Ումից և երբվանից սկսենք


Ու­րեմն, նախ­քան ինձ նե­տե­լը այդ ծո­վի մեջ, այդ գե­տի մեջ, որը օվ­կի­ա­նոս պետք է դուրս գա` մտ­քի օվ­կի­ա­նոս, ես պետք է ասեմ ձեզ, թե ես որ­տե­ղից եմ դի­տում այդ հա­մընդ­հա­նուր գրա­կա­նու­թյու­նը:  Ասեմ ձեզ, որ մի ժա­մա­նակ այս իմ հայ­տա­րա­րու­թյան հա­մար ամե­նաչն­չին պա­տի­ժը դա­սա­խո­սական աշ­խա­տան­քից հե­ռա­ցումն էր, հե­տո եւ բան­տը…
Լևոն Ներսիսյա
ն

Հատված դասախոսությունից

… Մենք՝ փոք­րիկ ցր­ված հայ ժո­ղո­վուրդ, իր մի փոք­րիկ մա­սով, այն ժա­մա­նակ Հնդ­կաս­տա­նում «Ազ­դա­րար» թեր­թում մի եր­կու տող տպագրեցինք… Ամ­բողջ Արեւ­ել­քի պատ­մու­թյան մեջ մի­ակ փոք­րիկ, ցա­վոտ հիշ­ա­տա­կու­թյու­նը ֆրան­սի­ա­կան հե­ղա­փո­խու­թյան մա­սին: Բա ոնց կլի­նի, ասում եք, այս­պի­սի մեծ իրա­դար­ձու­թյուն է եղել:

Այո, նայ­ած որ­տե­ղից դի­տած: Չի­նաս­տա­նից դի­տած՝ ողոր­մե­լի իրա­դար­ձու­թյուն է: Այն­տեղ մի քա­նի մարդ իրար սպա­նե­ցին, մի քա­նի մարդ ասա­ցին. «Կոր­չի թա­գա­վո­րը, գլ­խա­տենք թա­գա­վո­րին: Կեց­ցե՛ ֆրան­սի­ա­կան հե­ղա­փո­խու­թյու­նը»: Պատ­կե­րաց­րեք, որ հանձ­նա­րար­ված է գրել ընդ­հա­նուր պատ­մու­թյուն մի քա­նի պրո­ֆե­սոր­նե­րի` ինձ, մի չի­նա­ցու եւ մի ֆրան­սի­ա­ցու: Այդ չի­նա­ցին, եթե մտա­ծե­լու լի­նի չի­նա­կան տե­սա­կե­տով, ու­րեմն, Չի­նաս­տա­նի պատ­մու­թյան 19-րդ հա­տո­րի 3-րդ տո­ղա­տա­կի երկ­րորդ ստո­րա­կե­տից հե­տո կա­րող է մի փոք­րիկ հիշ­ա­տա­կու­թյուն անել ֆրան­սի­ա­կան հե­ղա­փո­խու­թյան մա­սին: Եվ դա իր չի­նա­կան հա­յաց­քով դի­տած:

Ու­րեմն, նախ­քան ինձ նե­տե­լը այդ ծո­վի մեջ, այդ գե­տի մեջ, որը օվ­կի­ա­նոս պետք է դուրս գա` մտ­քի օվ­կի­ա­նոս, ես պետք է ասեմ ձեզ, թե ես որ­տե­ղից եմ դի­տում այդ հա­մընդ­հա­նուր գրա­կա­նու­թյու­նը: Ասեմ ձեզ, որ մի ժա­մա­նակ այս իմ հայ­տա­րա­րու­թյան հա­մար ամե­նաչն­չին պա­տի­ժը դա­սա­խո­սական աշ­խա­տան­քից հե­ռա­ցումն էր, հե­տո եւ բան­տը…

Ես եկել եմ ձեզ մոտ, որ­պես­զի հա­մընդ­հա­նուր գրա­կա­նու­թյան մա­սին զրույց­ներ վա­րեմ եվ­րո­պա­կենտ­րոն տե­սանկ­յու­նից: Ան­շուշտ, այս­պի­սի եվ­րո­պա­կենտ­րոն տե­սա­կե­տը ու­նի իր բա­ցե­րը, թե­րու­թյուն­նե­րը­եւ իր սկզ­բուն­քա­յին սխալ­նե­րը: Բայց հա­վա­տա­ցեք ինձ՝ ու­րիշ ելք չկա: Հա­վա­տա­ցեք, որ բո­լոր հնա­րա­վոր կենտ­րոն­նե­րից, ես ինչ գի­տեմ` չի­նա­կենտ­րոն, ճա­պո­նա­կենտ­րոն, աֆ­րի­կա­կենտ­րոն…, այս բո­լո­րը եղել են, եւ ես առիթ կու­նե­նամ խո­սե­լու այդ ամե­նից:

Այս բո­լո­րից նա­խընտ­րե­լին, ուղ­ղա­կին, ճշ­մա­րի­տը եւ բա­ցի դրա­նից, ամե­նա, ին­չու չէ, հայ­կա­կա­նը՝ ասածս եվ­րո­պա­կենտ­րոն հա­յացքն է: Ինչ­պես եղել է մեր նախ­նի­նե­րի մոտ, ինչ­պես եղել է Մով­սես Խորե­նա­ցու մոտ, որը հա­յե­րեն ամե­նա­մեծ գիրքն է գրել: Ան­շուշտ, հենց որ ասա­ցի եվ­րո­պա­կենտ­րոն, մեր նա­խորդ զրույց­նե­րը իրենց իմաս­տը կորց­նում են: Անի­մաս­տու­թյու­նը բա­ռա­կա­պակ­ցու­թյան փո­խա­րին­վում է մի մի­ու­թյամբ, որը, այո, սահ­մա­նա­փակ է, այո, տա­րա­ծե­լի չէ շատ ու­րիշ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի վրա, բայց մի­ակ ար­դար ճա­նա­պարհն է:

Ուս­տի ­եւ, ար­տա­սահ­ման­յան գրա­կա­նու­թյան փո­խա­րեն ընդ­հա­նուր գրա­կա­նու­թյուն՝ արեւմ­տա­եվ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թյան պատ­մու­թյու­նը իր հե­տա­գա ճյու­ղա­վո­րում­նե­րով: Սա է լի­նե­լու մեր առար­կան: Ի դեպ, երբ ես ըն­դուն­վե­ցի հա­մալ­սա­րան, մեր առար­կան այդ­պես էլ կոչ­վում էր` արեւմ­տա­եվ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թյան պատ­մու­թյուն: Բայց ար­դեն այդ ժա­մա­նակ իմ ու­սա­նո­ղու­թյան տա­րի­նե­րին` կռի­վը, քա­ղա­քա­կան կռի­վը եկավ եւ կոր­ծա­նեց: Քա­ղա­քա­կան կռի­վը բա­ցե­ցին, այս­պես կոչ­ված, նո­րաս­տեղծ սո­ցի­ա­լիս­տա­կան ­ճամ­բա­րի երկր­նե­րը` լե­հե­րը: Լե­հերն ասա­ցին, թե` ամոթ ձեզ, մենք բա­րե­կամ, եղ­բայր ժո­ղո­վուրդ­ներ ենք, իսկ դուք բա­ժին ու­նեք եւ դա­սա­վան­դում եք արեւմ­տա­եվ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թյուն, այ­սինքն` մեր մա­սին ոչինչ չեք ասում: Ամո°թ ձեզ: Պրո­լե­տար­ներ բո­լոր երկր­նե­րի, մի­ա­ցեք: Ի՞նչ պի­տի պա­տաս­խա­նե­ին: Արեւմ­տա­եվ­րո­պա­կան բա­ռը ան­մի­ջա­պես մեջ­տե­ղից հա­նե­ցին, որով­հե­տեւ լե­հե­րին մի­ա­ցան չե­խե­րը, եւ գի­տե՞ք, իրա­վունք ու­նե­ին, որով­հե­տեւ Մից­կեւ­ի­չի նման բա­նաս­տեղ­ծը բո­լո­րի բա­նաս­տեղծն է: Որով­հե­տեւ 17-րդ դա­րում, ի մի­ջի այ­լոց, ասեմ ձեզ` 14-17-րդ դա­րե­րում Լե­հաս­տա­նում կար չորս մեծ բա­նաս­տեղծ, եւ չորսն էլ հայ էին: Սի­րում եք այդ­պի­սի բա­ներ, չէ՞: Դար­ձի եկած կա­թո­լիկ­ներ: Ու­րեմն այս­տեղ էլ, կար­ծես թե, սկ­սե­ցի խա­ղաղ, հան­դարտ, էլի կոտր­վեց…

Եվ եր­կար ժա­մա­նա­կ, մին­չեւ այ­սօր պահ­պան­վում է այդ տձեւ ան­վա­նու­մը` ար­տա­սահ­ման­յան գրա­կա­նու­թյու­ն:

Թող­նենք էդ բո­լո­րը, բո­լոր կռիվ­նե­րը: Մեր առար­կան արեւմ­տա­եվ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թյունն է` իր ճյու­ղա­վո­րում­նե­րով նոր աշ­խար­հում, այ­սինքն, ամե­րիկ­յան եւ լա­տի­նա­մե­րիկ­յան գրա­կա­նու­թյուն­նե­րը, այ­սինքն, եվ­րո­պա­կան ծա­ռից` անգ­լե­րե­նից եւ իս­պա­նե­րե­նից… Սա է մեր առար­կան: Մնում է մի հարց էլ: Տե­սա­կե­տը քն­նե­ցինք: Երբ­վա­նի՞ց սկ­սենք, երբ­վա­նի՞ց եւ ո՞ւ­մից սկ­սենք ընդ­հա­նուր գրա­կա­նու­թյան պատ­մու­թյու­նը: Պարզ տրա­մա­բա­նու­թյու­նը հուշ­ում է, թվում է թե, ամե­նա­պարզ պա­տաս­խա­նը` երբ­վա­նից ո՞րն է` սկզ­բից: Ո՞րն է սկիզ­բը:

Հի­մա գնամ, թող­նե­լով ձեզ այս հար­ցը` եվ­րո­պա­կենտ­րոն հա­յաց­քով դիտ­ված գրա­կա­նու­թյան պատ­մու­թյու­նը երբ­վա­նի՞ց սկ­սենք: Ին­չը պար­զե­ցինք, մնաց պար­զենք եր­բը:

Մեր հար­ցադ­րում­նե­րի մեջ հա­սանք այն պա­հին, որ պի­տի պար­զենք, թե ընդ­հա­նուր գրա­կա­նու­թյու­նը պատ­մա­կան որ պա­հից պետք է դառ­նա մեր ու­սուց­ման առար­կան: Առա­ջին ամե­նա­պարզ եւ բա­նա­կան պա­տաս­խա­նը, բնա­կա­նա­բար` ընդ­հա­նուր գրա­կա­նու­թյան սկզ­բից: Այ­սինքն, նախ մենք պետք է պար­զենք, թե այդ­պի­սի սկիզ­բ կա՞, իսկ եթե կա, ան­շուշտ կա, պի­տի որ լի­նի, մի բան, որ ըն­թաց­քի մեջ է, պետք է սկիզբ ու­նե­նա, ապա ե՞րբ է այդ սկիզ­բը եղել: Այ­սինքն, ե՞րբ եւ ո՞ր­տեղ: Արդ­յո՞ք մի ինչ­-որ տե­ղում, ինչ­պես աս­ված է Աստ­վա­ծաշն­չում: Այ­սինքն՝ առա­ջին մարդ, հե­տո իր տոհ­մը` Ադա­մի եւ Եվա­յի սե­րուն­դը: Դրա՞նք են: Աստ­վա­ծաշն­չա­յին բա­նաս­տեղ­ծա­կան միս­տիկ մի­ջա­վայ­րից եթե հա­նենք եւ շատ ման­րաց­նենք, այդ­պի­սի մի բան կս­տաց­վի: Ինչ­-որ մի ժո­ղո­վուրդ կլի­նի՞, ինչ­-որ հա­մայնք կլի­նի՞, որը առա­ջի­նը հո­գեւ­որ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան այս աս­պա­րե­զը մտավ, թե՞ այս թե-ի խն­դի­րը առ­կախ ենք թող­նում: Պի­տի են­թադ­րել, ինչ­պես ասում են, ժա­մա­նա­կա­կից գի­տու­թյան տվ­յալ­նե­րով, որ մարդ արա­րա­ծը` Homo Sapiens-ը, առա­ջա­ցել է ոչ թե որոշ­ա­կի մի վայ­րում՝ առա­ջին զույ­գից, այլ տա­րած­ված, սփռ­ված է եղել այս երկ­րագն­դի վրա տար­բեր զույ­գե­րից: Բուն հե­ղա­փո­խա­կան պա­տաս­խա­նը եկեք այ­սօր չտանք: Ըն­դու­նենք, որ ամե­նա­հար­մա­րը մեր մտա­ծո­ղա­կան ապա­րա­տի՝ մեր գան­գի հա­մար… ու­րեմն, եթե մենք որոշ­ենք կանգ առ­նել այդ բա­նա­կան պա­տաս­խա­նի վրա, որ մար­դը, մարդ արա­րա­ծը մարդ­կա­յին կեր­պա­րանք ստա­ցել է բազ­մա­թիվ կե­տե­րում այս երկ­րագն­դի, ու­րիշ մի ան­լու­ծե­լի հար­ցի առաջ պետք է կանգ­նենք, դրա հա­մար չեմ ու­զում վերջ­նա­կան պա­տաս­խան տալ: Այդ ան­լու­ծե­լի հարցն այն է, թե այ­սինքն պի­տի կա­րո­ղա­նանք պար­զել­… ա­սում եմ ան­լու­ծե­լի խն­դիր է, պի­տի կա­րո­ղա­նանք պար­զել, թե մարդ որ ասում ենք, ի՞նչ ենք հաս­կա­նում: Ի՞նչ է մար­դը: Ասում են` մար­դը Homo Sapiens է, այ­սինքն` բա­նա­կան արա­րած: Հի­մա հարց նե­տեմ ձեզ` իսկ ապուշ­նե­րը, ապուշ­նե­րը ի՞նչ է, մարդ չե՞ն: Մարդ են: Ու­րեմն­… եւ այլն: Իբր թե բա­նա­կա­նու­թյու­նը տար­բե­րում է մար­դուն անաս­նա­կան աշ­խար­հից. շատ թե-ական պա­տաս­խան է: Ասում են` մար­դը տար­բեր­վում է ու­րիշ դա­սե­րից զգաց­մունք­նե­րով: Իբր մար­դը սի­րել գի­տի, ատել գի­տի, իբր անա­սու­նը չգի­տի: Մինչ­դեռ, ինչ սեր, երբ մար­դիկ հա­զա­րամ­յակ­նե­րով իրար կո­տո­րել են, իրար դա­վա­ճա­նել են, իսկ այն­քան կան լավ գա­զա­նիկ­ներ, որոնք եր­բեք, որոնք եր­բե՛ք ոչինչ իրար չեն արել: Մեկն ասում է, մեր դա­րի հան­ճա­րեղ գրող­նե­րից մե­կը, ասում է, հիշ­ե­լով 17-րդ դա­րի մեծ փի­լի­սո­փա Ռե­նե Դե­կար­տին, որ ասել էր. Cogito ergo sumª “Մտա­ծում եմ, ու­րեմն կամ”: Այ­սինքն, այս տե­սակ՝ մտա­ծե­լով կամ… Փո­խե­լով Դե­կար­տի Cogito ergo sum-ը, Սե­մյու­ել Բե­քե­թը իր եր­կե­րից մե­կում այս­պես էր ասում… ­պատ­մել հի­մա չեմ կա­րող, օրը կգա կպատ­մեմ… ասում էր. “Ի՞նչ է անում այս մար­դը: Լաց է լի­նում: Ու­րեմն կա”: “Լա­լիս եմ, ու­րեմն, կամ”: Որով­հե­տեւ, ասում էին, ի դեպ, թե գա­զան­նե­րը լաց չեն լի­նում, ինչ­պես նա­եւ, չեն ժպ­տում: Բայց վեր­ջին տաս­նամ­յակ­նե­րի ըն­թաց­քում, երբ հա­տուկ գի­տու­թյու­նը սկ­սեց զբաղ­վել կեն­դա­նա­կան աշ­խար­հի, գա­զան­նե­րի եւ իրենց մի­ջա­վայ­րում ապ­րած կյան­քով… Օրի­նակ, Կոն­րադ Լո­րենցը` այդ­պի­սի մեծ գեր­մա­նա­ցի կար, ով սկ­սեց այդ բո­լոր հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րը, ասաց, որ ո°չ, սա էլ կա՝ լա­լիս է, լա­լիս է:

Բայց դուք հիշ­եք, այս բո­լո­րը ձեզ նե­տում եմ, որ­պես հնա­րա­վոր պա­տաս­խան­ներ, բայց դուք հա­վա­քեք: Մեկն ինձ ասում էր… Մարք­սը, Էն­գել­սը ասում են, թե աշ­խա­տան­քը կա­պի­կին մարդ դարձ­րեց: Այ­սինքն, մար­դը տար­բեր­վում է մյուս դա­սե­րից աշ­խա­տան­քով: Խելոք գա­ղա­փար է, չկար­ծեք­… Այս բո­լո­րը, ինչ որ թվում եմ` դրա վրա մտա­ծել են մեծ մտա­ծող­ներ, եւ ես եմ, որ կրի­տի­կով եմ թվար­կում, որ­պես­զի ձեր վզին ոչինչ չփաթաթեմ: Այո, բայց ո՞վ ասաց, որ եթե կա­պի­կին պա­հես, պա­հես հա­զար տա­րի, մի­լի­ոն տա­րի, կա­պի­կը մարդ կդառ­նա: Ո՞վ ա­սաց: Շատ փոր­ձեր են արել: Կա­պի­կը մնում է կա­պիկ: Հե­տո ասում են` չէ, էն կա­պի­կին նկա­տի չու­ներ, որին մենք հի­մա տես­նում ենք: Կար ինչ­-որ միջ­նորդ կա­պիկ: Այդ միջ­նորդ կա­պիկ­նե­րի վրա գի­տու­թյու­նը վատ­նեց մո­տա­վո­րա­պես քա­ռա­սուն տա­րի, գտ­նե­լու հա­մար այդ բա­ցա­կա­յող օղա­կը` մեր գիտ­ցած կա­պիկ­նե­րի եւ մեր գիտ­ցած մարդ­կանց մի­ջեւ: Որո­նում­նե­րը, գի­տե՞ք, բան են­… ի՞նչ պի­տի որո­նես, հո՞ այս­տեղ հա­րեւ­ան փո­ղո­ցում չէ: Պետք է որո­նել գան­գե­րը: Գան­գա­բա­նա­կան հա­տուկ մե­թոդ­ներ, որոն­ցով կա­րե­լի է վե­րա­կանգ­նել այդ գան­գի տի­րո­ջը եւ գի­տե­նալ` արդ­յո՞ք նա անտ­րո­պո­լո­գի­ա­կան /մար­դա­բա­նա­կան/ տե­սա­կե­տից ավե­լի մոտ է մեզ, քան նրանք: Այդ­պես հայտ­նա­բեր­վե­ցին այս­պես կոչ­ված սի­նանտ­րոպ­նե­րը, այ­սինքն` Չի­նաս­տա­նում պեղ­ված գան­գե­րը: Նե­ան­դեր­թա­լը` մա­դե­լեն­յան մար­դը, այն տե­ղան­քի անու­նով է դր­ված, որ­տեղ այդ պե­ղում­նե­րը կա­տար­վել են, էլի մի քա­նի­սը: Նա­խանց­յալ տա­րի ամե­րիկ­յան հա­մալ­սա­րան­նե­րից մե­կում եղավ մեծ սիմ­պո­զի­ում, որ­տեղ բե­րել էին մի նոր գանգ: ­Հիմիկվա` այս վեր­ջին մի քա­նի տա­րի­նե­րի հա­վա­տա­լի­քը մար­դա­բա­նու­թյան մեջ այն է, որ պետք է որո­նել ոչ թե Եվ­րո­պա­յում կամ Ասի­ա­յում` Չի­նաս­տա­նում, այլ` Աֆ­րի­կա­յում: Աֆ­րի­կա­յից բեր­ված մի գանգ բե­րել էին այդ հա­մալ­սա­րա­նը, ես այն­տեղ չեմ եղել, բայց նկա­րագ­րու­թյու­նը կար­դա­ցի, կար­ծես դե­տեկ­տիվ՝ ոս­տի­կա­նա­կան վեպ լի­ներ, ինչ­պի­սի, այո, վա­խով, երկ­յու­ղով այդ գան­գը տե­ղա­փո­խում էին Աֆ­րի­կա­յից Նյու Յորք: Ամ­բողջ ոս­տի­կա­նու­թյու­նը գոր­ծի էր դր­ված, մին­չեւ բե­րին դա ու դրե­ցին էս սե­ղա­նին` թե սա է, ու­րեմն, մեր Ադա­մը: Ես հիշ­ում եմ, սա եր­կու տա­րի առաջ էր, բայց հիշ­ում եմ, որ երբ ես մի երե­սուն տա­րով երի­տա­սարդ էի, այդ­պի­սի մեծ իրա­րան­ցում եղավ, երբ ֆրան­սի­ա­ցի մեծ հե­տա­զո­տող, հե­տո պարզ­վեց նա­եւ փի­լի­սո­փա, (մահ­վա­նից հե­տո հրա­տա­րա­կե­ցին նրա փի­լի­սո­փա­յա­կան եր­կե­րը) Տե­յար դը Շար­դե­նը այդ բա­նը կա­տա­րեց Չի­նաս­տա­նում՝ Պե­կի­նի շր­ջա­կայ­քում: Այն ժա­մա­նակ էլ այդ­պի­սի մեծ իրա­րան­ցում կար` ահա մեր Ադա­մը: Այն­պես որ այս աֆ­րիկ­յան Ադա­մը եւս մի Ադամ էր: Վա­խե­նամ, այս վեր­ջին Ադա­մը եւս լի­նի մի հեր­թա­կան Ադամ: Բայց, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, կարեւոր է էս բո­լո­րը, որով­հետեւ, ասում եմ, եթե գան­գի, ոս­կոր­նե­րի կա­ռուց­ված­քից կա­րե­լի է մի ինչ­-որ եզ­րա­կա­ցու­թյան գալ, ապա այդ եզ­րա­կա­ցու­թյու­նը, մի քիչ հե­տո կա­սեմ ձեզ, պա­տա­հա­կա­նու­թյուն չէ այս գան­գա­բա­նու­թյունը: Իսկ առայժմ, իմի­ջիայ­լոց, մեկն էլ ասում էր, թե էս բո­լո­րը սուտ բա­ներ են` մար­դը տար­բեր­վում է մյուս դա­սե­րից նրա­նով, որ հիշ­ո­ղու­թյուն ունի: Անասնական աշխարհում ծնողներն իրենց քոթոթներին մի քանի ժամ ճանաչում են: Հե­տո չեն ճա­նա­չում եւ կա­րող են հոշ­ո­տել իրենց ձա­գե­րին: Մո­ռա­նում են: Հիշ­ո­ղու­թյուն չու­նեն: Մի ժա­մա­նակ էլ, ասում եմ, այս տե­սա­կետն էր տա­րա­ծում գտ­ել:

Օրի­նակ էս մե­կը հերք­վում է նրա­նով, որ հին հնդ­կա­կան սուրբ գր­քե­րից մե­կում աս­ված է, ին­չու, ասում է, փի­ղը այդ­քան եր­կար կա­րող է կանգ­նած մնալ ան­շարժ: Ին­չու ու­րիշ կեն­դա­նի­ներ այդ բա­նը չեն անում: Փի­ղը, դու մի ասա, իս­կա­պես, շա­բաթ­նե­րով կա­րող է կանգ­նած մնալ: Պա­տաս­խա­նում է սուրբ գիր­քը` հն­դիկ­նե­րի սուրբ գիր­քը, որով­հետեւ, ասում է, փի­ղը ամե­նա­խո­րը հիշ­ո­ղու­թյունն ու­նի եւ կանգ­նած հի­մա այն­տեղ մտած­մունք­նե­րի մեջ է: Քիչ առաջ ասում էի, որ կեն­դա­նի­նե­րը… Դու մի ասա… դու մի ասա-ն որն է, ես ինչ իմա­նամ: Ես ոչ փիղ եմ, ոչ շուն, ոչ գայլ: Մարդ եմ: Բայց ին­չո՞ւ ես պի­տի պա­կաս հա­վա­տամ հն­դիկների սուրբ գր­քին կամ, են­թադ­րենք, ու­րիշ ժո­ղովր­դի սուրբ գր­քին: Ին­չո՞ւ չկար­ծեմ, ին­չո՞ւ չհա­վա­տամ, ին­չո՞ւ չփոր­ձեմ գե­ղեց­կու­թյու­նը տես­նել: Ինչ­պես քիչ առաջ փոր­ձե­ցի գե­ղեց­կու­թյուն տես­նել նրա մեջ, որ լա­լիս է: Բայց ինչ­-որ մի պահ հանձն­վեմ չէ՞ այդ պատ­րան­քին, որ գտա վեր­ջա­պես: Հի­մա էլ ասում եմ` հիշ­ում եմ, բայց փիղն ինձ­նից շատ է հիշ­ում: Այս­պի­սի բա­նաս­տեղ­ծա­կան բաներ` հա­մո­զող կամ պա­կաս, կա­րող եմ ժա­մե­րով խո­սել եւ չեմ հոգ­նի ես, դուք էլ կա­վե­լաց­նեք, ան­շուշտ, ձեր կեն­սա­փոր­ձից, ձեր զգա­յա­կան կա­ռուց­ված­քից, ձեր կերտ­ված­քից: Հի­մա, էդ բո­լո­րը, ասեմ, էդ բո­լո­րը` սուտ է: Մար­դը տար­բեր­վում է իր ուղ­ղա­հա­յաց դիր­քով: Իսկ եթե այդ­պես է, եթե գե­րա­գույն տար­բե­րա­կի­չը, ով մարդ արա­րած, քո ուղ­ղա­հա­յաց դիրքն է, ար­ժա­նի ես ու­րեմն քո պատ­մու­թյա­նը, քո պա­տե­րազմ­նե­րին, քո հե­ղա­փո­խու­թյուն­նե­րին, քո դժ­բախ­տու­թյա­նը: Ան­շուշտ, կա­րող է, ես չա­սացի, պար­զա­պես մո­ռա­ցա, այդ մեծ ցու­ցա­կի եւս մի չա­փա­զանց կարեւոր մի բան, որը մա­կե­րե­սի վրա է` անա­սուն­նե­րից մար­դը տար­բեր­վում է նրա­նով, որ մար­դը՝ ասուն է: Նա ան­-ա­սուն է, մենք ձեզ հետ ասուն ենք: Բայց լե­զու տր­ված է մեզ, բայց ու­րիշ գի­տու­թյուն­նե­րում սա կոչ­վում է երկ­րորդ ազ­դան­շա­յին հա­մա­կարգ՝ լե­զուն: Այ­սինքն՝ պար­տա­դիր չէ, մի­ա­կը չէ: Սի­նեկ­վա­նոն ան­պայ­ման, պար­տա­դիր չէ: Որով­հետեւ լավ գի­տեք, եւ քա­նի, քա­նի գրա­կան առիթ­ներ կու­նե­նամ ձեզ ասե­լու, թե բո­լո­րո­վին կարեւոր չէ, որ ես ձեզ հետ խո­սեմ, ձեզ կա­րող եմ նա­յել: Բայց գի­տեք, թե ինչ­քան բան կա­րե­լի է հա­ղոր­դել ամե­նա­թաք­նա­թա­քուր զգաց­մունք­նե­րից` մի հա­յաց­քով, մի­այն մի հա­յաց­քով: Ին­չի՞ մա­սին է խոս­քը: Բայց սա էլ պատ­կա­նում է ող­բեր­գու­թյան ճյու­ղին: Սրան հա­ջոր­դում է շար­ժում­րը, ժես­տը՝ առա­ջին հա­մա­կար­գը: Մար­դուն տր­ված է այդ հնա­րա­վո­րու­թյու­նը: Ու­րեմն այդ լե­զուն էլ բա­ցար­ձակ պա­տաս­խա­նը չէ: Ուս­տի եւ, որ­տեղ, ինչ­պես ծն­վեց, ստեղծ­վեց, դար­ձավ այս մարդ արա­րա­ծը… Ավե­լի լավ է փոր­ձենք ոչ թե վերջ­նա­կան պա­տաս­խան տալ, այլ իմ նման, պար­զա­պես, պա­տաս­խան­նե­րի ծա­ղիկ­նե­րը հա­վա­քել եւ հո­տո­տել: Ի՞նչ ար­մատ ու­նի եւ ի՞նչ է: Ես չգի­տեմ, եւ ոչ ոք չգի­տի, բա­ցի նրան­ցից, ով­քեր կշա­րու­նա­կեն հա­վա­տալ, թող հա­վա­տան, ես շատ հա­ճախ նրանց հետ կհա­մա­ձայն­եմ, որ էդ բո­լո­րը պա­րապ բա­ներ են, որով­հետեւ երկ­րա­յին դրախ­տում` Եդե­մում, որը գտն­վում էր մեր կող­քին` հարեւանու­թյամբ… այո` այդ­տե­ղից է սկս­վում: Այդ­տե­ղից է սկս­վել այն բա­նից հե­տո, երբ Բարձրյալը ինչ­-որ մի ժա­մա­նակ ասաց` սկզ­բում ասաց` Fiat luxe` եղի­ցի լույս: Հե­տո կանց­նի իր մյուս գոր­ծե­րին: Սա էլ պա­տաս­խան է: Ոչ պա­կաս հա­մո­զիչ, քան նա­խորդ բո­լոր պա­տաս­խան­նե­րը:

Գի­տու­թյու­նը, կրո­նը, հա­վա­տը, զգա­ցո­ղու­թյու­նը, ամեն ինչ այս­տեղ մի­ա­խառն­վում է, որ­պես­զի հան­գեց­նի մեզ այս եզ­րա­կա­ցու­թյա­նը` մի փոր­ձիր ճա­նա­չել ան­ճա­նա­չե­լին: Մի փոր­ձիր: Բա­վա­կան է, որ մենք ինչ­-որ մի պայ­մա­նա­կան սկիզբ գտ­նենք: Այդ պայ­մա­նա­կան սկիզբն իհար­կե գիրն է: Այս­տեղ էլ մենք կգտն­վենք ան­լու­ծե­լի, էլի ան­լու­ծե­լի, եւ տեխ­նի­կա­պես ան­լու­ծե­լի խն­դիր­նե­րի առջեւ, որով­հետեւ ես ինչ գիտեմ, թե որ­տեղ է առա­ջա­ցել այդ գի­րը: Շատ գրեր կան: Լեզ­վա­բա­նու­թյան մաս­նա­գետ­նե­րը ձեզ կպատ­մեն: Բայց գրեր կան նաեւ, որոնք դեռեւս վերծան­ված չեն: Հե­տո այս վեր­ջին 150 տա­րում մեր գի­տու­թյունը հին գրե­րի, հին քա­ղաքակր­թու­թյուն­նե­րի այդ­պի­սի հայտ­նա­գոր­ծու­թյուն­ներ մի քա­նի ան­գամ է տե­սել: Են­թադ­րենք այս­պես` երբ պատ­մա­հայ­րը ոչ մեր պատ­մա­հայր Խո­րե­նա­ցին, ընդ­հա­նուր պատ­մա­հայրը` Հերոդոտը, երբ գնաց Եգիպ­տոս, այն­տեղ տա­ճար­նե­րի պա­տե­րին ինչ­-որ ար­ձա­նագ­րու­թյուն­ներ, ինչ­-որ նշան­ներ տե­սավ: Հարց­նում էր մարդ­կանց, ով­քեր այն­տեղ բնակ­վում էին, ի՞նչ է սա, ի՞նչ է գր­ված: Չգի­տե­ին: Ար­դեն չգի­տեին: Քրիս­տո­սից 500 տա­րի առաջ, երբ ապ­րում էր Հե­րո­դո­տը` ար­դեն չգի­տե­ին: Խո­սում էին մի լեզվով, աղո­թում այլ լեզ­վով, որ իրենք էլ չէ­ին հաս­կա­նում: Ար­դեն չէ­ին հաս­կա­նում: Բա­նա­վոր ճա­նա­պար­հով ստա­­ցել էին աղոթք­նե­րը, իսկ գու­ցե այդ ա­ղոթք­նե­րը հա­մա­պա­տաս­խա­նում էին այն տա­րօ­րի­նակ նկար­նե­րին, որ տա­ճար­նե­րի ներ­սի պա­տե­րին էին: Պատ­մա­հայրն ան­գամ դա չգի­տեր: Եվ երբ պատ­մա­հո­րից հե­տո, մո­տա­վո­րա­պես եր­կու­սու­կես հա­զար տա­րի ան­ցավ, եւ Նա­պո­լե­ոն Բո­նա­պար­տը սկ­սեց իր նշա­նա­վոր եգիպ­տա­կան ար­շա­վան­քը, որն ի վեր­ջո պետք է նրան ճա­նա­չում բե­րեր, հասց­ներ կայ­սե­րա­կան բարձունք­նե­րի, նա իր հետ, բա­ցի առաջ­նա­կարգ ֆրան­սի­ա­կան գն­դե­րից, տա­րավ մի գունդ եւս` գիտ­նա­կան­նե­րի գունդը: Ձեր դպ­րո­ցա­կան գր­քե­րում կար­դա­ցել եք այդ ար­շա­վան­քի մա­սին` ա~հ, ար­շա­վան­ք, բռ­նի, բռ­նա­կա­լու­թյան: Բայց քիչ տեղ կկար­դաք, որ այդ ար­շա­վան­քը նաեւ գի­տա­կան ար­շա­վանք է: Եվ դրա հետեւան­քը եղավ այն, որ Նա­պո­լե­ո­նի այս­տեղ բե­րած գիտ­նա­կան­նե­րի գուն­դը հրա­տա­րա­կեց մի քա­նի տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում մի գիրք: Մի գիրք, որ ասում եմ` մի վեր­նագ­րով, բայց 35 ստ­վար հա­տոր­նե­րով` «Եգիպ­տո­սի նկա­րագ­րու­թյու­նը»: Այն­տեղ նկա­րագր­ված, ար­տան­կար­ված են նաեւ բո­լոր այն ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րը, որ այդ գուն­դը կա­րո­ղա­ցավ հա­վա­քել: Հա­վա­քե­ցին` հրա­տա­րա­կե­ցին: Ճիշտ այն­պես, ինչ­պես Հե­րո­դո­տը նա­յում էր, սրանք` հա­վա­քե­ցին: Ոչ ոք չկա­րո­ղա­ցավ կար­դալ, մինչեւ չհայտ­նա­բեր­վեց մի քա­րե հուշ­ար­ձան, որի վրա կար երեք լե­զու­նե­րով մի տեքստ: Այդ տեքս­տի վրա ահա եր­կար աշ­խա­տեց մի ու­րիշ հան­ճա­րեղ երի­տա­սարդ Շամ­պոլ­յո­նը: Եվ մե­զա­նից 160 տա­րի առաջ Ակա­դե­մի­ա­յի հեր­թա­կան նիս­տում զե­կու­ցում կար­դաց իր հայտ­նա­գոր­ծու­թյան մա­սին: Ին­քը կա­րո­ղա­ցել էր վեր­ծա­նել այդ տա­րօ­րի­նակ, հի­մա մենք ասում ենք հի­ե­րոգ­լիֆ, այ­սինքն` սր­բա­քեր­ծերը: Կա­րո­ղա­ցավ: Հի­մա հեշտ է ասել, թե ինչ­պես կա­րո­ղա­ցավ, որով­հետեւ հի­մա է հեշտ ասել` հան­ճա­րեղ գոր­ծը կա­տա­րե­լուց հե­տո: 2500 տա­րի պետք եղավ, որ­պես­զի այդ հան­ճա­րեղ երի­տա­սար­դը կա­րո­ղա­նա այդ իր հան­ճա­րեղ հայտ­նա­գոր­ծու­թյու­նը կա­տա­րել, որը ոչ մի հե­տա­զո­տող չըն­դու­նեց: Չկար­ծեք, թե ծա­փա­հա­րե­ցին: Էլի մի քա­նի տաս­ն­յակ տա­րի ան­ցավ, մինչեւ կա­րո­ղա­ցան, գտ­նել այդ հի­ե­րոգ­լիֆ­նե­րը, այդ սր­բա­քեր­ծե­րը, վեր­ծա­նել եւ վե­րա­կանգ­նել Եգիպ­տո­սի պատ­մու­թյու­նը, որը պարզ­վեց եւ, դա պն­դում էին մի քա­նի տասն­յակ տա­րի` հնա­գույնն է: Այն, ին­չից մենք պետք է սկ­սենք: Այն, ին­չից ես կոչ­ված եմ սկ­սե­լու ընդ­հա­նուր գրա­կա­նու­թյան դա­սըն­թա­ցը: Այս­պես, մինչեւ անց­յալ դա­րի 70-ա­կան թվա­կան­նե­րը, երբ Ռա­ու­լեն անու­նով էլի հան­ճա­րեղ մի պա­տա­նի հայտ­նա­բե­րեց, ար­տան­կա­րեց, հե­տո կա­րո­ղա­ցավ վեր­ծա­նել ոչ պա­կաս տա­րօ­րի­նակ նշան­ներ Մի­ջա­գետ­քում (Մե­սո­պա­տա­մի­ա)` ներկայիս Իրա­քի տա­րած­քում: Եվ սկս­վեց գի­տու­թյան մեջ եր­կու ուղ­ղու­թյուն­նե­րի վե­ճը, որը շա­րու­նակ­վեց մի քա­նի տասն­յակ տա­րի: Այդ նոր ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րը սե­պա­գիր ար­ձա­նագ­րու­թյուն­ներ էին` Ունեիքո սե­պի ձեւ ու­նե­ցող, հին բա­բե­լոն­յան ժա­մա­նակ­նե­րից: Երբ այս վեր­ծա­նու­մը կա­տար­վեց, վե­ճը սկ­սեց գնալ այս­ ուղ­ղու­թյամբ` որ­տեղ է իրա­կա­նում սկիզբ առել` մեզ ար­դեն ծա­նոթ Եգիպ­տո­սում, թե՞ նոր ծա­նո­թա­նա­լիք Մի­ջա­գետ­քում:

Նյութը՝ arteria.am-ից