Օգտագործեք թուրը՝ չմոռանալով խաչը

Կոստան Զարյանի «Զորավար Անդրանիկը» էսսեն՝ նվիրված ազգային հերոս գեներալ Անդրանիկ Օզանյանին:

ԶՈՐԱՎԱՐ ԱՆԴՐԱՆԻԿԸ

Հեռագիրը, չոր ու անողորմ, Սան Ֆրանցիսկոյից գուժում է հայ ազգային հերոս Գեներալ Անդրանիկի մահը:

Այսպես երկաթյա կամքի տեր այդ մարդը, «երեխայի պես մաքուր, առյուծի պես հզոր», ինչպես երգում է իր ժողովուրդը նրան ձոնած բազմաթիվ երգերից մեկում, իր հայրենիքի ազատության համար քառասուն տարի պայքար մղելուց հետո, ընկավ մեկ ակնթարթում` սրտի նոպայից կաթվածահար եղած:

Սերելով Շապին Գարահիսարի մի լավ ընտանիքից, դեռեւս դպրոցական հասակից նա Հայաստանի ազատագրության համար պայքարող գաղտնի մի խմբի անդամ էր: Երազողի ուժեղ եւ վստահ արտաքինով շրջում էր գյուղից գյուղ` գյուղացիներին տոգորելով ազատության եւ հայրենիքի գաղափարներով: 1896 թվականն է, երբ Աբդուլ Համիդը` Կարմիր սուլթանը, կազմակերպում է հայերի առաջին կոտորածները: Անդրանիկի աչքերի առջեւ թուրք հորդաները ներխուժում են տները` թալանելով ու խոշտանգելով կանանց ու երեխաներին: Այդ ժամանակից նա լավ հասկանում է, որ որեւիցե խաղաղասեր կազմակերպություն անզոր է նման ողբերգականորեն մոլագար եւ վայրագ թշնամու առջեւ, եւ որ քրիստոնյա աշխարհի օգնությունը, որի վրա էր հույս դրել ժողովուրդը, ոչ այլ ինչ է, քան սին պատրանք. հորդաների դեմ պետք է հորդաներով ելնես:

Կարճ ժամանակ անց, թեեւ արդեն ամուսնացած եւ երկու աղջկա հայր, նա թողնում է ընտանիքը: Ասում են` սրբերը եւ նրանք, ովքեր ժողովրդին երդում են տալիս, չպետք է այս աշխարհի հաճույքներին կապող առնչություններ ունենան: Շրջապատված միայն խիզախ մարդկանցով, նա բարձրանում է լեռները, եւ այնտեղից սկիզբ է առնում Արեւելքին հայտնի ամենածանր ու ամենաէպիկական նրա կյանքը. մի կյանք, որը կարող է հասկանալ միայն նա, ով ճանաչում է հայոց լեռները:

Հեշտ չէ պատկերացնել դրանք. բարձր, ուղղաձիգ, դաժան ու մռայլ, գրեթե միշտ ձյունածածկ, իսկապես անհասանելի եւ անմարդաբնակ: Այնտեղ, պատմում է առասպելը, միայն գայլերն են ոռնում հավերժության վրա, եւ մարդն է աղոթում իր Աստծուն սառցակալած սրտով:

Այնտեղ Անդրանիկը, մի գաղտնի կազմակերպության օգնությամբ, զինում է եւ վարժեցնում իր մարդկանց: Դիրքավորում է իր զինվորներին, ընտրում իր ռազմավարական դիրքերը, ստեղծում կապեր գյուղերի միջեւ, հետեւում թուրքական բանակի տեղաշարժերին, ղեկավարում գործողությունները: «Նա եղջերուի ոտքեր, հրեղեն աչքեր, տաք հացի պես սիրտ եւ անողորմ հրացան ունի»,- ասում էին յուրայինները: Քսան տարուց ավելի հերոսը, արդեն առասպել դարձած, կատաղի պայքար է մղում թուրք բռնակալի դեմ: Շարունակ տեղաշարժվում է, միշտ կատարելապես տեղյակ է այն ամենին, ինչ կատարվում է հարթավայրում, այնպես, որ կարող է վտանգի պահին անսպասելիորեն, նետի պես հարձակվել թշնամու վրա, փախուստի մատնել նրան, բայց եւ, սպանվածներին թաղելուց հետո եւ իր հետ տանելով վիրավորներին, արագորեն անհետանալ, ինչպես որ հայտնվել էր:

Նրա մասին անմոռանալի բաներ են պատմում: Թուրքական կառավարությունը ամեն ինչ անում էր նրան բռնելու համար: Նրան որսալու էին դուրս եկել, ինչպես գազան են որսում, փորձում էին շրջապատել, հատուկ արշավախմբեր էին կազմակերպում ոչնչացնելու համար նրա պարեկակետերն ու ջոկատները: Բայց դա անհնար էր: Մի օր թուրքական երկու գնդի հաջողվում է շրջապատել այն գյուղն, ուր Անդրանիկն իր հինգ զինվորներով եկել էր հանգստի: Միեւնույն է, նրան հաջողվում է կռվելով ճեղքել շրջափակումը եւ, պատսպարվելով մի ժայռի վրա, դեպի իրեն քաշել թուրքերին: Դիրքավորվելով իր անմատչելի դիրքերից մեկում, որոնց տեղերը նա հրաշալիորեն գիտեր, կարողանում է կոտորել եւ հեռու քշել թուրքերին: Երկու օր անց, իմանալով, որ Վանի վալին հրամայել է պատժել Անդրանիկին հյուրընկալած գյուղը, հասցնում է ժամանակին վերադառնալ ու սպանել նրան` այդպիսով փրկելով գյուղը:

Նրան լավ էին ճանաչում ոչ միայն հայերը, այլեւ նույն թուրքերը եւ քրդերը: Եթե անգամ ոչ բոլորն էին նրան սիրում, ապա բոլորը, վստահորեն, հիանում էին նրանով եւ պատրաստ էին օգնելու: Իրոք, խորապես հավատացյալ լինելով, կատաղի կռիվ տալով թուրքական կառավարության դեմ, նա խուսափում էր ցավ պատճառել մահմեդական բնակչությանը: «Օգտագործենք թուրը,- ասում էր նա,- բայց չմոռանանք խաչը, որի համար շատ արյուն ենք թափել»:

1908թ. երիտթուրքերի հեղափոխության ժամանակ, եղավ մի պահ, երբ հայկական քաղաքական կուսակցությունները, խաբվելով եւ վստահելով թուրքերի բարյացակամությանը, ստիպում էին Անդրանիկին հրաժարվել պայքարից: Ընդվզելով, նա հնազանդվում է: Ստամբուլի նոր տերերը նույնիսկ առաջարկում են նրան պատվով մտնել Կոնստանդնուպոլիս, բայց չոր մերժում են ստանում: «Ես լավ եմ ճանաչում թուրքերին,- ասում է,- որպեսզի չվստահեմ նրանց»: Եվ ապաստան է գտնում Բալկաններում: Մի քիչ հույս է կապում իտալա-թուրքական պատերազմին: Ուզում է նույնիսկ մասնակցել, սակայն խորհուրդ չեն տալիս դա անել: Պատերազմի դաշտը շատ էր հեռու եւ անհրաժեշտ էր սպասել իրադարձությունների զարգացմանը:

Բռնկվում է բալկանյան պատերազմը, Անդրանիկն անմիջապես հազարավոր կամավորների գլուխ է կանգնում: Առաջին իսկ օրվանից բուլղարական գլխավոր հրամանատարությունը, տեսնելով, թե որքան օգտակար կարող է լինել այդքան խիզախ հրամանատարը, նրան շնորհում է կանոնավոր բանակի սպայի կոչում: Նա էր, որ Թրակիայում, դարան մտնելով երեք հարյուր հոգով, շրջափակում եւ գերի է վերցնում տասը հազարանոց թուրքական բանակը` իր գեներալով: Այդպես նա արժանանում է բոլոր պատիվներին, որոնք, սակայն, փոխվում են դառնության, քանի որ իր պայքարի արդյունքն այն է լինում, որ պարտված թշնամին, գրեթե անկորուստ, հետագայում ազատ է արձակվում:

Եվ ահա, վերջապես, ավարտվում է Առաջին համաշխարհային պատերազմը: Հայաստանը ազատվելու վրա է դարավոր լծից:

Կանոնավոր բանակի մաս կազմող երկու հարյուր հազար հայ մարտիկներից բացի, ռուսական բանակի գեներալի կոչում ստացած Անդրանիկը, գլխավորելով տասնյակ հազարավոր կամավորների, վերսկսում է թուրքերի դեմ իր կատաղի պայքարը: Այսօր արդեն պարզ է, որ թուրքական ճակատում ռուսական բանակի եւ ոչ մի շարժում տեղի չի ունեցել առանց այդ կամավորական խմբերի գլխավորության: Այդ պատերազմի դրվագները պատմելու համար անհրաժեշտ կլիներ գրել բազմաթիվ հատորներ:

Մնացյալը, սակայն, հայտնի է: Կեղծավոր դիվանագիտությունը մեկ անգամ եւս Հայաստանը զոհաբերեց Թուրքիային: Ռուսահայաստանի տարածքում հիմնված Հայաստանի փոքրիկ հանրապետությունը հարձակման ենթարկվեց եւ ապա ստրկացվեց բոլշեւիկների կողմից: Անդրանիկը, հուսահատ եւ հիասթափված այդքան զոհաբերություններից հետո, անիծելով աշխարհը, մշտապես մեկնում է Ամերիկա:

Սակայն այնտեղ, ներքեւում, Արարատի, Սիփանի եւ Արագածի ստորոտներում, ժողովուրդը դեռ շարունակում է հուսալ ու երգել.

Անդրանիկը քաջ

Յուր ընկերներով,

Կուզե պատերազմ,

Կսպասե գարնան:

Եվ ո՜վ գիտե, թե գուցե մի օր Անդրանիկի պաշտած Գարիբալդիի ոգին չի՞ վերադառնա սավառնելու, անհետացած հայ Հերոսի ոգու հետ միասին, ափերի վրա Եփրատի, որի ցոլանքներում, թվում է, մինչ օրս պահպանվել է հիշողությունը հռոմեական լեգեոնների: Նա սպասում է այդ օրվան, ինչպես` մենք բոլորս:

Տեքստը՝ ՄԻՐՀԱՎ գրական ակումբի կայքէջից