Բակունցի կտակը

Սրանք նահատակ գրողի վերջին, սակավաթիվ տողերն են: Իրադրություններն այնպես էին, որ Ակսել Բակունցը հնարավորություն էլ չուներ հանգամանալից կտակ կամ ինչպես ինքն է կոչել` հավատարմագիր–կտակ կազմելու և հետնորդներին փոխանցելու (կամ թելադրելու) իր կարոտներն ու բաղձանքը, իր ետմահու կամքը:

Վաղուց էի լսել այս վավերագրի գոյության մասին, բայց գրողի որդին` վաղաթառամ գիտնական Սևադա Բակունցը, համաձայնելով հանդերձ «Կտակի» բնագիրը ( ավելի ճիշտ` լուսապատճենը) հրատարակության համար մեզ տրամադրելու, հետաձգում էր խոստումը կատարել: Ակսել Բակունցի  երկերի վերջին՝ չորրորդ,  հատորն այդպես էլ լույս տեսավ առանց «Կտակի» ու մի քանի ուրիշ նամակների, որոնց «բախտը» տնօրինողները զանազան անհիմն պատճառաբանություններով հրաժարվեցին Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտին տրամադրել դրանց օրինակները… Միայն 1984 թ. աշնանը գրողի թոռնուհին` բանասեր Ալլա Բակունցը, մեզ հանձնեց պապի անտիպ գրություններից երկուսի լուսապատճենները և մի խմբական լուսանկարի արտատպություն։

Բանտային պայմաններում փորձելով ազատության հասնելու ամեն հնարավորություն, անգամ, երբևէ չգործած «հանցանքների» խոստովանություն և գութ հայցելու աղերսագիր` Հայաստանի ղեկավարներին`   չգտնելով փրկության և ո՛չ մի ելք ու հաշտվելով հանիրավի անվանարկման ու խարդավանքի զոհ դառնալու իրողության հետ, Ակսել Բակունցը որոշում է օր առաջ կազմել իր կտակը, որը բացառապես վերաբերելու էր իր գրական ստեղծագործությունների ճակատագրին, որոնց նկատմամբ պաշտոնական արգելքներն ու հալածանքները, որքան էլ խիստ լինեին, ի վերջո, անզոր էին ու անցողիկ… 1936թ. հոկտեմբերի 19-ին, Երևանի ներքին բանտում, առայժմ մեզ անծանոթ իրադրությունների մեջ, իր բանտարկության ուղիղ 70-րդ օրը, մի փոքրիկ թերթի վրա, որպիսիք բանտարկյալներին երբեմն բաժանում էին` նամակ կամ դիմում գրելու համար, Ակսել Բակունցը խնանքով գրել է հետևյալ մի քանի տողը:

Ահա, այդ գրության ռուսերեն բնագրից կատարած  թարգմանությունը.

Հավատարմագիր

Կնոջս` Վառվառա Յակովլևնա Բակունցին (ծնյալ` Չիվիջիևա), փոխանցում եմ իմ բոլոր գրական ստեղծագործությունների, ինչպես նաև սցենարների կամ լիբրետոների, այդ թվում` «Զանգեզուրի» և «Կարինեի» հեղինակային իրավունքը: Եթե ինձ  չհաջողվի պատշաճ կարգով վավերացնել տալ սույն հավատարմագիրը, խնդրում եմ այն համարել սեփական ձեռքով գրված կտակ: 

Ակսել Բակունց

19 հոկտեմբերի, 1936թ.

Երևան

Էականը, որ կարելի է որսալ Բակունցի ինքնագիր կտակից կամ հավատարմագրի ենթատեքստից, կապված է թանձրացող հույսի շողերի հետ: Իր առջև ընդմիշտ փակված տեսնելով փրկության և ազատության ամեն դուռ` Ակսել Բակունցն, այնուամենայնիվ  հոգու խորքում փայփայում էր այն հույսը, որ չարագործությունն ու սպանդը հավիտենական չեն կարող լինել, որ իր սերնդի կենդանության օրերին արդարությունն, ի վերջո, պիտի վերահաստատվի, իր գրական ստեղծագործությունները դարձյալ պիտի հրատարակվեն ու ազատորեն ընթերցվեն, ուստի հարկ է շտապել, և քանի կյանքի թելը դեռ չեն կտրել, լիազորել որևէ մեկին` լիակատար իրավունքով տնօրինելու իր գրական ժառանգության հետագա բախտն ու հրատարակության իրավունքը: Եվ այդ մեկը, գրողի համոզմամբ` կինն էր լինելու, Վառվառա Չիվիջյանը: Որտեղի՞ց Բակունցն իմանար, որ շատ չանցած բանտարկվելու և աքսորի ճանապարհն էր բռնելու նաև կինը, իսկ տպագիր ու անտիպ երկերի ստեղծագործական ձեռագրերը կամ էլ միակ, ինքնագիր բնագրերը բռնագրավվելու էին ու ոչնչացվելու:

Բանտի պայմաններում, հենց նույն օրը, Բակունցին հաջողվում է պաշտոնապես հաստատել տալ հավատարմագիր-կտակը, իրողություն, որն ըստ ամենայնի հիշեցնում է դահճի ու մահապարտի հայտնի խաղը` բեկված կատվի ու մկան մասին պատմող հնօրյա առակում, որի մեջ ներգործող դերը վերապահված էր ներքին գործերի  ժողկոմատի աշխատակիցներին:

Անվտանգության կրտսեր լեյտենանտ «Ֆալկով» ազգանունով մեկը, որը, երևի, Բակունցի գործը քննող խմբի անդամներից էր, բայց, ի պաշտոնե, անվանված է «ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի վարչության հատուկ լիազոր Հայաստանում», ստորագրել է հավատարմագրի տակ, այդ առթիվ նախապես գրել տալով (կանացի ձեռագրով ու մանրիկ տառերով) հետևյալը. «Բանտարկյալ Ալեքսանդր Ստեփանի Բակունցի ստորագրությունը վավերացնում եմ», իսկ վերջում՝  պատշաճ տեղում, դրոշմել տալով պաշտոնական եռանկյունի կնիքը. որի վրա կարդացվում է. «Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի քարտուղարություն, Հայաստանի ԽՍՀ-ում: Պետական անվտանգության վարչություն»:

Այս ձևով վավերացված հավատարմագիր-կտակը ետ ստանալով` Բակունցն այն միառժամանակ պահել է մոտը, մինչև որ նոյեմբեր ամսին, վերջին տեսակցության ժամանակ, առիթ է ներկայանալու հանձնելու կնոջը: Այդ մասին տիկին Վառվառան պատմել է բանասեր Ռ. Իշխանյանին. «Վ. Չիվիջյանը.- վկայում է բանասերը, – տողերիս գրողին ցույց է տվել վերջին տեսակցության ժամանակ Բակունցի` իրեն տված գրությունն այն մասին, որ լիազորում է կնոջն ստանալու «Զանգեզուր» բեմագրից իրեն հասանելիք հոնորարը»:

Բանտարկության ընթացքում ամուսնու հետ տեսակցելու թույլտվություն, ինչպես կինն է ասել, ստացել է երեք անգամ` սեպտեմբերին, հոկտեմբերի սկզբին և նոյեմբերին:

Հոկտեմբերի սկզբին, պարզ է, որ Ա. Բակունցը դեռ չէր կարող կնոջը հանձնել հավատարմագիր-կտակը, որովհետև այն պատրաստ չէր, իսկ նոյեմբերյան տեսակցության ճշգրիտ օրը, երբ դա հնարավոր է դարձել, ինձ հայտնի չէ:

Մի ճշտում, այնուամենայնիվ, կուզեինք անել: Իշխանյանի խոսքերը պիտի ուղղակիորեն հասկանալ. «Վ. Չիվիջյանը տողերիս գրողին ցույց է տվել…»: Իշխանյանն այդ գրությունը միայն տեսել է, բայց չի՛ կարդացել, այլապես պիտի իմանար, որ «Զանգեզուրն» այնտեղ հիշվում է բոլորովին այլ կապակցությամբ, իսկ հոնորարի մասին բացարձակապես խոսք չկա: Հարցը վերաբերում է, ընդհանրապես, Բակունցի գրական ժառանգության ապագա ճակատագրին, և հեղինակային իրավունքի կապակցությամբ է, որ հիշվում է «Զանգեզուրն» իր սցենարով և լիբրետոյով: Մանավանդ որ հոնորարի մի մասը Բակունցն արդեն ստացել էր, բուն սցենարը պաշտոնապես խոտանված էր, և պիտի զարմանալ, որ տանեցիներից հետ չէին պահանջում նախքան նկարահանումներն սկսելը Բակունցի ստացած փողերը: «Իզվեստիա» թերթը, օրինակ, 1937թ.  հուլիսի 5-ին, ոմն Ս. Իլինսկու բերանով ազդարարում էր, որ «տակավին անավարտ «Զանգեզուրի» սցենարի վրա ծախսված է 150 հազար ռուբլի»:

Հավատարմագիր – կտակում բուն վերնագրով հիշատակված առաջին ստեղծագործությունն, այսպիսով, «Զանգեզուրն» է՛ իր «սցենարով կամ լիբրետոյով»: Թե ի՛նչ բան է սցենարը և ի՛նչ ժանրի երկ, հազիվ թե հարկ լինի բացատրել. ներկայումս նման երկերը կոչում են կինովիպակ: Իսկ կինոյի համար  գրված ստեղծագործությունների լիբրետոն էլ այդ նույն սցենարի համառոտ տարբերակ է: Դրանք, ընդունված կարգով` ներկայացվում էին, գրեթե միաժամանակ: Այնպես որ, հակառակ հին ենթադրությունների, Բակունցը պետք է, որ միաժամանակ ավարտած ու Հայկինոյին ներկայացրած լիներ «Զանգեզուրի» մեզ հասած և ՛ սցենարը, և ՛ լիբրետոն:

Ասենք նաև, որ «Զանգեզուրի» սցենարը գրելու պատվերը Բակունցն ստացել էր տարիներ առաջ, ոչ ուշ, քան 1929 թվականի վերջերին կամ 1930թ. հունվարի առաջին օրերին: Այդ մասին ժամանակի մամուլում տպագրվելու է նաև համառոտ լրատվություն: Հայկինոյի գեղարվեստական խորհրդի որոշմամբ, ծանուցում էր անծանոթ լրատուն, «Հանձնարարված է սցենարիստ Ակսել Բակունցին կազմել երկու սցենար` «Զանգեզուր» (նյութը վերցված է Զանգեզուրի քաղացիական կռիվներից) և «Պայքար բերքի համար» (լինելու է կուլտուր ֆիլմ) ( «Խորհրդային Հայաստան», 1930, հունվարի 8, N 7, էջ 4, «Կինո ստուդիա» վերնագրով լրատվություն):

Թե ի՞նչ է արել Բակունցն այդ ուղղությամբ 1930 թվականին ու հաջորդ չորս տարիներին, առայժմ չենք կարողացել պարզել: Մի բան, սակայն, հաստատ է: Թեպետև պահպանվել է բուն սցենարը, որի վերջում Բակունցը թողել է հիշատակարան, համաձայն որի նա սցենարն սկսել է գրել 1935թ. սեպտեմբերի 30-ից և ավարտել 1936թ. հունվարի 23-ին ( հ. III, էջ 702): Սակայն մամուլի հաղորդումներից պարզ է դառնում, որ նախ` 1935թ. դեկտեմբերի 30-ին, այսինքն`  խնդրո առարկա սցենարն ավարտելուց մեկ ամիս առաջ, Մոսկվայում, Կրեմլում, Հայաստանի պատվիրակության ընդունելության ժամանակ դերասան Ավետ Ավետիսյանը պատմել է Ստալինին, որ Հայկինոն պատրաստվում է նկարահանել «Զանգեզուրը» ( տե՛ս «Խորհրդային Հայաստան», 1936, հունվարի 4, N 3), և երկրորդ` 1935թ. դեկտեմբերին, կինոաշխատողների համամիութենական խորհրդակցության ժամանակ քննության է առնվել և հավանության արժանացել «Զանգեզուրը»: Նշանակում է, այդ տարվա վերջերին, սցենարի հայկական օրինակից անկախ, ու նրանից առաջ, արդեն պատրաստվել էր «Զանգեզուրի» ռուսերեն տարբերակը, այլապես հայերեն բնագրով չավարտված և ռուսերեն չթարգմանված սցենարը չէին կարող քննել և հանձնարարել նկարահանման: Ուրեմն` պիտի որոնել սցենարի ավելի վաղ գրված տարբերակը նույնպես:

Հետագա պատմությունը ավելի մռայլ է ու զայրացուցիչ: «Զանգեզուրի» սցենարի վերջնական, արդեն ո՛րերերդ տարբերակը, որ պատրաստվել է 1936թ. ամառը ու մեզ ծանոթ չէ, Բակունցի բանտարկությունից հետո անհայտացավ: Համո Բեկնազարյանն այն վերափոխեց իր ցանկացած ձևով և նկարահանումներն սկսեց 1937թ. օգոստոսին, Սիսիանում, որպես միակ ու լիիրավ տնօրեն:

Հիմա, երբ վերանայում ու վերագնահատում ենք 1918-1921թթ. Զանգեզուրում տեղի ունեցած անցուդարձերը, վերընթերցելով Բակունցի «Զանգեզուրի» պահպանված տարբերակը` նկատում ենք գիտակցական ձգտում` ժամանակի պաշտոնական աչքաչափով նժարելու և բնութագրելու կարևորագույն դեպքերն ու դեմքերը, որոնց գրական մարմնավորումներն, ավա՜ղ, դաշն չեն իրական պատմության ու ճշմարտության հետ: Եվ մեծ գրողին նման քայլի մղողն այն օրերի գրական-պաշտոնական այլանդակ բարքերն էին, սպառնալիքն ու պարտադրանքը: Այս արդեն ահավոր ու ծանր ողբերգություն էր, որի վերջին արարն եղավ գրողի սպանությունը:

Հավատարմագիր-կտակում հանվանե-հականե հիշվող երկրորդ ստեղծագործությունը, որի բախտը մտահոգել է Բակունցին, «Կարինեն» է, դարձյալ գրված կինոյի համար և միանգամայն անծանոթ: Եթե այլ դեպքերում ու կորած երկերի վերաբերյալ ինչ-որ կողմնակի վկայություններ, այնուամենայնիվ, մնացել են, այս երկի սցենարի և լիբրետոյի մասին մեզ մատչելի աղբյուրներում, մինչև վերջերս, ոչինչ չէինք կարողանում գտնել: Ապարդյուն էին անցնում կինոաշխարհին և պետական դիվանների գաղտնարաններին լավատեղյակ անձանց ուղղված մեր տևական հարցումները: Ու մեզ այլ բան չէր մնում, քան ենթադրություններ անելը: Գիտեինք, որ 1936թ. հունիսի 27-ին, Երևանից Մոսկվա հղած մի հեռագրում, ՀԽՍՀ ժողկոմխորհին առընթեր կինոարդյունաբերության վարչության պետ Դ. Դզնունին հրահանգում էր կինոռեժիսոր Պատվական Բարխուդարյանին, «Բանակցեցեք Բակունցի հետ ձեզ համար «գրվելիք» սցենարի վերաբերյալ` հայ ժողովրդի ուրախ-ստեղծագործ կյանքի մասին» ( հ. III, էջ 702)* : Եվ որովհետև այդ գրվելիք կամ գրվող սցենարի բուն անունը մեզ ծանոթ չէր, կարծում ենք, որ դա հենց «Կարինեն» է, և նրա նյութը քաղված պիտի լիներ ժամանակի  անցուդարձերից, այսինք` Բակունցի այդ նոր սցենարը կամ լիբրետոն բնույթով երաժշտական կատակերգության կամ կինոնկարի  պիտի լիներ, իսկ գրության որոշակի ժամանակը պետք էր փնտրել «Զանգեզուրի» վերջնական տարբերակների վրա աշխատելու դադարների պահերին, 1936թ. առաջին կեսին: Այս նոր գործի վրա, մեր համոզմամբ` Բակունցն աշխատում էր ավելի եռանդով ու արդյունավետ, քան «Զանգեզուրի»,  որը լինելով մի տեսակ պարտք` դժվարությամբ էր առաջ գնում և ցանկալի տեսք ստանում:

Իրականությունը, սակայն, որին հասու եղանք վերջին օրերս, միանգամայն այլ էր: «Կարինեն» մանկական կինոնկարի սցենար է եղել: 1936թ. հունիսին ո՛չ միայն ավարտված ու քննարկված են եղել մեզ անծանոթ այդ սցենարն ու լիբրետոն, այլև սկսած` նկարահանումների համար պահանջվող նախապատրաստական աշխատանքները:  «Պիոներ կանչ» թերթն այդ կապակցությամբ հետևյալ թանկարժեք լուրն է հաղորդում իր ընթերցողներին. «Հուլիսի 1-ից Հայկինոն սկսելու նկարահանել մանկական «Կարինե» անուն կրող ֆիլմը: Սցենարիան կազմել է գրող Ակսել Բակունցը, նկարահանումը հանձնված է երիտասարդ ռեժիսոր Վարդան Հայկազյանին և օպերատոր Իլյուշա Լիզագուբին» («Պիոներ կանչ», 1936, հունիսի 8, N40): Անտարակույս, հուլիսին նախատեսվող նկարահանումները, գուցե, դեռ չսկսած` դադարել են:  Բակունցն ինքը հուլիսին Մոսկվայում էր: Նրա շուրջ չարագուշակ ամպեր էին կուտակվում, և սպասվում էին ահավոր փոթորիկ ու շանթեր, որոնք  և չուշացան: Երևան վերադառնալուց հետո, Բակունցը բանտարկվեց 1936թ. օգոստոսի  9-ի լույս 10-ի գիշերը: Ու՞մ մոտ մնացին «Կարինեի» սցենարն ու լիբրետոն, ռեժիսոր Վարդան Հայկազյանի՞, թե՞ մեկ ուրիշի, պիտի պարզել:

Բանասերներն անդրադարձել են Բակունցի գրած մի երրորդ սցենարի ևս, որի բնագիրը նույնպես չի պահպանվել կամ տակավին չի հայտնաբերված: Հենվելով Դ. Դզնունու` Հայկինոյի մասին գրած գրքի (1935թ.) և «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթում երևացած մի լրատվության վրա, Ռ. Իշխանյանը հիշատակել է այս սցենարի խորագրի տարբերակները («Ալագյազ», «Լեռնային իրողություն», «Տրագեդիա Ալագյազի վրա»)` միաժամանակ ավելացնելով, թե «Ստույգ չգիտենք, նկարահանված եղե՞լ է, թե ոչ» ( տե՛ս հ. III, էջ 702): Իրականում, սակայն, նյութերն այդ երկի մասին ավելի առատ են, և անծանոթ էջերն` ավելի նշանակալից:

Բակունցն այս սցենարը` լիբրետոյի (համառոտ տարբերակի) հետ միասին, պատրաստել է 1933թ. վերջերին` գրվածքը կոչելով «Ողբերգությունն Ալագյազի վրա»: Այն բաղկացած էր վեց մասից: Նույն թվականի նոյեմբերի վերջերին ( թե՞ դեկտեմբերի առաջին օրերին) տեղի է ունեցել սցենարի զույգ տարբերակների քննարկումը: Լրատվություններից մեկի մեջ մինչև իսկ վերաշարադրված է համառոտ բովանդակությունը, որ անհրաժեշտ ենք համարում մեջ բերել: «Կայանի գիտական աշխատող երիտասարդ  Ռուբենը գտնվելով արձակուրդում`հանգստանում է Ալագյազի լանջերում գտնվող իրենց գյուղում: Ռուբենի փոքր եղբոր գլխարկը դպրոցում խաղի ժամանակ ընկնում է կուլակի բակը: Երբ նա գնում է իր գլխարկը վերցնելու, նկատում է շան բնի մոտ ինչ-որ գործով  զբաղված կուլակին: Փոքր եղբայրն այդ մասին պատմում է Ռուբենին: Վերջինս կասկածում է ինչ-որ կուլակային մեքենայությունների մասին: Ռուբենը գյուղկազմակերպությունների հետ կուլակի բակում հայտնաբերում է թաքցրած ցորեն և զենքեր: Կուլակը հեռանում ` գյուղից, կապ է հաստատում բանդիտների հետ և վրեժը Ռուբենից լուծելու համար հարձակում է կազմակերպում կայանի վրա, վնասում է կայանը, գերում արձակուրդից արդեն վերադարձած Ռուբենին: Կայանի աշխատակիցներից մեկին հաջողվում է փախչել և տեղեկացնել գյուղացիներին: Գյուղացիները միլիցիայի օգնությամբ շտապում են օգնության, ազատում են Ռուբենին և բանդիտներին հետապնդում» (« Ավանգարդ», 1933, դեկտ. 6, N 279):

Քննարկման ժամանակ` ելույթ ունեցողները հայտնագործում են «սցենարիայի թե՛քաղաքական-գաղափարական և թե՛ գեղարվեստական նշանակությունը» «նսեմացնող» բացեր: Ըստ այդմ` իբր հայտնի չէր, թե ո՞րն է սցենարի հիմնական առանցքը. դասակարգային պայքար՞ը գյուղում. թե՞ գիտական կայանի դերն ու նշանակությունը: Չէր տրված այնուհետև գյուղի ժամանակակից պատկերը, ունե՞ր այն կոլտնտեսություն. թե՞ ոչ, սցենարից չէր երևում, չէր պարզվում նաև, թե կուլակն ինչպես էր թաքցնում հացահատիկը մինչև հաջորդ գարուն: Վերջապես` անհասկանալի էր մնում, թե ինչու՞ գյուղի քաղաքական կազմակերպությունները անգործ նստած էին, և Ռուբենն էր հայտնաբերում հացահատիկը և այլն: Արդյունքը լինում է այն, որ սցենարը վերադարձնում են Բակունցին` վերամշակելու, ուղղումներից հետո միայն նկարահանումներն սկսելու համար:

Ի՞նչ է կատարվում դեկտեմբերին և հաջորդ, 1934թ. առաջին երկու ամիսներին, չգիտենք, բայց մարտի սկզբներին Երևան է ժամանում կինոդրամատուրգ ոմն Ե. Գրեբներ և շուտով նշանակվում է «Տրագեդիա Ալագյազի վրա» ֆիլմի խորհրդական: Բակունցի սցենարի նոր տարբերակը սեպտեմբերին արդեն պատրաստ էր ( տե՛ս «Ավանգարդ», 1934, սեպտ. 30. N 226):

Հաջորդ, 1935թ. ապրիլի առաջին օրերի մեկ այլ լրատվության մեջ նորից է հիշեցվում «Ողբերգությունն Ալագյազում» կինոնկարի համառոտ բովանդակությունը, որից դատելով` Բակունցը սցենարի մեջ կատարել էր որոշ փոփոխություններ, հստակել էր իրողությունները, ավելացրել (հարկավ, ո՛չ առանց արտաքին միջամտության) նոր կերպարներ, հանձին պրոֆեսորի, որ ապրում էր հոգևոր վերածնունդ: Քաղենք նաև սցենարի այս նոր տարբերակի լրագրային շարադրանքը:

«Մի խումբ երիտասարդ գիտական աշխատողներ պրոֆեսորի գլխավորությամբ աշխատում են Ալագյազի օթերևութաբանական կայանում: Այդ երիտասարդները կենսուրախ են, մեր դարաշրջանին հատուկ օպտիմիզմով լեցուն: Պրոֆեսորը ժամանակի ընթացքում վարակվելով այդ օպտիմիզմից` հոգեպես «երիտասարդանում է» և լցվում է խորհրդային իշխանության նկատմամբ անձնազոհ վերաբերմունքով: Աշխատանքի պրոցեսում կայանը կոնկրետ կապ է պաշտպանում շրջապատի կոլտնտեսականների հետ և օգնում է նրանց  գյուղատնտեսական աշխատանքները գիտական հողի վրա դնելու համար… Դասակարգային թշնամին, հանձինս Միսակի, աշխատում է վիժեցնել կայանի աշխատանքները: Եվ մի օր, իր համախոհների հետ, հարձակվում է կայանի վրա, հրդեհում է այն և վիրավորում է մի շարք աշխատողների: Նկարի վերջում դասակարգային թշնամին ջախջախվում է, կայանի աշխատողները փրկվում են, և կոմերիտականների միահամուռ ուժով վերականգնվում է կայանի աշխատանքը» («Ավանգարդ», 1935, ապրիլի 2, N 76):

Թեպետ ըստ նույն լրատվության` նկարահանումները պետք է սկսվեին անհապաղ, հենց ապրիլին, նորից ինչ-որ բան խանգարում է:

Ե.  Գրեբներն այնպես է անում, որ Բակունցի սցենարն օգտագործվի որպես նյութ, իսկ վերջնական տարբերակի պատրաստումը հանձնարարվի իրեն: Եվ այդ նրան հաջողվում է: 1935թ. օգոստոսից պաշտոնապես ազդարարվում է. «Ըսցենարիան գրել է դրամատուրգ Ե. Գրեբները` ընկ. Ակսել Բակունցի նյութերի հիման վրա» (տե՛ս «Խորհրդային Հայաստան», 1935, օգոստոս, 16, N 188):

Մեզ է հասել կինոսցենարի այդ վերափոխված տարբերակի համառոտ բովանդակությունը նույնպես, որի նորությունը ներմուծված արհեստական, իբր, դիտարժան տեսարաններն են` միանգամայն անսովոր այն տարիների Հայաստանի գյուղական ու գիտական կյանքի համար. ինքնաթիռներ, պարաշյուտիստների վայրէջք, հրդեհներ, հրդեհները հանգցնելու տեսարաններ և այլն: Փոխվում է նաև կինոնկարի անունը. «Հայկինոն սկսեց նոր հնչուն «Արագած» ֆիլմի նկարահանումը», – այսպես էին Բակունցից հափշտակված մտահղացումն այսուհետև կոչում` բովանդակությունը ներկայացնելով առավել «գայթակղիչ» տարազով:

«Այնտեղ. Արագածի բարձր լանջին, ծառերի արանքում, մի ձյունածածկ տնակ կա մենավոր: Այնտեղ ապրում ու աշխատում են չորս երիտասարդ մասնագետներ` ապագա գիտնականներ, իրենց փորձված պրոֆեսորի հետ: Նրանք օթերևութաբանական կարևոր տեղեկություններ են հաղորդում կոլտնտեսականներին, օդանավակայաններին և, դրա հետ միասին, կատարում են գիտական աշխատանք: Սարի լանջին մարդիկ ու տնակը հարազատ են դառնում շրջակա գյուղերի բնակիչներին: Այդ գյուղերից մեկում է նաև  գեղեցիկ Արմիկը, որին կարոտով երազում են լեռան վրա ապրողներից երկուսը միաժամանակ… Իսկ «Ամբերդ» հին ամրոցի ավերակների մեջ սողում են թշնամու մնացորդները` աքսորից փախած կուլակ Միսակն ու իր ընկերները: Նրանք հարձակվում են օթերևութաբանական կայանի վրա, վիրավորում ու գերի են տանում աշխատողներին: Բայց լուրը հասնում է շրջակայքի կոլտնտեսականններին, որոնք անմիջապես օգնության են գալիս» (նույն տեղում):

Թե ինչու՞ Բակունցն այդքան հեշտությամբ տեղի էր տալիս ու զիջում, թերևս նրա համար, որ սցենարն  նյութականից բացի, հոգեպես և ոչ մի բավականություն չէր պատճառում իրեն,  բարի ու լավ ժամանակներում հազիվ թե այդօրինակ անգամ մեկ տող գրեր…

Այնուամենայնիվ, հետևենք դեպքերի հետագա ընթացքին, դերաբաշխումը, զգեստների պատրաստումը և առաջին փորձերը դերասանների հետ կատարվում էին Երևանում, 1935թ. հուլիսի սկզբներին: Մասնակցում էին` Գ. Ավետյանը (գյուղացի), Հասմիկը, Ա. Ավետիսյանը (կուլակ Միսակ), Վ. Վաղարշյանը, Ցոլակ Ամերիկյանը (գյուղացի Պետրոս), Հրաչյան Ներսիսյանը (բանդիտ), Դ. Մալյանը (կոմերիտական Ռուբեն), Տ. Մախմուրյանը (կոմերիտուհի Արմիկ), Մ. Ջրպետյանը, Ա. Մկրտչյանը և ուրիշներ: Նկարահանումներն սկսում են օգոստոսի կեսերից և շարունակվում մինչև սեպտեմբերի վերջերը: Միաժամանակ պատրաստվում էին նույն կինոնկարի համր և հնչյունային տարբերակները: Դեպքերի ծավալման վայրեր են ընտրվում Աշտարակի շրջանի Օշական, Ոսկեվազ, Փաթրինջ, Բյուրական, նույն Աշտարակ գյուղերի տարածքը, Արագածի լանջերը, Մուղնու ձորը, Ամբերդի ավերակները: Այդ ընթացքում ավարտվում են բնական ( դրսի) և մասսայական տեսարանները, որոնց մասնակցում էին ավելի քան 400 երիտասարդներ: Հոկտեմբերի 1-ին խումբն արդեն Երևանում էր, և նկարահանման աշխատանքները շարունակվում են կինոստուդիայի տաղավարում: Դեկտեմբերին որսորդներից հավաքում են կենդանի գայլեր, աղվեսներ, վայրի այծեր` Արագածի վրա ձմեռային տեսարանները նկարահանելու ժամանակ օգտագործելու համար: 1936թ. ապրիլին խումբը  Արագածի վրա էր, Ամբերդի ավերակներում: Նրանց օգնության են գալիս օդաչուները` չորս ինքնաթիռ և պարաշյուտիստներ, հրդեհը հանգցնելու սարքերով: Հաջողությամբ ավարտվում են նաև այդ տեսարանները:

Հիշենք կինոնկարի եզրափակիչ տեսարանը, որին մասնակցում էր Հրաչյա Ներսիսյանը (նկարահանվել էր 1935թ. սեպտեմբերին, Ամբերդում): «Ատրճանակը ձեռքին պահած` մի մարդ է մագլցում սարերից: Նա կանգ է առնում մի անգամ էլ մահացու գնդակ ուղղելու իրեն հետապնդող կոլտնտեսական կոմունարներին: Բայց, հանկարծ, նա կուչ է գալիս, ձեռքով բռնում է վիրավորված կողքը և անասելի ցավի ու գազանային ատելության արտահայտությունն աչքերում շարունակում է սողալ, փախչել…» ( «Ավանգարդ», 1935, հոկտ. 14, N 190):

Եվ այսպես` նկարահանումները համարյա ավարտված էին, երբ 1936թ. օգոստոսին բանտարկվեց Բակունցը: Ամեն աշխատանք անմիջապես դադարեցվեց, ասպարեզից աննկատելի հեռացավ կինոդրամատուրգ Ե. Գրեբները, Ա. Բակունցը վերստին հայտարարվեց «Ալագյազ» սցենարի հեղինակ` հրապարակայնորեն ենթարկվելով զրպարտչական նոր հարձակումների:

Արդեն հաջորդ 1937թ. հուլիսի 5-ին «Իզվեստիա» լրագրում լույս տեսավ Ս. Իլինսկու «Հանցագործները Հայկինոյում» հոդվածը, ուր որպես «գլխավոր չարագործ» նշվում էր նահատակ գրողը: «Ժողովրդի թշնամի Բակունցի… «Ալագյազ» սցենարի դեմ առարկում էր կինոստուդիայի ողջ հասարակայնությունը: Դզնունին, սակայն, ինքն իր հետ պայմանագիր կնքեց կոնսուլտացիայի համար, սցենարը արտադրության հանձնեց, ծախսեց 800 հազար ռուբլի և… նկարահանումը դադարեցրեց»:

Հարկավ, Բակունցի «հանցանքները» առավել ցցուն դարձնելու համար էին «Ալագյազի» սցենարի հեղինակային «իրավունքը» կրկին վերադարձվում նրան և անծանոթ արկածախնդիր Ե. Գրեբներին աննկատելիորեն խաղից դուրս հանում: Ինչևէ, բուն ճշմարտությունը երևան բերելու համար դեռ շատ բաներ կան, որոնք կարելի է պարզել միայն համբերատար որոնումների շնորհիվ: Առայժմ սպասենք:

 Պիոն Հակոբյան

«Արվեստ», 1990 թ․
Տեքստը՝ kinoashkhar.am-ից