ավտորիտար կառավարությունները կոռումպացված կապիտալիստական ռեժիմի դասական օրինակներ են, որոնց շրջանակում տնտեսական հնարավորությունները հիմնականում կախված էին քաղաքական կապերից: Այս երկու երկրների զարգացումը բավարար չափով արագ տեղի չունեցավ, որպեսզի կարողանար կրթված երիտասարդներին  ապահովել աշխատանքով: Արդյունքում, այնտեղ տեղի ունեցավ քաղաքական հեղափոխություն:

Այս բոլոր երևույթները նոր չեն: Ֆրանսիական, բոլշևիկյան և չինական հեղափոխությունները բոլորն էլ տեղի են ունեցել միջին դասի դժգոհ ներկայացուցիչների առաջնորդությամբ, թեկուզ և դրանց հետագա զարգացման վրա ազդել են գյուղացիները, աշխատավորներն ու աղքատները։ Եվրոպական տարածաշրջանը 1848թ․ «ժողովուրդների գարնան» ժամանակաշրջանում գրեթե ամբողջությամբ պատված էր հեղափոխական շարժմամբ, ինչը եվրոպական միջին դասի աճի ուղղակի հետևանքն էր։

Բողոքի ցույցերի, ապստամբությունների և ժամանակ առ ժամանակ տեղի ունեցող հեղափոխությունների գլդասերևում, որպես կանոն, կանգնած են միջին դասի նոր ներկայացուցիչները, որոնց, սակայն, հազվադեպ է  հաջողվում հասնել  քաղաքական կայուն փոփոխությունների:  Պատճառն այն է, որ զարգացող երկրներում միջին դասը հիմնականում իրենից ներկայացնում է փոքրամասնություն, որի ներսում չկա միասնականություն: Եթե միջին դասը ի զորու չէ կոալիցիա ձևավորել հասարակության մյուս հատվածների հետ, ապա նրա գործողությունները դժվար թե հանգեցնեն լուրջ քաղաքական փոփոխությունների:

Հենց այդ պատճառով է, որ Թունիսում և Եգիպտոսի «Թահրիր» հրապարակում ցույցերի երիտասարդ մասնակիցները, ովքեր հասան բռնապետերի տապալման, չկարողացան զարգացնել հաջողությունը և կազմավորել քաղաքական կուսակցություններ, որոնք կկարողանային համազգային ընտրություններում պայքարել իշխանության համար:  Ուսանողները նույնիսկ տարրական պատկերացում չունեին, թե ինչպես կարելի է մոտենալ գյուղացիներին և աշխատավորներին, որպեսզի ստեղծեին հզոր քաղաքական կոալիցիա: Ի տարբերություն նրանց, իսլամիստական «Ալ-Նահդա» կուսակցությունը Թունիսում և «Մուսուլման եղբայրները» Եգիպտոսում գյուղական բնակչության շրջանում ունեին սոցիալական բազա: Երկար տարիների քաղաքական հետապնդումները նրանց թույլ տվեցին տիրապետել իրենց ոչ կիրթ հետևորդներին կառավարելու հմտություններին: Արդյունքում նրանք բաձարձակ հաղթանակ տարան ավտորիտար ռեժիմի անկումից հետո տեղի ունեցած առաջին իսկ ընտրություններում:

Հավանաբար այսպիսի ճակատագիր է սպասվում նաև թուրք ցուցարարներին: Վարչապետ Էրդողանը դեռ պահպանում է իր հեղինակությունը գյուղական բնակչության շրջանում: Նա առանց վարանելու մոբիլիզացրեց  իր «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության անդամներին, որպեսզի դիմակայեր իր մրցակիցներին: Ինքնին, թուրքական միջին դասը մասնատված էր, սակայն վերջին տասնամյակում Թուրքիայի արագ տնտեսական աճը հիմնականում պայմանավորված է կրոնական և խիստ նախաձեռնող նոր միջին դասի աճի հետ, ովքեր հիմնականում աջակցում են Էրդողանի կուսակցությանը:

Այս սոցիալական խմբի ներկայացուցիչները ջանասիրաբար աշխատել են և գումար խնայել: Նրանց կարելի է բնութագրել այն նույն արժանիքներով, որոնք սոցիոլոգ Մաքս Վեբերը վերագրում էր եվրոպական պուրիտաններին, ովքեր հանդիսացան կապիտալիստական Եվրոպայի զարգացման հիմք:

Քաղաքային ցուցարարները, հակառակը, ունեն առավել աշխարհիկ հայացքներ և իրենց եվրոպական ու ամերիկյան հասակակիցների նման  ժամանակակից արժեքներ: Այս խումբը չի բախվում պարզապես ավտորիտար բնազդներ ունեցող վարչապետի կոշտ ռեպրեսիաներին։ Այն ունի հասարակության մյուս դասերի հետ հարաբերությունների հաստատման այն նույն դժվարությունները, որոնք լուրջ խնդիր դարձան համանման շարժումների համար Ռուսաստանում, Ուկրաինայում և այլ երկրներում։

Բրազիլիայի իրադրությունը որոշակիորեն տարբերվում է Թուրքիայում տեղի ունեցածից: Այնտեղ ցույցերի մասնակիցներին նախագահ Դիլմա Ռուսեֆի վարչակազմի կողմից կոշտ հետապնդումներ չեն սպառնում։ Նրանց համար դժվարին խնդիր է այն, որ երկարաժամկետ հեռանկարում իրենց տեղերում ամրապնդված կոռումպացված պաշտոնատար անձնանց կողմից չենթարկվեն կոոպտացիայի:

Միջին դասի ներկայացուցչի կարգավիճակը դեռ չի նշանակում, որ մարդը պարտադիր կերպով պետք է աջակցի ժողովրդավարությանը և ազնիվ կառավարությանը: Ի դեպ, Բրազիլիայում միջին դասի հասուն ներկայացուցիչները նախկինում աշխատել են պետական հատվածում, որտեղ նրանք կախված էին հովանավորչական քաղաքականությանից և տնտեսության պետական վերահսկողությունից:

Բրազիլիայում, ինչպես նաև ասիական մի շարք երկրներում, ինչպիսիք են Չինաստանը և Թայլանդը, միջին դասի բազմաթիվ ներկայացուցիչներ կանգնել էին ավտորիտար կառավարությունների կողքին, քանզի դա նրանց տնտեսական ապագան ապահովելու լավագույն միջոցն էր:

Տնտեսական աճը, որը վերջին ժամանակներս տեսանելի է Բրազիլիայում, հանգեցրել է այլ, առավել նախաձեռնող և մասնավոր հատվածում արմատացած միջին դասի ձևավորման: Սակայն այս խումբը կարող է հետապնդել իր տնտեսական շահերը երկու ուղղություններից յուրաքանչյուրում։ Մի կողմից՝ նախաձեռնող փոքրամասնությունը կարող է հիմք ծառայել միջին դասի կոալիցիայի ձևավորման համար, որի նպատակը Բրազիլիայում որպես այդպիսին քաղաքական համակարգի բարեփոխումն է, որն իրենից կենթադրի կոռումպացված քաղաքական գործիչների պատասխանատվության ենթարկում և իրականացվող քաղաքականության վերակողմնորոշում դեպի հասարակ քաղաքացիների կարիքների բավարարում: Հենց դա էլ տեղի է ունեցել ԱՄՆ-ում՝ պրոգրեսիզմի ժամանակաշրջանում, երբ միջին դասի զանգվածային մոբիլիզացիան հանգեցրեց պետական համակարգում բարեփոխումների և վերջ դրեց 19-րդ դարի հովանավորչական համակարգին:

Մյուս դեպքում՝ քաղաքային միջին դասի ներկայացուցիչները կշարունակեն վատնել իրենց էներգիան աննշան քաղաքական խնդիրները լուծելու վրա կամ էլ, վերջիվերջո, նրանք անհատապես կգնվեն համակարգի կողմից, որը մեծ պարգևներ է առաջարկում յուրայիններին:

Ոչ մի երաշխիք չկա, որ բողոքի ցույցերից հետո Բրազիլիան կընթանա բարեփոխումների ուղով: Շատ բան կախված կլինի առաջնորդներից: Նախագահ Ռուսեֆը համարձակորեն կարող է համակարգային բարեփոխումներ իրականացնել՝ որպես առիթ օգտագործելով այս ապստամբությունները: Մինչ այդ նա զգույշ է եղել նախորդ համակարգին ուղղված իր գործողություններում և ստիպված էր համակերպվել այն սահմանափակումների հետ, որոնք իր առջև էին դրել սեփական կուսակցությունն ու քաղաքական կոալիցիան: Սակայն, ճիշտ այնպես, ինչպես 1881թ. ԱՄՆ – ում նախագահ Ջեյմս Գարֆիլդի սպանությունը դարձավ մասշտաբային բարեփոխումների առիթ, այնպես էլ Բրազիլիայում կարող էին օգտագործել բողոքի ցույցերը և տեղափոխվել քաղաքական զարգացման նոր հարթություն:

Գլոբալ տնտեսական աճը, որը նկատվում էր 1970-ականներից, խառնել է ամբողջ աշխարհի սոցիալական խաղաքարտերը: Միջին դասը այսպես կոչված «զարգացող շուկաներում» դարձել է բազմազան, հարուստ, կրթված և տեխնոլոգիապես հագեցած:

Չինաստանում դա լուրջ հետևանքների է հանգեցրել, որտեղ միջին դաս հասնում է հարյուր միլիոնավոր մարդկանց, և որտեղ այն կազմում է բնակչության մոտ մեկ երրորդը: Սրանք մարդիկ են, ովքեր շփվում են միմյանց հետ Sina Weibo –ի միջոցով՝ չինական Twitter, և ովքեր սովորել են բացեիբաց խոսել կառավարության և կուսակցական վերնախավի ամբարտավանության և կեղծավորության մասին: Նրանք պահանջում են առավել ազատ հասարակություն, թեև պարզ չէ ցանկանում են արդյոք նրանք մոտ ապագայում ներդնել համամասնական ընտրակարգ, թե ոչ:

Առաջիկա տասնամյակներում այս խումբը կհայտնվի առավել մեծ ճնշումների ազդեցության տակ, քանի որ Չինաստանը ցանկանում է բարելավել իր դիրքերը աշխարհում:  Տնտեսական աճի տեմպը այս երկրում վերջին երկու տարիների ընթացքում արդեն իսկ սկսել է նվազել և շուտով այն  անխուսափելիորեն կվերադառնա ավելի համեստ մակարդակի, քանի որ երկրի տնտեսությունը հասունանում է: Արդյունաբերական աշխատանքի մեքենան, որը ստեղծվել է 1978թ.-ին, այլևս ի զորու չէ բավարարել բնակչության ցանկությունները: Չինաստանի քոլեջները տարեկան թողարկում են մոտ 6-7 միլիոն մասնագետներ, որոնց աշխատանքային հեռանկարները շատ ավելի քիչ են, քան իրենց ծնողներինը:

Այնտեղ, ինչպես և զարգացող աշխարհի այլ մասերում, նոր միջին դասի աճը ընկած է այն ֆենոմենի հիմքում, որը Կարնեգի հիմնադրամի անդամ Մոզես Նաիմը (Moises Naím) անվանել է «իշխանության ավարտ»:

Տարբեր երկրների միջին դասերը, թե՛ ավտորիտար և թե՛ ժողովրդավարական ռեժիմների պարագայում, գտնվել են իշխանական չարաշահումների դեմ իրականացվող բողոքի ցույցերի առաջին շարքերը: Վերջիններիս գլխավոր առաջադրանքը եղել է այն, որ իրենց բողոքի շարժումը դարձնեն քաղաքական փոփոխությունների հիմք, այնպիսի փոփոխությունների, որոնք կարտահայտվեն նոր ինստիտուտների և քաղաքականության ձևով:

Լատինական Ամերիկայում տնտեսական աճի և ժողովրդավարական քաղաքական համակարգի արդյունավետությամբ Չիլին եղել է առաջատարը: Այդուհանդերձ, այնտեղ վերջին տարիներին համալսարանական ուսանողների կողմից բողոքի ալիք է բարձրացվում: Նրանք դեմ են արտահայտվում  հանրային կրթության համակարգում առկա թերություններին:

Նոր միջին դասը մարտահրավեր է ոչ միայն ավտորիտար վարչակարգերի և այն երկրների համար, որոնցում կառավարման ժողովրդավարական կարգը հաստատվել է վերջերս, այլև կայուն ժողովրդավարությամբ պետությունները համար: Նրանք նույնպես չպետք է կարծեն, թե կարող են դափնիներ վայելել միայն այն պատճառով, որ անցկացնում են ընտրություններ և իրենց առաջնորդներն ունեն լավ վարկանիշեր։ Տեխնոլոգիապես զինված միջին դասը առավել քան պահանջկոտ է լինելու իր իսկ ընտրած քաղաքական գործիչների նկատմամբ:

Այժմ ԱՄՆ-ն և Եվրոպան փորձում են հաղթահարել ձգձգվող տնտեսական աճը և գործազրկության բարձր մակարդակը, որը երիտասարդների շրջանում, ինչպիսիք օրինակ Իսպանիայում է, հասնում է 50%-ի: Հարուստ երկրներում տարեց սերունդը երիտասարդներին վնասել է նաև նրանով, որ հսկայական պարտքեր է կտակել նրանց:

ԱՄՆ-ում ու Եվրոպայում պետական գործիչները չպետք է ինքնավստահ հետևեն, թե ինչպես են զարգանում դեպքերը Ստամբուլի ու Սան Պաուլոյի փողոցներում։ Լուրջ սխալ կլիներ կարծելը, թե «այստեղ այդպիսի բան տեղի ունենալ չի կարող»։

Ֆրենսիս Ֆուկույամա – Սթենֆորդի համալսարանին կից Ֆրիմեն Սպոգլի անվան միջազգային հետազոտությունների կենտրոնի (Freeman Spogli Institute for International Studies) ավագ գիտաշխատող և «Քաղաքական կարգի ակունքները. նախապատմական ժամանակներից մինչև ֆրանսիական հեղափոխություն» («The Origins of Political Order: From Prehuman Times to the French Revolution») գրքի հեղինակ: