Բարոյական ինքնության արդիականացումը /Մաս I/

Մասնագիտական գրականության մեջ ընդունված է ինքնությունը բնութագրել որպես մարդու (մարդկանց խմբի, հանրության) ինքնանույնականացումների ամբողջություն: Նույնքան ընդունված է, որ ինքնությ ան ձևավորման ընթացքում մեծ դեր է խաղում բարոյականը՝ պատմական զարգացման արդյունքում ձևավորված պատկերացումների և վարքի նորմերի ամբողջությունը:
Ինքնության ձևավորման ընթացքում կարելի է առանձնացնել գործոնների երկու խումբ՝ ավանդական և ժամանակակից: Ավանդական գործոնների շարքին են դասվում լեզուն, միասնական պատմությունն ու պատմական հիշողությունը, մշակութային ավանդույթներն ու սովորույթները: Այս գործոնների ազդեցությամբ ձևավորվող ինքնությունը արժևորվում է որպես փոփոխվող պայմաններում սեփական (անձնային, հանրային) «ես» ը չկորցնելու հիմնական միջոց: Ինչ վերաբերում է ավանդական ինքնության բարոյական բնութագրությանը, ապա որքանով որ այս ինքնությունը ձևավորվում է պատմական երկար ժամանակահատվածում, հիմնականում` առանց ուղղորդման, տարերայնորեն, այդքանով այստեղ միախառնված են ժողովրդական ու կրոնական, բարոյական պատկերացումներն ու վարքի նորմերը:

Ինքնությունն արտահայտվում է արժեքային բովանդակությանը գաղափարական և կիրառական նշանակություն (ելք) տալու միջոցով: Առհասարակ, ինքնության ձևավորման գոյաբանական հիմքերի շարքում առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում տվյալ հանրույթում կիրառվող «խաղի կանոնները»՝ մտածելակերպի ու ապրելակերպի նորմերը: Վերջիններիս էկզիստենցիալ նշանակության հիմնավորումը ստեղծում է տվյալ հանրույթի արժեքային կողմնորոշման չափանիշներն ու արժեհամակարգը: Այդ արժեքները, ամենայն հավանականությամբ, գործում են առավելապես համոզմունքի մակարդակում և դրսևորվում են գաղափարախոսության և պրակտիկ կենսագործունեության տեսքով:

Համաշխարհայնացման ժամանակակից գործընթացներին և արագ փոփոխվող իրականությանը հարմարվելու հասարակության կազմակերպական ներքին կարողությունները պարզելու նպատակով անհրաժեշտ է հասարակական կենսակերպը ենթարկել ռացիոնալ վերլուծության և արժևորման: Նման վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ավանդական հասարակություններում գերակշռող է ավանդական մշակույթը, որն արտահայտվում է առավելապես վարքի նորմերի մշակման և այդ նորմերը սերնդեսերունդ փոխանցելու մեջ: Այդ փոխանցումը տեղի է ունենում ոչ այնքան կրթության և սոցիալականացման այլ միջոցների, որքան նույնչափ ավանդական դաստիարակության ճանապարհով: Պայմանականորեն կարելի է ասել, որ ավանդական հասարակություններում մարդկանց սոցիալականացման առաջնային «բնագավառը» մշակութային է:

Ավանդական մշակույթը կյանքի կազմակերպման ու կանոնակարգման կայուն (ստատիկ) մոդել է, որում նախասահմանված են իրադարձություններն ու վարքի նորմերը: Այդ մոդելում կյանքը հանդես է գալիս որպես մի վիճակ (ոչ թե գործընթաց), որին վերադառնալու խնդիր ունի, մասնավորապես, ազգային մշակութային ժամանակակից վերածնունդը: Ստատիկ վիճակում գտնվող ավանդական մշակույթը դժվար է ենթարկվում փոփոխությունների, հետևապես նաև՝ արդիականացման, քանի որ դարերի ընթացքում կայացած ավանդույթների, մտածելակերպի ու ապրելակերպի նորմերի ցանկացած փոփոխություն ընկալվում է որպես ինքնությանը սպառնացող վտանգ:
Պետականության երկարատև բացակայության կամ պատմական այլ պայմաններում հանրային ներքին կյանքի կազմակերպման գերխնդիր ունեցող ավանդական մշակույթը, որպես կանոն, հակված է արտաքին աշխարհից մեկուսի գործառնելու տրամաբանությանը: Ի դեպ, վերջինս չի հակասում ժամանակակից հասարակագիտության մեջ մշակույթի գործառնության լայնորեն կիրառվող սիներգետիկական մեկնաբանությանը, ըստ որի` որևէ համակարգի (տվյալ դեպքում՝ մշակույթի, հանրության) ներսում կարգավորվածությունը հնարավոր է միայն արտաքին կապերում կարգավորվածության նվազման, այն է՝ ապակարգավորվածության (էնտրոպիայի) ավելացման հաշվին:

Պատմական որոշակի ժամանակահատվածում մշակույթի նման գործառնությունը հանգեցնում է մշակույթի ստատիկ մոդելի ձևավորման, որում արտաքին աշխարհի հետ տեղեկատվական շփումը հասցված է նվազագույնի:
Մինչդեռ համաշխարհայնացման գործընթացների մեջ ներքաշված ազգային մշակութային մոդելներն այլևս դատապարտված են «վիճակից» վերածվելու «գործընթացի», կյանքի ստատիկ մոդելից անցում կատարելու դինամիկ մոդելին, որպեսզի ապահովեն իրենց կենսունակությունը:

«Այն պարզ պատճառով, որ ապագայի մարտահրավերներից այլևս որևէ ազգ պատսպարվելու տեղ չունի, նշանակում է՝ բոլոր ազգերն էլ բառացիորեն դատապարտված են լինելու ժամանակակից: Հետևաբար, կյանքի կազմակերպման ու կանոնակարգման ազգային մշակույթները ևս պետք է արդիականացվեն»: Միևնույն ժամանակ ակնհայտ է, որ համաշխարհայնացման հակասական բնույթն առավել ակնհայտ դրսևորվում է կյանքի կազմակերպման գյուղական (ավանդական) ու քաղաքային (քաղաքական) մոդելների և նրանց առանցքը կազմող բարոյական պատկերացումների համեմատական վերլուծության մեջ:

Ահավասիկ, որքան հասարակությունը կապված է համայնքային կապերով, որքան քիչ է ղեկավարվում քաղաքակրթական նորմերով, այնքան ավելի հեշտ է նրա անդեմ զանգվածին պարուրել կրոնական կամ հայրենասիրական գաղափարախոսության միասնական «շղարշով»: Նման հասարակության անդամների մեջ խորապես արմատավորված է այսպես կոչված ավանդական բարոյականությունը, որն ամբողջական տեսք է ստանում սոցիալ մշակութային համակարգում և դառնում վարքի նորմ:

Ավանդական բարոյականության գործառնության ոլորտն առավելապես գյուղն է, գյուղական համայնքը, որի կենսակերպն արմատապես տարբերվում է քաղաքային կյանքից և առավելապես նպաստում է ավանդական մշակույթի վերարտադրմանը և ոչ թե նրա քննադատական վերլուծությանն ու փոփոխմանը: Համայնքային կենսակերպը կապված է միօրինակ, տարիների և նույնիսկ ամբողջ կյանքի ընթացքում չփոխվող աշխատանքի հետ: Այս առումով, ավանդական հասարակության գերխնդիրներից մեկը սովորույթների ու բարքերի վերարտադրություն է՝ անցյալի կենսակերպի կրկնությունը ներկայում և ապագայում: Դրանով իսկ ստեղծվում է հասարակական հարաբերությունների այն նվազագույն գոյաբանական հիմքը, որն անհրաժեշտ է հասարակական տվյալ կենսակերպը վերարտադրելու համար: Համապատասխանաբար, վերարտադրվող գոյաբանական հիմքը նաև ավանդական արժեքների (ավանդույթների, բարոյական պատկերացումների) վերարտադրության բնագավառ է: