Ինչպես է Հրաչյա Աճառյանի կինը փրկում ամուսնու անտիպ ձեռագրերը։
Եղիշե Չարենցի անվան «Գրականության ու արվեստի» թանգարանում կա մի ցուցափեղկ, որտեղ ցուցադրվում են Եղիշե Չարենցի անտիպ ձեռագրերից պատառիկներ, որոնք թղթի կտորներ են, քայքայված, անընթեռնելի։ Թղթի այդ կտորտանքներում Չարենցի ոգին է, ժամանակաշրջանի կոլորիտը։ Իոսիֆ Ստալինը չէր բավարարվում միայն գրողի, մտավորականի ֆիզիկական ոչնչացմամբ, նա նաև պայքար էր մղում արդեն իսկ սպանված մտավորականի ստվերի, ձեռագրերի, անտիպ աշխատությունների, կտավների դեմ։ Եվ արդյունքում մեզ մնացել են միայն խոսակցություններ Չարենցի, Բակունցի մի շարք ստեղծագործությունների մասին, որոնք գրել էին, սակայն մեզ չհասան, այլ փտեցին ինչ–որ հողամասում, կամ էլ միգուցե հրաշքով մինչ օրս գտնվում են ինչ–որ նկուղում։
Ժամանակաշրջանն էր այդպիսին, և բավական է մեկ անգամ այցելել թանգարան, ուշադիր նայել Չարենցի այդ ձեռագրին, ու մոտավոր պատկերացում կկազմենք 1930-ականների մասին։ Սակայն այս դառն ժամանակաշրջանում եղան նաև հերոսներ, հերոսուհիներ, ովքեր կարողացան իրենց հզոր քայլով մի ամբողջ կոթող փրկել։ Ամեն ինչ սկսենք սկզբից․․․
Աղասի Խանջյանի սպանությունից հետո Հայաստանում սկսվեցին ձերբակալություններն ու գնդակահարությունները։ Այս ամենից չէր վրիպում անգամ Էջմիածինը։ 1938 թվականի ապրիլի 6-ին Խորեն Ա Կաթողիկոսին խեղդամահ արեցին Վեհարանի իր բնակարանում։ Սա արդեն լուրջ ազդակ էր նաև առանձին կառույցներին, որ ստալինյան այս մսաղացը չէր խնայելու ոչ ոքի։ Ու տեսականորեն հոսանքի տակ ընկավ նաև Երևանի Պետական համալսարանը։ Մեկը մյուսի ետևից ձերբակալվեցին ու աքսորվեցին գրեթե նորաբաց համալսարանի անվանի դասախոսները։ 1937 թվականի հունիսի 27-ին ձերբակալվում է Զապել Եսայանը։
Նրան մեղադրում են ֆրանսիական հետախուզության լրտես լինելու մեղադրանքով։ Ձերբակալվում է փիլիսոփա, համալսարանի անվանի դասախոս Լևոն Արիսյանը, պրոֆեսոր Հրանտ Գալիկյանը, պատմաբան Հակոբ Զորյանը։ Այս ցանկը երկար կարելի է շարունակել։ «Տեռորիստների» ցանկում էր հայտնվել նաև Հրաչյա Աճառյանը։
1937 թվականին խորհրդային իշխանությունները Երևանում անհիմն ձերբակալեցին Հրաչյա Աճառյանին և առաջադրեցին «հակահեղափոխական, հակախորհրդային, ազգայնամոլական գործունեություն» ծավալելու մեղադրանքը։ Պարզ էր, որ Աճառյանին նույնպես նման շինծու մեղադրանքով պիտի ձերբակալեին։ Աճառյանը շատ կիսատ գործեր ուներ, սակայն նրա համար մեծ ցավ էր իր «Հայոց անձնանունների բառարանի» ձեռագիր տարբերակը։ Ձեռագրի փրկության մասին վկայում է Աճառյանի դուստրը՝ Քնարիկը, ով պատմում է իր մոր հերոսական արարքն ու ձեռագրի փրկության պատմությունը․
«1937թ․ Հրաչյա Աճառյանին ձերբակալում են, կնոջը՝ տիկին Սոֆիկին, վտարում են քաղաքից, բնակարանը կնքում՝ թողնելով միայն խոհանոցը ռուս աղախնու տրամադրության տակ։
Հերթական տեսակցության ժամանակ Աճառյանը խնդրում է կնոջը՝ փրկել իր անտիպ ձեռագրերից «Հայոց անձնանունների բառարանը»։ Տիկին Սոֆիկը, իր կյանքը մեծ վտանգի ենթարկելով, կարողանում է համոզել աղախնուն՝ թույլ տալ պատշգամբի լուսամուտի օդանցքից ներս սողոսկել կնքված բնակարան։ Տնային ծառայողը, նախապես լվացքի տեսք տալով, պատշգամբում սավաններ է փռում և տնից դուրս գալիս՝ ասելով, որ բռնվելու դեպքում ինքն անտեղյակ է։ Եվ տիկին Սոֆիկն իր խոշոր մարմնով մի կերպ սողոսկում է օդանցքից ներս։ Սենյակում եղած և ոչ մի ուրիշ արժեքավոր բանի ձեռք չտալով՝ վերցնում է միայն ձեռագիր մատյանը և նույն ճանապարհով, ավելի մեծ դժվարությամբ, մի կերպ դուրս ելնում։
Եվ տանտիկինն իր սեփական տնից «գողություն» է անում։ Ձեռագիր մատյանը կապում է փորին, մի շաբաթ այդպես ման է գալիս՝ փնտրելով մի ապահով տեղ, վստահելի մարդու (այն ժամանակ վախենում էին նույնիսկ հարազատների հետ կապ ունենալ)։ Վերջապես մտաբերելով, որ Երևանի ծայրամասում՝ Բութանիա կոչվող թաղամասում, հեռավոր մի ազգական ունի՝ սեփական տնով ու այգիով, գիշերով մենակ, ոտքով հասնում է Բութանիա, թախանձագին խնդրում ազգականին՝ գիրքը թաքցնել։
Տանտերերը մի քանի տակ գիրքը փաթաթում են շորով, ապա՝ մոմլաթով, դնում մետաղյա արկղի մեջ և գիշերով թաղում մի ծառի տակ, որի պատճառով ծառը չի ջրվում, չորանում է, սակայն կյանք է տալիս գրքին։ Շուրջ 3 տարի հետո, երբ Հրաչյա Աճառյանն ազատվում է կալանքից, առաջին խնդիրն է լինում՝ տեսնել ձեռագիրը։ Տիկին Սոֆիկն Ավետիք Իսահակյանի հետ գնում և բերում է գիրքը՝ աշխարհի չափ երջանկություն պարգևելով ամուսնուն»։ (Հատված Քնարիկ Աճառյանի «Հրաչյա Աճառյանի կյանքի ու գործունեության չհրապարակված էջերից» հոդվածից։ («Հանդես Երևանի համալսարանի», 1997 թ․, 1-ին համար)
Մեզ համար հիմա հեշտ է բացել այդ բառարանը, գտնել մեր անունը, կարդալ մեր անվան ստուգաբանությունն ու հիանալ, սակայն իրականում այդ բառարանի ձեռագրի փրկությունը շատ դժվար էր։ Իրականում հայ կնոջ հերոսական ոգին էր այդ փրկության «մեղավորը», իրականում երևի այդ ժամանակ, Աճառյանից զատ՝ տիկին Սոֆիկն էր գիտակցում այդ կոթողային աշխատանքի մեծությունը։
Հեշտ չէր ժամանակաշրջանը և հեշտ չէր նաև հանճարեղ մարդկանց կյանքը։ Նրանք բանտի խոնավ պատերի տակ մտածում էին միայն մի բանի մասին․ «ինչպես փրկել ազգի համար կատարված աշխատանքը»։ Հիմա ժամանակները փոխվել են, հիմա այլևս չկան տիկին Սոֆիկի նման հերոսներ։ Չկան, քանի որ իրենց կողքին չկան նաև Աճառյաններ։ Սա այլևս հերոսների դարաշրջան չէ։ Այս ժամանակաշրջանում մարդ տեսակը դադարել է մտածել հերոսության մասին․․․
Զ. Շուշեցի