Ուրեմն, նախքան ինձ նետելը այդ ծովի մեջ, այդ գետի մեջ, որը օվկիանոս պետք է դուրս գա` մտքի օվկիանոս, ես պետք է ասեմ ձեզ, թե ես որտեղից եմ դիտում այդ համընդհանուր գրականությունը: Ասեմ ձեզ, որ մի ժամանակ այս իմ հայտարարության համար ամենաչնչին պատիժը դասախոսական աշխատանքից հեռացումն էր, հետո եւ բանտը…
Լևոն Ներսիսյան
Հատված դասախոսությունից
… Մենք՝ փոքրիկ ցրված հայ ժողովուրդ, իր մի փոքրիկ մասով, այն ժամանակ Հնդկաստանում «Ազդարար» թերթում մի երկու տող տպագրեցինք… Ամբողջ Արեւելքի պատմության մեջ միակ փոքրիկ, ցավոտ հիշատակությունը ֆրանսիական հեղափոխության մասին: Բա ոնց կլինի, ասում եք, այսպիսի մեծ իրադարձություն է եղել:
Այո, նայած որտեղից դիտած: Չինաստանից դիտած՝ ողորմելի իրադարձություն է: Այնտեղ մի քանի մարդ իրար սպանեցին, մի քանի մարդ ասացին. «Կորչի թագավորը, գլխատենք թագավորին: Կեցցե՛ ֆրանսիական հեղափոխությունը»: Պատկերացրեք, որ հանձնարարված է գրել ընդհանուր պատմություն մի քանի պրոֆեսորների` ինձ, մի չինացու եւ մի ֆրանսիացու: Այդ չինացին, եթե մտածելու լինի չինական տեսակետով, ուրեմն, Չինաստանի պատմության 19-րդ հատորի 3-րդ տողատակի երկրորդ ստորակետից հետո կարող է մի փոքրիկ հիշատակություն անել ֆրանսիական հեղափոխության մասին: Եվ դա իր չինական հայացքով դիտած:
Ուրեմն, նախքան ինձ նետելը այդ ծովի մեջ, այդ գետի մեջ, որը օվկիանոս պետք է դուրս գա` մտքի օվկիանոս, ես պետք է ասեմ ձեզ, թե ես որտեղից եմ դիտում այդ համընդհանուր գրականությունը: Ասեմ ձեզ, որ մի ժամանակ այս իմ հայտարարության համար ամենաչնչին պատիժը դասախոսական աշխատանքից հեռացումն էր, հետո եւ բանտը…
Ես եկել եմ ձեզ մոտ, որպեսզի համընդհանուր գրականության մասին զրույցներ վարեմ եվրոպակենտրոն տեսանկյունից: Անշուշտ, այսպիսի եվրոպակենտրոն տեսակետը ունի իր բացերը, թերություններըեւ իր սկզբունքային սխալները: Բայց հավատացեք ինձ՝ ուրիշ ելք չկա: Հավատացեք, որ բոլոր հնարավոր կենտրոններից, ես ինչ գիտեմ` չինակենտրոն, ճապոնակենտրոն, աֆրիկակենտրոն…, այս բոլորը եղել են, եւ ես առիթ կունենամ խոսելու այդ ամենից:
Այս բոլորից նախընտրելին, ուղղակին, ճշմարիտը եւ բացի դրանից, ամենա, ինչու չէ, հայկականը՝ ասածս եվրոպակենտրոն հայացքն է: Ինչպես եղել է մեր նախնիների մոտ, ինչպես եղել է Մովսես Խորենացու մոտ, որը հայերեն ամենամեծ գիրքն է գրել: Անշուշտ, հենց որ ասացի եվրոպակենտրոն, մեր նախորդ զրույցները իրենց իմաստը կորցնում են: Անիմաստությունը բառակապակցության փոխարինվում է մի միությամբ, որը, այո, սահմանափակ է, այո, տարածելի չէ շատ ուրիշ ժողովուրդների վրա, բայց միակ արդար ճանապարհն է:
Ուստի եւ, արտասահմանյան գրականության փոխարեն ընդհանուր գրականություն՝ արեւմտաեվրոպական գրականության պատմությունը իր հետագա ճյուղավորումներով: Սա է լինելու մեր առարկան: Ի դեպ, երբ ես ընդունվեցի համալսարան, մեր առարկան այդպես էլ կոչվում էր` արեւմտաեվրոպական գրականության պատմություն: Բայց արդեն այդ ժամանակ իմ ուսանողության տարիներին` կռիվը, քաղաքական կռիվը եկավ եւ կործանեց: Քաղաքական կռիվը բացեցին, այսպես կոչված, նորաստեղծ սոցիալիստական ճամբարի երկրները` լեհերը: Լեհերն ասացին, թե` ամոթ ձեզ, մենք բարեկամ, եղբայր ժողովուրդներ ենք, իսկ դուք բաժին ունեք եւ դասավանդում եք արեւմտաեվրոպական գրականություն, այսինքն` մեր մասին ոչինչ չեք ասում: Ամո°թ ձեզ: Պրոլետարներ բոլոր երկրների, միացեք: Ի՞նչ պիտի պատասխանեին: Արեւմտաեվրոպական բառը անմիջապես մեջտեղից հանեցին, որովհետեւ լեհերին միացան չեխերը, եւ գիտե՞ք, իրավունք ունեին, որովհետեւ Միցկեւիչի նման բանաստեղծը բոլորի բանաստեղծն է: Որովհետեւ 17-րդ դարում, ի միջի այլոց, ասեմ ձեզ` 14-17-րդ դարերում Լեհաստանում կար չորս մեծ բանաստեղծ, եւ չորսն էլ հայ էին: Սիրում եք այդպիսի բաներ, չէ՞: Դարձի եկած կաթոլիկներ: Ուրեմն այստեղ էլ, կարծես թե, սկսեցի խաղաղ, հանդարտ, էլի կոտրվեց…
Եվ երկար ժամանակ, մինչեւ այսօր պահպանվում է այդ տձեւ անվանումը` արտասահմանյան գրականություն:
Թողնենք էդ բոլորը, բոլոր կռիվները: Մեր առարկան արեւմտաեվրոպական գրականությունն է` իր ճյուղավորումներով նոր աշխարհում, այսինքն, ամերիկյան եւ լատինամերիկյան գրականությունները, այսինքն, եվրոպական ծառից` անգլերենից եւ իսպաներենից… Սա է մեր առարկան: Մնում է մի հարց էլ: Տեսակետը քննեցինք: Երբվանի՞ց սկսենք, երբվանի՞ց եւ ո՞ւմից սկսենք ընդհանուր գրականության պատմությունը: Պարզ տրամաբանությունը հուշում է, թվում է թե, ամենապարզ պատասխանը` երբվանից ո՞րն է` սկզբից: Ո՞րն է սկիզբը:
Հիմա գնամ, թողնելով ձեզ այս հարցը` եվրոպակենտրոն հայացքով դիտված գրականության պատմությունը երբվանի՞ց սկսենք: Ինչը պարզեցինք, մնաց պարզենք երբը:
Մեր հարցադրումների մեջ հասանք այն պահին, որ պիտի պարզենք, թե ընդհանուր գրականությունը պատմական որ պահից պետք է դառնա մեր ուսուցման առարկան: Առաջին ամենապարզ եւ բանական պատասխանը, բնականաբար` ընդհանուր գրականության սկզբից: Այսինքն, նախ մենք պետք է պարզենք, թե այդպիսի սկիզբ կա՞, իսկ եթե կա, անշուշտ կա, պիտի որ լինի, մի բան, որ ընթացքի մեջ է, պետք է սկիզբ ունենա, ապա ե՞րբ է այդ սկիզբը եղել: Այսինքն, ե՞րբ եւ ո՞րտեղ: Արդյո՞ք մի ինչ-որ տեղում, ինչպես ասված է Աստվածաշնչում: Այսինքն՝ առաջին մարդ, հետո իր տոհմը` Ադամի եւ Եվայի սերունդը: Դրա՞նք են: Աստվածաշնչային բանաստեղծական միստիկ միջավայրից եթե հանենք եւ շատ մանրացնենք, այդպիսի մի բան կստացվի: Ինչ-որ մի ժողովուրդ կլինի՞, ինչ-որ համայնք կլինի՞, որը առաջինը հոգեւոր ստեղծագործության այս ասպարեզը մտավ, թե՞ այս թե-ի խնդիրը առկախ ենք թողնում: Պիտի ենթադրել, ինչպես ասում են, ժամանակակից գիտության տվյալներով, որ մարդ արարածը` Homo Sapiens-ը, առաջացել է ոչ թե որոշակի մի վայրում՝ առաջին զույգից, այլ տարածված, սփռված է եղել այս երկրագնդի վրա տարբեր զույգերից: Բուն հեղափոխական պատասխանը եկեք այսօր չտանք: Ընդունենք, որ ամենահարմարը մեր մտածողական ապարատի՝ մեր գանգի համար… ուրեմն, եթե մենք որոշենք կանգ առնել այդ բանական պատասխանի վրա, որ մարդը, մարդ արարածը մարդկային կերպարանք ստացել է բազմաթիվ կետերում այս երկրագնդի, ուրիշ մի անլուծելի հարցի առաջ պետք է կանգնենք, դրա համար չեմ ուզում վերջնական պատասխան տալ: Այդ անլուծելի հարցն այն է, թե այսինքն պիտի կարողանանք պարզել… ասում եմ անլուծելի խնդիր է, պիտի կարողանանք պարզել, թե մարդ որ ասում ենք, ի՞նչ ենք հասկանում: Ի՞նչ է մարդը: Ասում են` մարդը Homo Sapiens է, այսինքն` բանական արարած: Հիմա հարց նետեմ ձեզ` իսկ ապուշները, ապուշները ի՞նչ է, մարդ չե՞ն: Մարդ են: Ուրեմն… եւ այլն: Իբր թե բանականությունը տարբերում է մարդուն անասնական աշխարհից. շատ թե-ական պատասխան է: Ասում են` մարդը տարբերվում է ուրիշ դասերից զգացմունքներով: Իբր մարդը սիրել գիտի, ատել գիտի, իբր անասունը չգիտի: Մինչդեռ, ինչ սեր, երբ մարդիկ հազարամյակներով իրար կոտորել են, իրար դավաճանել են, իսկ այնքան կան լավ գազանիկներ, որոնք երբեք, որոնք երբե՛ք ոչինչ իրար չեն արել: Մեկն ասում է, մեր դարի հանճարեղ գրողներից մեկը, ասում է, հիշելով 17-րդ դարի մեծ փիլիսոփա Ռենե Դեկարտին, որ ասել էր. Cogito ergo sumª “Մտածում եմ, ուրեմն կամ”: Այսինքն, այս տեսակ՝ մտածելով կամ… Փոխելով Դեկարտի Cogito ergo sum-ը, Սեմյուել Բեքեթը իր երկերից մեկում այսպես էր ասում… պատմել հիմա չեմ կարող, օրը կգա կպատմեմ… ասում էր. “Ի՞նչ է անում այս մարդը: Լաց է լինում: Ուրեմն կա”: “Լալիս եմ, ուրեմն, կամ”: Որովհետեւ, ասում էին, ի դեպ, թե գազանները լաց չեն լինում, ինչպես նաեւ, չեն ժպտում: Բայց վերջին տասնամյակների ընթացքում, երբ հատուկ գիտությունը սկսեց զբաղվել կենդանական աշխարհի, գազանների եւ իրենց միջավայրում ապրած կյանքով… Օրինակ, Կոնրադ Լորենցը` այդպիսի մեծ գերմանացի կար, ով սկսեց այդ բոլոր հետազոտությունները, ասաց, որ ո°չ, սա էլ կա՝ լալիս է, լալիս է:
Բայց դուք հիշեք, այս բոլորը ձեզ նետում եմ, որպես հնարավոր պատասխաններ, բայց դուք հավաքեք: Մեկն ինձ ասում էր… Մարքսը, Էնգելսը ասում են, թե աշխատանքը կապիկին մարդ դարձրեց: Այսինքն, մարդը տարբերվում է մյուս դասերից աշխատանքով: Խելոք գաղափար է, չկարծեք… Այս բոլորը, ինչ որ թվում եմ` դրա վրա մտածել են մեծ մտածողներ, եւ ես եմ, որ կրիտիկով եմ թվարկում, որպեսզի ձեր վզին ոչինչ չփաթաթեմ: Այո, բայց ո՞վ ասաց, որ եթե կապիկին պահես, պահես հազար տարի, միլիոն տարի, կապիկը մարդ կդառնա: Ո՞վ ասաց: Շատ փորձեր են արել: Կապիկը մնում է կապիկ: Հետո ասում են` չէ, էն կապիկին նկատի չուներ, որին մենք հիմա տեսնում ենք: Կար ինչ-որ միջնորդ կապիկ: Այդ միջնորդ կապիկների վրա գիտությունը վատնեց մոտավորապես քառասուն տարի, գտնելու համար այդ բացակայող օղակը` մեր գիտցած կապիկների եւ մեր գիտցած մարդկանց միջեւ: Որոնումները, գիտե՞ք, բան են… ի՞նչ պիտի որոնես, հո՞ այստեղ հարեւան փողոցում չէ: Պետք է որոնել գանգերը: Գանգաբանական հատուկ մեթոդներ, որոնցով կարելի է վերականգնել այդ գանգի տիրոջը եւ գիտենալ` արդյո՞ք նա անտրոպոլոգիական /մարդաբանական/ տեսակետից ավելի մոտ է մեզ, քան նրանք: Այդպես հայտնաբերվեցին այսպես կոչված սինանտրոպները, այսինքն` Չինաստանում պեղված գանգերը: Նեանդերթալը` մադելենյան մարդը, այն տեղանքի անունով է դրված, որտեղ այդ պեղումները կատարվել են, էլի մի քանիսը: Նախանցյալ տարի ամերիկյան համալսարաններից մեկում եղավ մեծ սիմպոզիում, որտեղ բերել էին մի նոր գանգ: Հիմիկվա` այս վերջին մի քանի տարիների հավատալիքը մարդաբանության մեջ այն է, որ պետք է որոնել ոչ թե Եվրոպայում կամ Ասիայում` Չինաստանում, այլ` Աֆրիկայում: Աֆրիկայից բերված մի գանգ բերել էին այդ համալսարանը, ես այնտեղ չեմ եղել, բայց նկարագրությունը կարդացի, կարծես դետեկտիվ՝ ոստիկանական վեպ լիներ, ինչպիսի, այո, վախով, երկյուղով այդ գանգը տեղափոխում էին Աֆրիկայից Նյու Յորք: Ամբողջ ոստիկանությունը գործի էր դրված, մինչեւ բերին դա ու դրեցին էս սեղանին` թե սա է, ուրեմն, մեր Ադամը: Ես հիշում եմ, սա երկու տարի առաջ էր, բայց հիշում եմ, որ երբ ես մի երեսուն տարով երիտասարդ էի, այդպիսի մեծ իրարանցում եղավ, երբ ֆրանսիացի մեծ հետազոտող, հետո պարզվեց նաեւ փիլիսոփա, (մահվանից հետո հրատարակեցին նրա փիլիսոփայական երկերը) Տեյար դը Շարդենը այդ բանը կատարեց Չինաստանում՝ Պեկինի շրջակայքում: Այն ժամանակ էլ այդպիսի մեծ իրարանցում կար` ահա մեր Ադամը: Այնպես որ այս աֆրիկյան Ադամը եւս մի Ադամ էր: Վախենամ, այս վերջին Ադամը եւս լինի մի հերթական Ադամ: Բայց, այնուամենայնիվ, կարեւոր է էս բոլորը, որովհետեւ, ասում եմ, եթե գանգի, ոսկորների կառուցվածքից կարելի է մի ինչ-որ եզրակացության գալ, ապա այդ եզրակացությունը, մի քիչ հետո կասեմ ձեզ, պատահականություն չէ այս գանգաբանությունը: Իսկ առայժմ, իմիջիայլոց, մեկն էլ ասում էր, թե էս բոլորը սուտ բաներ են` մարդը տարբերվում է մյուս դասերից նրանով, որ հիշողություն ունի: Անասնական աշխարհում ծնողներն իրենց քոթոթներին մի քանի ժամ ճանաչում են: Հետո չեն ճանաչում եւ կարող են հոշոտել իրենց ձագերին: Մոռանում են: Հիշողություն չունեն: Մի ժամանակ էլ, ասում եմ, այս տեսակետն էր տարածում գտել:
Օրինակ էս մեկը հերքվում է նրանով, որ հին հնդկական սուրբ գրքերից մեկում ասված է, ինչու, ասում է, փիղը այդքան երկար կարող է կանգնած մնալ անշարժ: Ինչու ուրիշ կենդանիներ այդ բանը չեն անում: Փիղը, դու մի ասա, իսկապես, շաբաթներով կարող է կանգնած մնալ: Պատասխանում է սուրբ գիրքը` հնդիկների սուրբ գիրքը, որովհետեւ, ասում է, փիղը ամենախորը հիշողությունն ունի եւ կանգնած հիմա այնտեղ մտածմունքների մեջ է: Քիչ առաջ ասում էի, որ կենդանիները… Դու մի ասա… դու մի ասա-ն որն է, ես ինչ իմանամ: Ես ոչ փիղ եմ, ոչ շուն, ոչ գայլ: Մարդ եմ: Բայց ինչո՞ւ ես պիտի պակաս հավատամ հնդիկների սուրբ գրքին կամ, ենթադրենք, ուրիշ ժողովրդի սուրբ գրքին: Ինչո՞ւ չկարծեմ, ինչո՞ւ չհավատամ, ինչո՞ւ չփորձեմ գեղեցկությունը տեսնել: Ինչպես քիչ առաջ փորձեցի գեղեցկություն տեսնել նրա մեջ, որ լալիս է: Բայց ինչ-որ մի պահ հանձնվեմ չէ՞ այդ պատրանքին, որ գտա վերջապես: Հիմա էլ ասում եմ` հիշում եմ, բայց փիղն ինձնից շատ է հիշում: Այսպիսի բանաստեղծական բաներ` համոզող կամ պակաս, կարող եմ ժամերով խոսել եւ չեմ հոգնի ես, դուք էլ կավելացնեք, անշուշտ, ձեր կենսափորձից, ձեր զգայական կառուցվածքից, ձեր կերտվածքից: Հիմա, էդ բոլորը, ասեմ, էդ բոլորը` սուտ է: Մարդը տարբերվում է իր ուղղահայաց դիրքով: Իսկ եթե այդպես է, եթե գերագույն տարբերակիչը, ով մարդ արարած, քո ուղղահայաց դիրքն է, արժանի ես ուրեմն քո պատմությանը, քո պատերազմներին, քո հեղափոխություններին, քո դժբախտությանը: Անշուշտ, կարող է, ես չասացի, պարզապես մոռացա, այդ մեծ ցուցակի եւս մի չափազանց կարեւոր մի բան, որը մակերեսի վրա է` անասուններից մարդը տարբերվում է նրանով, որ մարդը՝ ասուն է: Նա ան-ասուն է, մենք ձեզ հետ ասուն ենք: Բայց լեզու տրված է մեզ, բայց ուրիշ գիտություններում սա կոչվում է երկրորդ ազդանշային համակարգ՝ լեզուն: Այսինքն՝ պարտադիր չէ, միակը չէ: Սինեկվանոն անպայման, պարտադիր չէ: Որովհետեւ լավ գիտեք, եւ քանի, քանի գրական առիթներ կունենամ ձեզ ասելու, թե բոլորովին կարեւոր չէ, որ ես ձեզ հետ խոսեմ, ձեզ կարող եմ նայել: Բայց գիտեք, թե ինչքան բան կարելի է հաղորդել ամենաթաքնաթաքուր զգացմունքներից` մի հայացքով, միայն մի հայացքով: Ինչի՞ մասին է խոսքը: Բայց սա էլ պատկանում է ողբերգության ճյուղին: Սրան հաջորդում է շարժումրը, ժեստը՝ առաջին համակարգը: Մարդուն տրված է այդ հնարավորությունը: Ուրեմն այդ լեզուն էլ բացարձակ պատասխանը չէ: Ուստի եւ, որտեղ, ինչպես ծնվեց, ստեղծվեց, դարձավ այս մարդ արարածը… Ավելի լավ է փորձենք ոչ թե վերջնական պատասխան տալ, այլ իմ նման, պարզապես, պատասխանների ծաղիկները հավաքել եւ հոտոտել: Ի՞նչ արմատ ունի եւ ի՞նչ է: Ես չգիտեմ, եւ ոչ ոք չգիտի, բացի նրանցից, ովքեր կշարունակեն հավատալ, թող հավատան, ես շատ հաճախ նրանց հետ կհամաձայնեմ, որ էդ բոլորը պարապ բաներ են, որովհետեւ երկրային դրախտում` Եդեմում, որը գտնվում էր մեր կողքին` հարեւանությամբ… այո` այդտեղից է սկսվում: Այդտեղից է սկսվել այն բանից հետո, երբ Բարձրյալը ինչ-որ մի ժամանակ ասաց` սկզբում ասաց` Fiat luxe` եղիցի լույս: Հետո կանցնի իր մյուս գործերին: Սա էլ պատասխան է: Ոչ պակաս համոզիչ, քան նախորդ բոլոր պատասխանները:
Գիտությունը, կրոնը, հավատը, զգացողությունը, ամեն ինչ այստեղ միախառնվում է, որպեսզի հանգեցնի մեզ այս եզրակացությանը` մի փորձիր ճանաչել անճանաչելին: Մի փորձիր: Բավական է, որ մենք ինչ-որ մի պայմանական սկիզբ գտնենք: Այդ պայմանական սկիզբն իհարկե գիրն է: Այստեղ էլ մենք կգտնվենք անլուծելի, էլի անլուծելի, եւ տեխնիկապես անլուծելի խնդիրների առջեւ, որովհետեւ ես ինչ գիտեմ, թե որտեղ է առաջացել այդ գիրը: Շատ գրեր կան: Լեզվաբանության մասնագետները ձեզ կպատմեն: Բայց գրեր կան նաեւ, որոնք դեռեւս վերծանված չեն: Հետո այս վերջին 150 տարում մեր գիտությունը հին գրերի, հին քաղաքակրթությունների այդպիսի հայտնագործություններ մի քանի անգամ է տեսել: Ենթադրենք այսպես` երբ պատմահայրը ոչ մեր պատմահայր Խորենացին, ընդհանուր պատմահայրը` Հերոդոտը, երբ գնաց Եգիպտոս, այնտեղ տաճարների պատերին ինչ-որ արձանագրություններ, ինչ-որ նշաններ տեսավ: Հարցնում էր մարդկանց, ովքեր այնտեղ բնակվում էին, ի՞նչ է սա, ի՞նչ է գրված: Չգիտեին: Արդեն չգիտեին: Քրիստոսից 500 տարի առաջ, երբ ապրում էր Հերոդոտը` արդեն չգիտեին: Խոսում էին մի լեզվով, աղոթում այլ լեզվով, որ իրենք էլ չէին հասկանում: Արդեն չէին հասկանում: Բանավոր ճանապարհով ստացել էին աղոթքները, իսկ գուցե այդ աղոթքները համապատասխանում էին այն տարօրինակ նկարներին, որ տաճարների ներսի պատերին էին: Պատմահայրն անգամ դա չգիտեր: Եվ երբ պատմահորից հետո, մոտավորապես երկուսուկես հազար տարի անցավ, եւ Նապոլեոն Բոնապարտը սկսեց իր նշանավոր եգիպտական արշավանքը, որն ի վերջո պետք է նրան ճանաչում բերեր, հասցներ կայսերական բարձունքների, նա իր հետ, բացի առաջնակարգ ֆրանսիական գնդերից, տարավ մի գունդ եւս` գիտնականների գունդը: Ձեր դպրոցական գրքերում կարդացել եք այդ արշավանքի մասին` ա~հ, արշավանք, բռնի, բռնակալության: Բայց քիչ տեղ կկարդաք, որ այդ արշավանքը նաեւ գիտական արշավանք է: Եվ դրա հետեւանքը եղավ այն, որ Նապոլեոնի այստեղ բերած գիտնականների գունդը հրատարակեց մի քանի տարիների ընթացքում մի գիրք: Մի գիրք, որ ասում եմ` մի վերնագրով, բայց 35 ստվար հատորներով` «Եգիպտոսի նկարագրությունը»: Այնտեղ նկարագրված, արտանկարված են նաեւ բոլոր այն արձանագրությունները, որ այդ գունդը կարողացավ հավաքել: Հավաքեցին` հրատարակեցին: Ճիշտ այնպես, ինչպես Հերոդոտը նայում էր, սրանք` հավաքեցին: Ոչ ոք չկարողացավ կարդալ, մինչեւ չհայտնաբերվեց մի քարե հուշարձան, որի վրա կար երեք լեզուներով մի տեքստ: Այդ տեքստի վրա ահա երկար աշխատեց մի ուրիշ հանճարեղ երիտասարդ Շամպոլյոնը: Եվ մեզանից 160 տարի առաջ Ակադեմիայի հերթական նիստում զեկուցում կարդաց իր հայտնագործության մասին: Ինքը կարողացել էր վերծանել այդ տարօրինակ, հիմա մենք ասում ենք հիերոգլիֆ, այսինքն` սրբաքերծերը: Կարողացավ: Հիմա հեշտ է ասել, թե ինչպես կարողացավ, որովհետեւ հիմա է հեշտ ասել` հանճարեղ գործը կատարելուց հետո: 2500 տարի պետք եղավ, որպեսզի այդ հանճարեղ երիտասարդը կարողանա այդ իր հանճարեղ հայտնագործությունը կատարել, որը ոչ մի հետազոտող չընդունեց: Չկարծեք, թե ծափահարեցին: Էլի մի քանի տասնյակ տարի անցավ, մինչեւ կարողացան, գտնել այդ հիերոգլիֆները, այդ սրբաքերծերը, վերծանել եւ վերականգնել Եգիպտոսի պատմությունը, որը պարզվեց եւ, դա պնդում էին մի քանի տասնյակ տարի` հնագույնն է: Այն, ինչից մենք պետք է սկսենք: Այն, ինչից ես կոչված եմ սկսելու ընդհանուր գրականության դասընթացը: Այսպես, մինչեւ անցյալ դարի 70-ական թվականները, երբ Ռաուլեն անունով էլի հանճարեղ մի պատանի հայտնաբերեց, արտանկարեց, հետո կարողացավ վերծանել ոչ պակաս տարօրինակ նշաններ Միջագետքում (Մեսոպատամիա)` ներկայիս Իրաքի տարածքում: Եվ սկսվեց գիտության մեջ երկու ուղղությունների վեճը, որը շարունակվեց մի քանի տասնյակ տարի: Այդ նոր արձանագրությունները սեպագիր արձանագրություններ էին` Ունեիքո սեպի ձեւ ունեցող, հին բաբելոնյան ժամանակներից: Երբ այս վերծանումը կատարվեց, վեճը սկսեց գնալ այս ուղղությամբ` որտեղ է իրականում սկիզբ առել` մեզ արդեն ծանոթ Եգիպտոսում, թե՞ նոր ծանոթանալիք Միջագետքում: