Բարոյական ինքնության արդիականացումը /Մաս II/

Բարոյական ինքնության արդիականացման խնդիրն առնչվում է նաև գլոբալացման պայմաններում սոցիալական և ավանդական մշակութային ոլորտների փոխհարաբերության հետ: Բանն այն է, որ գլոբալացման հետևանքով սոցիալական ոլորտն արագ փոփոխվում և վերակազմավորվում է, փոխվում է նաև տնտեսական, քաղաքական, իրավական հարաբերությունների բնույթը: Մինչդեռ ավանդական մշակութային հարաբերությունների բնագավառում արդիականացմանը միտված փոփոխություններ գրեթե չեն կատարվում: Վերջինիս պատճառը, թերևս, այն է, որ ավանդական հասարակություններում գերիշխում է հասարակական գիտակցության առօրյա կենցաղային մակարդակը: Առավել վառ դա դրսևորվում է, թերևս, բարոյական գիտակցության պարագայում, որտեղ առօրյա կենցաղային մակարդակը կազմող ավանդույթները, սովորույթները, արժեքներն ու գնահատման չափանիշները գերակա նշանակություն ունեն ավանդական հարաբերությունների կազմավորման և կազմակերպման մեջ: Իսկ բարոյական գիտակցության առօրյա կենցաղային և տեսական մակարդակների միջև հիմնական տարբերությունը դրանցում հասարակական երևույթների արտացոլման խորությունն է: Այսպես, բարոյական գիտակցության առօրյա կենցաղային մակարդակում գործ ունենք մարդկանց միջև կենցաղային, ավանդական, ամեն օր կրկնվող հարաբերությունների և դրանց գնահատման ու արժևորման նույնքան ավանդական սկզբունքների հետ: Գիտակցության այս մակարդակում ՙիշխում է՚ էմպիրիզմը, ըստ որի` բարոյականության մասին պատկերացումներն անմիջապես ածանցվում են կենսափորձից: Մինչդեռ բարոյական գիտակցության տեսական մակարդակում գործ ունենք հասկացությունների ու կատեգորիաների և, հետևաբար, հասարակական երևույթների էության արտացոլման հետ:

Բարոյական գիտակցության առօրյա մակարդակը զերծ չէ նաև դոգմատիզմից, մինչդեռ տեսական մակարդակում գործ ունենք ռեֆլեքսիայի և քննադատության հետ: Ավանդական հասարակություններում, ըստ էության, չի ձևավորվում բարոյական գիտակցության տեսական մակարդակում խնդիրները քննարկելու ավանդույթ: Բայց ոչ միայն ավանդույթ, այլև, կարծես, կարիք կամ, այլ կերպ ասած, սոցիալական պահանջ կամ պատվեր չկա: Ավանդական հասարակությունները, լինելով առավելապես փակ համակարգեր, ներսում ծագող այլախոհության կամ դրսից համակարգի մեջ ներթափանցող տեղեկատվության միակողմանի, այլընտրանքներ չճանաչող իմաստավորում և արժևորում կատարելով, պահպանում են դոգմատիզմն ու կարծրատիպային մտածողությունը, այն դեպքում, երբ հասարակական համակարգերի զարգացումը մեծապես պայմանավորված է հակակշիռների կիրառման հնարավորություններով (ազատականացվող հանրային հարաբերությունները հակակշռվում են իրավական նորմերով, ազատության աճը՝ պատասխանատվության բարձրացումով և այլն):

Գիտակցության մեջ նմանատիպ փոփոխությունների իրականացումը բարդ է, քանի որ ավանդական հասարակություններում «գիտակցությունն ամփոփված է կեցության մեջ», և հենց այդ պատճառով գիտակցության մեջ գերիշխում է կենցաղային մակարդակը, ինչը չի նպաստում տեսական մակարդակում երևույթների իմաստավորման և արժևորման սոցիալական պահանջի ձևավորմանը: Հասարակական փակ համայնքներն ապրում են դարավոր ավանդույթներով, մինչդեռ քաղաքացիական հասարակություններին բնորոշ է հարմարավետության սկզբունքը: Քաղաքացիական կենսակերպն ավելի հեդոնիստական է, հանդուրժող և ազատախոհ, մինչդեռ համայնքային կյանքին բնորոշ է զգուշավորությունն ու այլախոհության նկատմամբ անհանդուրժողականությունը: Պատկերավոր ասած՝ քաղաքը խելացի է, գյուղը՝ ուժեղ: Ավանդական, փակ հասարակություններին բնորոշ բարոյականությունը կայուն է և նպաստում է ավանդական կենսակերպի վերարտադրությանը, մինչդեռ քաղաքացիական ազատական բարոյականությունը առավել ճկուն է և դրանով իսկ նպաստում է անհատի ինքնիրացմանն ու ինքնության դրսևորմանը:

Հասարակության զարգացման ընթացքում այս երկու «բարոյականությունները», որպես կանոն, անհամատեղելի են: Սովորույթներով ղեկավարվող փակ համայնքը սարսափում է քաղաքացիական ազատ հարաբերություններից, ավանդական բարոյականության սակավությունից, այն ամենից, ինչը բաց քաղաքացիական հասարակությունը դարձնում է քաղաքակիրթ: Քաղաքացիական հասարակությունն էլ իր հերթին ստանձնում է ավանդական հասարակությունը քաղաքակրթելու գործառույթ: Ավանդական ազգից քաղաքական ազգի վերածվելու դժվարին գործընթացն անվերապահորեն ենթադրում է ավանդական մշակութային բարոյական մոդելի քննադատական վերանայում, ինքնանույնացման մոդելների փոփոխություն, ինքնության արդիականացում: Բանն այն է, որ մեզանում, օրինակ, դեռևս չեն լուծվել էթնոհամայնքային և քաղաքակրթական շահերի միջև ներդաշնակության հաստատման հիմնախնդիրները: Ի դեպ, էթնոհամայնքային ինքնության պարագայում հասարակության նկատմամբ մարդկանց պարտականություններն ու կապվածությունը խարսխված են բարոյականի վրա, մինչդեռ քաղաքացիական ինքնության պարագայում պարտավորություններն ու կապվածությունը խարսխված են օրենքի հեղինակության վրա: Ինքնության արդիականացման գործընթացում անպայմանորեն առաջանում է հասարակության նկատմամբ մարդկանց պարտականությունների իրականացման երկընտրանք (ավանդական բարոյականի և իրավականի միջև), որի լուծումը կախված է հասարակության ինտելեկտուալ զարգացածության աստիճանից, գիտության` որպես սոցիալական ինստիտուտի, կայացածության չափից, ավանդական մշակութային գործոնների ազդեցությունից և այլն: Իսկ դա իր հերթին նշանակում է, որ մեզանում էթնոհամայնքային և քաղաքացիական պարտականությունների միջև կան մի շարք գործառնական տարբերություններ:

Եթե քաղաքացիական հասարակությունը կրթության և սոցիալականացման այլ միջոցներով չի նպաստում հասարակության քաղաքակրթման գործընթացին, ապա այն ժամանակի ընթացքում վերածվում է «խճանկարային» համայնքի, ուր կրթությունն ու գիտությունը դառնում են լուսանցքային (մարգինալ), գերակշռող են դառնում վարքի կարծրատիպային ձևերը և ակտիվանում են «անձի պաշտամունքի» գործառնության մեխանիզմները: Նման հասարակությունն ապրում է ինտելեկտուալ դեգրադացիա, քանի որ գերիշխող են դառնում ավանդույթները, դոգմաները, բարոյական արգելքները, բայց ոչ՝ առողջ բանականությունը և գիտելիքը: Առհասարակ, արգելքներին անվերապահորեն հավատարիմ հասարակությունները տառապում են ինֆանտիլիզմով (պարզամտություն):

Հայտնի է, որ պարզամտությամբ տառապող ավանդական հասարակություններում միաժամանակ ցածր է նաև հասարակական պատասխանատվության մակարդակը, քանի որ պատասխանատվությունն աճում է ազատությունների աճին զուգընթաց, իսկ նշված տիպի հասարակություններում ազատությունների փոխարեն ՙիշխում՚ են արգելքները, առաջին հերթին՝ բարոյական բնույթի: Այն, որ բարոյական արգելքները սերնդափոխություն չեն ապրում, չեն քննարկվում և վերարժևորվում սերունդների կողմից, նշանակում է, որ այսպիսի համակարգերում հասարակական գիտակցության մեջ ևս գերակա նշանակություն ունի առօրեական կենցաղային մակարդակը: Մինչդեռ միայն տեսական մակարդակում է հնարավոր կիրառել ռեֆլեքսիվ և քննադատական մոտեցումը հասարակական հարաբերությունների բնույթի, զարգացման տրամաբանության ու հեռանկարների, արգելքների ու ազատությունների գործադրման նպատակահարմարության և մարդու ու հասարակության վրա ազդեցության նկատմամբ:

Առաջընթացի առումով հասարակություններն իրարից տարբերվում են առաջին հերթին ազատությունների չափով և իրավական ու բարոյական մակարդակում այդ ազատությունները սահմանափակող նորմեր ձևակերպելու կարողությամբ: Փաստ է, որ ազատությունների սահմանափակման, զսպման տրամաբանությամբ առաջնորդվող հասարակությունները սահմանափակում են ինտելեկտուալ և բարոյական զարգացման (արդիականացման) իրենց հնարավորությունները: Նման հասարակություններում ժամանակի ընթացքում առաջնային դեր են սկսում խաղալ սոցիալ դարվինիզմի «օրենքները»՝ ֆիզիկական ուժը, վախը և այլն: Ինտելեկտուալ թերհասունության մասին են վկայում նաև հասարակության մեջ տարածվող ագրեսիվությունը, անհանդուրժողականությունը, նեղացկոտությունը, հոտայնությունը: Տրամաբանական է, որ այսպիսի հասարակություններում առաջնային պետք է լինեն բնազդային, ոչ թե հոգևոր պահանջմունքների բավարարմանն ուղղված գործողությունները: Հարկ է նկատել, որ նման հասարակական համակարգի կտրուկ և արմատական փոփոխությունը դժվար թե ցանկալի արդյունք տա, քանի որ ցանկացած փոփոխություն, առավել ևս՝ կտրուկ և համակարգային, ծնում է համարժեք հակազդեցություն: Այդ հակազդեցություններից խուսափելու համար, թերևս, հասարակական հարաբերությունների արդիականացման առաջին քայլը պետք է լինի վերջիններիս հումանիզացումը: Ավանդական ազգից քաղաքական ազգի վերափոխման գործընթացը ենթադրում է նաև բարոյականության հումանիզացում, այն է՝ բարոյականությունն է մարդու համար, ոչ թե մարդը՝ բարոյականության, բացարձակ արժեք է մարդը, ոչ թե՝ «բարոյական» գաղափարը կամ կերպարը: Ինչպես կրոնական բարոյականության իմպերատիվ ոճը երբեմն հայեցակարգի հումանիստական լինելը դարձնում է վիճահարույց, այդպես էլ կարծրացած, դոգմատիկ բնույթ ունեցող ավանդական բարոյականությունը զարգացող հասարակության համար շատ դեպքերում ոչ թե խթան է, այլ խոչընդոտ: Որքան ուժեղ է ավանդական բարոյականության ազդեցությունը, այնքան ավելի կաղապարված են (վերահսկելի են) հասարակական գիտակցությունը, ազատատենչությունն ու արդիականանալու ձգտումը: Մինչդեռ քաղաքակիրթ հասարակություններում բարոյականի մասին պատկերացումների վերաիմաստավորումը սովորական «աշխատակարգ է»: Հասարակական հարաբերությունների հումանիզացումը` որպես ավանդական ազգից քաղաքական ազգի վերափոխման անբաժանելի գործընթաց, ենթադրում է հասարակական զարգացման նպատակի և դրա իրականացման ուղիների ձևակերպում: Գլոբալացման հոսանքների մեջ հայտնված մեծ ու փոքր շատ պետություններ ընդունել են այսպես կոչված «զարգացում կրկնօրինակման սկզբունքով» մոդելը:

Սակայն, ինչպես ցույց է տալիս անցումային հասարակությունների փոխակերպումների փորձը, հետխորհրդային նորանկախ պետությունների նորագույն պատմությունը խիստ կասկածելի է դարձնում հասարակական հարաբերությունների վրա արևմտյան կենսակերպի կրկնօրինակման հումանիզացնող ազդեցության հանգամանքը:

Ավանդական ազգից քաղաքական ազգի, այն է՝ միասնական սոցիոմշակութային գիտակցությամբ սոցիալ քաղաքական միավորի վերափոխման գործընթացում կարևոր դեր է խաղում նաև հասարակության ինտելեկտուալացումը, գիտության՝ որպես հասարակական կյանքը քննության առնող գիտելիքների համակարգի, և կրթության՝ որպես այդ փորձը փոխանցող միջոցի կայացումը: Վերջինս անհրաժեշտաբար ենթադրում է մասնագիտական գիտելիքի` որպես պրոբլեմների լուծման ամենաարդյունավետ ձևի ընդունում: Հասարակության ինտելեկտուալացումը նշանակում է նաև հասարակական հարաբերությունների հումանիզացում և բարոյական արգելքների մեղմում:

Ավանդական ազգից քաղաքական ազգի վերափոխման գործընթացում առանձնահատուկ դեր է խաղում հատկապես քաղաքացիության սկզբունքը՝ հռոմեական մշակույթի այդ հանճարեղ հայտնագործությունը, ըստ որի` քաղաքակիրթ հասարակությունը հիմնված է ոչ թե ազգակցական բարեկամական կապերի և ոչ թե նույն աշխարհայացքային (օր.՝ կրոնական) կողմնորոշումների վրա, այլ գրված օրենքով կարգավորվող պրակտիկ կյանքի վրա: Եվ որքանով մարդիկ միջավայրի արդյունքն են, այդքանով քաղաքակիրթ հասարակությունը ստեղծում է կյանքին պիտանի, հասարակության զարգացմանը նպաստող բարոյականություն և մարդուն զերծ պահում առասպելաբանված բարոյական իդեալները կրկնօրինակելու առավելապաշտական ձգտումներից: Անշուշտ, այս պարագայում ևս գործ ունենք բարոյականության՝ ոչ թե մարդուց վեր կանգնած սկզբունքի, այլ մարդու և հասարակության կյանքի կազմակերպմանն ու զարգացմանը նպաստող երևույթի ընկալման հետ: Հասարակական հարաբերությունների զարգացման ընթացքում տեղի է ունենում նաև հանրային արժեքների ու բարոյականության և վերջիններիս վերահսկման նույնքան հանրային ձևերի ՙանհատականացում՚՝ ենթամշակութային, դասակարգային, մասնագիտական և բազում այլ մակարդակներում: Այլևս գործ ունենք ոչ թե մեկ միասնական ավանդական արժեհամակարգի ու բարոյական նորմերի և դրանց վերահսկման կոլեկտիվ ձևերի հետ, այլ հասարակական հարաբերությունների բարդացմանը զուգահեռ բարդացող, բազմազան դրսևորումներ ու լուծումներ պահանջող արժեհամակարգի ու բարոյականության հետ, որոնց պարագայում վերահսկման ավանդական մեխանիզմներն արդեն անզոր են: Դրանց փոխարինելու է գալիս օրենքը՝ որպես համապարտադիր ու անխուսափելի երևույթ:

Հասարակության ինտելեկտուալացման հեռանկարում հասարակության հավաքական ինտելեկտուալ կարողությունը գերազանցում է իշխանության հավաքական ինտելեկտուալ անկարողությանը: Այդ իրավիճակը երբեմն բնութագրում են որպես «անվերադարձի կետ»: Այն է՝ մարդիկ փոխվում են, և այլևս անհնար է նրանց կառավարել հին, ավանդական մեթոդներով, պարուրել կրոնական կամ կեղծ հայրենասիրական գաղափարախոսության շղարշով: