Ինքնությունը ժամանակակից պայմաններում /Մաս II/

Քաղաքական ազգ ձևավորելու գործընթացը չնախաձեռնելու դեպքում քաղաքական բովանդակություն և ծանրաբեռնվածություն է ստանում էթնիկական գործոնը, ինչը հղի է քաղաքականության մեջ ազգայնամոլության, ավանդապահության և ծայրահեղական այլ ուղղությունների տարածման վտանգով: Մինչդեռ էթնիկական ինքնությունը քաղաքական ազգ կառուցելու գործընթացում կարիք ունի հենց ապաքաղաքականացման, ինչը նշանակում է քաղաքական գործընթացներում էթնիկական գործոնի նվազեցում և դրա սահմանափակում մշակութային, լեզվական, պատմական և ոչ քաղաքական այլ ոլորտներում: Միևնույն ժամանակ տեղի է ունենում նաև էթնիկական ինքնության ապապետականացում, ինչը նշանակում է, որ քաղաքական ազգ ձևավորելու գործընթացներում դադարում է սկզբունքային նշանակություն ունենալ «պետականակիր էթնոս» հասկացությունը, որն իր դերը կատարել է դեռ պետության ձևավորման ժամանակներում:

Քաղաքական ազգը ենթադրում է նոր ինքնություն, որն այլևս ավանդական նույնականացումների` նախկինում ձևավորված համակարգերի պարզ կրկնությունը, վերարտադրությունը չէ: Խոսք կարող է լինել միայն արդիականացված ինքնության մասին, որտեղ գործ ունենք նույնականացումների նոր հիերարխիայի կամ առաջնայնությունների նոր համակարգի հետ: Ինքնության արդիականացման գլխավոր պայմանը բարոյական պատկերացումների արդիականացումն է, առանց որի հնարավոր չէ նույնականացումների նոր համակարգ ստեղծել: Այդ նոր կամ արդիականացված ինքնությունը տարբերվում է ավանդականից և ունի իր յուրակատկությունները: Նախ` եթե ավանդական ինքնությունը ձևավորվում է տարերայնորեն և պատմության երկար ժամանակահատվածում, ապա նոր ինքնությունը ձևավորվում է նպատակային և տեսանելի ժամանակում: Եթե ավանդական ինքնության պարագայում մեծ դեր է խաղում մարդկանց որևէ հանրույթի անդամ լինելու, միասնական պատմություն, վարքի նորմեր և արժեհամակարգ ունենալու հանգամանքներից ստացվող (այդ թվում և` հոգեբանական-թերապևտիկ) ազդեցությունը, ապա նոր ինքնությունն առավել անհատական է և գիտակցված: Անհատականացման գործընթացն առհասարակ հատուկ է ժամանակակից աշխարհին և մշակույթի ոլորտում դրսևորվում է, օրինակ, ենթամշակութային միավորների ձևավորման տեսքով, կամ արվեստում, ուր վաղուց արդեն անցում է կատարվել հայտնի ուղղություններից և դպրոցներից դեպի անհատական ոճեր: Դա, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է փորձի անհատականացմամբ. երբ չեն գործում անցյալի կոլեկտիվ փորձի փոխանցման և ներկայումս միասնական փորձ ձեռք բերելու մեխանիզմները, տեղի է ունենում նաև կենսափորձի անհատականացում: Կոլեկտիվ փորձ ձեռք բերելու և փոխանցելու մեխանիզմների կիրառումը դժվարանում է գլոբալացման պայմաններում` կապված կյանքի կազմակերպման կոլեկտիվ միջոցների ճգնաժամի հետ, որոնք այլևս կենսունակ չեն և չեն ապահովում մարդկանց համար բարեկեցության ցանկալի մակարդակ: Այդ անհատականացման թերևս ամենաազդեցիկ արդյունքներից է արժեհամակարգի փոփոխությունը, որը կարող է արտահայտվել երկու ձևով: Ավանդականից քաղաքական ազգ ստեղծելու ընթացքում գործ ունենք նպատակային արդիականացման հետ, մինչդեռ եթե տեղի չի ունենում նպատակային արդիականացում, որի խնդիրը նոր ընդհանուր կենսակերպի և մտածելակերպի տարածումն է (համապատասխան վերանձնային արժեքներով), ապա ժամանակի ընթացքում հասարակության մեջ ձևավորվում ու տարածվում են արդյունաբերական քաղաքակրթության իշխող վերնախավին բնորոշ արժեքներ, որոնք իրենց հիմքում անհատական են: Դրանք ազգային չեն` անկախ այն բանից, թե ինչպես ընկալել ազգայինը` ավանդական-մշակութայի՞ն, թե՞ քաղաքական իմաստով, քանի որ չեն կրում պատմական անցյալի ծանրաբեռնվածությունը, չունեն հանրային (ազգային) խնդիրներ ու շահեր ձևակերպելու և դրանց շուրջ մարդկանց համախմբելու ներուժ, կապված չեն ազգային ինքնության մայր օջախից` Հայրենիքից, դուրս բնակվող նույն ազգի ներկայացուցիչների հետ: Այդքանով հանդերձ` այդ արժեքները ժամանակակից պայմաններում ոչ թե պարզապես ներդաշնակ գոյություն ունեն նույն հասարակության մեջ` ազգային արժեհամակարգի կողքին, այլ ձևավորվում են վերջինիս անկենսունակության հաշվին և դրա հետևանքով առաջացող հոգևոր վակուումում, երբ չի կատարվում ազգային ինքնության նպատակային արդիականացում, որի մարմնավորողը պետք է դառնա քաղաքական ազգը:

Ժամանակակից հայ հասարակությունում արդյունաբերական քաղաքակրթության արժեհամակարգը գլխավորապես կրում է միջին խավը, որի դերն ու նշանակությունը հասարակական հարաբերությունների համակարգում դժվար է թերագնահատել: Միջին խավն այն մարդիկ են, ովքեր ունեն նյութական և հոգևոր որոշակի պահանջմունքների բավարարման համար անհրաժեշտ կայուն եկամուտ: Միջին խավն է գաղափարախոսության հիմնական կրողը, ապրանքների ու ծառայությունների, ինչպես նաև մշակույթի (գրականություն, թատրոն, կրթություն, քաղաքականություն և այլն) հիմնական սպառողը և պետության կայունության գրավականը: Միջին խավն առաջին հերթին առանձնանում է եկամուտների չափով, սակայն սոցիալական այդ շերտը լավ հասկանալու համար անհրաժեշտ է նաև իմանալ դրա արժեքային բաղադրիչը: Վերջինս շեշտված սպառողական ուղղվածության է, որի ձևավորման մեջ մեղքի իր չափաբաժինն ունի նաև սպառողական հոգեբանությունը: Բայց ոչ միայն: Արժեքներն առհասարակ փոխվում են այն դեպքում, երբ նոր արժեքային համակարգում ավելի հեշտ է դառնում հասնել հաջողության և բարեկեցության, քան հնի դեպքում էր: Բնականաբար, ավանդական-մշակութային և հայրենասիրական արժեհամակարգերը Հայաստանի ոչ մրցակցային տնտեսության, քաղաքական ու տնտեսական իշխանությունների սերտաճման պարագայում հաջողության և բարեկեցության գրավական չեն կարող դառնալ: Սպառողական արժեհամակարգ կրողները, ըստ էության, այն մարդիկ են, ովքեր չունեն վերանձնային արժեքներ, նրանց արժեհամակարգը սկսվում և ավարտվում է անհատին վերաբերող (հաճույք, հանգստություն, բավարարվածություն և այլն) երևույթներով: Խնդիրն այն չէ, որ այսօր Հայաստանի միջին խավն առաջնորդվում է սպառողական հոգեբանությամբ (ուզում է ունենալ աշխատանք, մեքենա և արտասահմանում հանգստանալու հնարավորություն), այլ այն, որ դրանից ավելի ոչինչ չի ցանկանում և ոչ մի բանի չի ձգտում: Չի ձգտում վերանձնայինին, որն այն ամենն է, ինչը հնարավոր չէ ուտել, հագնել կամ այլ կերպ սպառել, բայց, անկախ դրանից, դա արժեք է ներկայացնում մարդու համար: Այս իմաստով թե հայրենասիրությունը, թե ազգայնականությունը, թե պատմության և ազգային մշակույթի կրող լինելու գիտակցությունը և դրանցից բխող վարքն ու արժեքները վերանձնային են, սակայն գլոբալացման ժամանակակից պայմաններում քաղաքական օրակարգում չձևակերպվելու դեպքում հայտնվում են նյութապաշտություն դավանող արժեհամակարգի կործանարար ազդեցության դաշտում: