Լուսինե Թոփուզյանի հարցազրույցը Եղիշե Չարենցի ավագ դուստր Արփենիկ Չարենցի հետ։
– Ձեզ համար ո՞վ է Չարենց բանաստեղծը:
– Չարենցը «տիեզերական ճամփորդության» ելած գրող էր: Ստեղծագործական ահռելի խառնվածքի ներուժով նա մտավ գրականություն, որպեսզի աստվածային լույսը, տիեզերաշունչ ոգին դարձներ ոչ միայն բանաստեղծություն, այլև կյանք ու հաղթանակ, հոգու բերկրանք…
– Հանճարեղ պոետը բազմաքանակ նորաբանություններ բերեց
պոեզիա, արդիական դիմագիծ ունեն նրա բանաստեղծական կառուցվածքային ձևերն ու
պատկերները…
– Չարենցը պոեմանման վեպ գրեց, էպիգրամի
ժանր ստեղծեց, պոեզիայի մեջ առաջին անգամ միստերիայի և էպիտաֆների ժանրը ստեղծել է
հայրիկս: Նա մոտ 600 բառ է ստեղծել իր պոեզիայում: Բերեմ օրինակներ. ուղեղահուն,
տխրամարմին, վահրոտ, ժանտաժանտ, վարդակոխ, տխրադալուկ, շրթնանալ, հեքիաթանալ և
այլն: Բանաստեղծը սիրում էր օգտագործել մակբայներ, բանաստեղծությունը հարստացնել
արյունամած, ձյունամած բառերով… Պոետը գրում էր ութոտնյա, վեցոտնյա, օկտավներով:
Նա հայ պոեզիա բերեց լեզվամտածողության այնպիսի տարրեր, որոնք գեղեցիկ են
հնչերանգային առանձնահատկությամբ. բրոնզե քույր, բրոնզե կաթ, կաթի պես աղջիկ… Ես
նորից հպարտանքով կընդգծեմ, որ հայրս կառուցել է մեր պոեզիայի լուսավոր
«մայրաքաղաքը», որ կոկիկ է, ավելորդ պաճուճանքներից հեռու: Նա լավ գիտեր
խրճիթների, պալատների, խառնիճաղանջ քաղաքների պոեզիան, որոնց մեջ որոնում, գտնում
էր… մարգարտահատիկներ:
– Պոետի «արդարացումից» հետո հիմնվեց տուն-թանգարանը: Կարոտ ունենո՞ւմ եք, երբ գնում եք ձեր տուն, այսինքն` տուն-թանգարան:
– Շատ մեծ կարոտ է առաջանում, երբ մտնում եմ ննջասենյակ կամ հայրիկիս աշխատասենյակ, թվում է` հայրս իր ճեպ-ճերմակ վերնաշապիկի թևերը քշտած ինձ կկանչի իր մոտ, կամ ծալապատիկ նստած թախտին` ինչ-որ մեկի հետ զրուցելիս կկանչի իր թավ ձայնով` Իզաբելլա՜, Բոժի՜կ, Ադո՜կ… Վերջինները ես ու քույրս ենք: Առաջինը` իմ գեղեցկուհի, անբախտ, միշտ տխուր աչքերով մայրս…
– Տիկին Արփենիկ, մինչև Չարենցի արդարացումը ի՞նչ վերաբերմունք է եղել ձեր հանդեպ: Ձեզ համարել են հայրենիքի դավաճանի դուստր: Ի՞նչ եք մտածել դուք:
– Ժողովուրդը իր բանաստեղծին պաշտելով, մեզ էլ սիրել է: Հաճախ մարդիկ ինձ մոտենում, ասում էին` Արփենիկ, անիծիր Ստալինին, որ նա շուտ մեռնի, որ հորդ արդարացումը շուտ լինի: Ես 12 տարեկանից թաքուն կարդում էի հայրիկիս գրքերը, դրանք ինձ էին տալիս գաղտնի: Մանկատան ուսմասվարը 6-րդ դասարանում ինձ նվիրեց հայրիկիս գիրքը, բայց… մի քանի օր հետո իրեն ուսմասվարությունից հանեցին այդ պատճառով: Հետո, համալսարանում, Չարենց չէինք անցնում, Նարեկացի ևս… ծրագրով միայն Հակոբ Հակոբյան կար, Ֆրիկ… Բանաստեղծ Գևորգ Էմինը ինձ նվիրեց Չարենցի գիրքը, որը հափշտակությամբ համալսարանական ընկերուհիներիս հետ ընթերցում էինք: Մտավորականներն ու գրողներն այդ ընթացքում ինձ շրջապատել էին սիրով, գուրգուրանքով: Վարպետի` Ավետիք Իսահակյանի ընտանիքում էի հյուրընկալվում, վայելում էի տիկին Սոֆիի հյուրասիրությունը, Դերենիկ Դեմիրճյանի իմաստուն խոսքն ու զրույցն այնտեղ էի ունկնդրում, Տերյանի աղջկա` Նվարդի և Էմինի հոգեգթանքին էի արժանանում: Այդ հովանու տակ քիչ էի զգում որբությունս: Այդ մասին գրել եմ իմ «Մանկատուն» գրքում, որը տպվել է հայրիկիս 100-ամյակի առթիվ:
– Ինչպե՞ս դասավորվեց ձեր ընտանիքի ճակատագիրը Չարենցի ձերբակալությունից հետո:
– 1937 թ. նոյեմբերի 28-ի լույս 29-ի
գիշերը Երևանի կենտրոնական բանտի խոնավ, ցուրտ նկուղներից մեկում իր մահկանացուն
կնքեց Եղիշե Չարենցը: Մենք` ես, քույրս, մայրս որբացանք: Շատ չանցած` մորս
աքսորեցին Սիբիր: Քրոջս` Անահիտին տատս վերցրեց, ես որբանոցից մանկատուն
տեղափոխվեցի, այնտեղ էլ, ինչպես ասում են` կյանքի դպրոց անցա… Համալսարանի ուսանող
էի, ապրում էի հանրակացարանում: Մի անգամ կուրսեցի ընկերուհուս ծննդյան օրը, նրանց
տանը հավաքվածների մեջ մի դասախոս կար, ով թունդ ստալինապաշտ էր: Նա երբ իմացավ,
որ Չարենցի աղջիկն եմ և արտասանում եմ Չարենց, իսկույն վերարկուն պահանջեց, շտապ,
զայրացած հեռացավ, իբր` իր համար լավ մթնոլորտ չէր: Նրա գնալուց հետո ընկերուհուս
եղբայրը զգեստապահարանից հանեց բոլոր թաշկինակները և ի նշան բողոքի… քոչարի պարեց,
բոլորս շուրջպար բռնեցինք, հայրիկիս և մեր ընտանիքի կենացը խմեցինք:
Քույրս կյանքը նվիրեց հայրիկիս գրական ժառանգության ուսումնասիրությանը, ես
զբաղվում էի հայրիկի պոեզիան պրոպագանդելով, դասախոսություններ էի կարդում: Երբեմն
խանգարողներ էին լինում, բայց ես աներեր, հորս ոգու ուժը մեջս պահած` չէի
ընկրկում, որովհետև գիտեի` հայրս հանճարեղ է: Մայրիկիս մասին ասեմ, որ նա չափազանց
դառը ճակատագիր ունեցավ: Նրան աքսորավայրում փրկեց մի բաշկիր բժիշկ և մայրիկիս հետ
ամուսնացավ. ապրեցին աուլներում, ունեցան չորս տղա, մեկ աղջիկ: Հայրիկիս
արդարացումից հետո նա դիմեց կառավարությանը, որ թույլ տան գալ Երևան, մեզ էլ
տիրություն անելու: Երեք անգամ այցելության եկավ: 1961 թ. արդեն բնակարան ուներ,
սակայն, ցավոք, հիվանդացավ անբուժելի ցավով և մահկանացուն կնքեց Երևանում: Իմ
երկրորդ գրքում մանրամասն գրել եմ մեր ընտանիքի ճակատագրի մասին:
– Տիկին Արփենիկ, ովքե՞ր էին Չարենցի կործանումը կազմակերպողները:
– Ես չեմ ցանկանում այդ ստոր մարդկանց անունները հիշել, որոնք կատարել են իրենց սև գործը և վերևների համար իրենց շահերով են առաջնորդվել… Սև մատյաններում միշտ էլ նրանց`վասակների անունները կգրվեն պատմության մեջ որպես դավաճանական, վատթար արձանագրումներ: Արջի ծառայություն մատուցողները եղան ժողովրդի և Չարենցի նման հանճարեղ մարդկանց թշնամին, որոնց ժողովուրդը երբեք չի ների: Չարենցը ժողովրդինն էր, մեծ էր, իրեն մինչ օրս իր ազգը լսում ու հավատում է:
Հարցազրույցը՝ grakantert.am-ից