Ձեզ ենք ներկայացնում Թևոս Պետրոսյանի հարցազրույցը հայ մեծահամբավ արձակագիր Սերո Խանզադյանի հետ, որը տեղի է ունեցել 1985 թվականին՝ գրողի ծննդյան 70-ամյակի կապակցությամբ: Հարցազրույցը զետեղվել է Թ.Պետրոսյանի «Սերո Խանզադյանի պատմական արձակ» Ե., 1986) մենագրության մեջ:
– Մեծարգո Սերո Նիկալայի, ինչպե՞ս է Ձեզ ներկայանում կյանքի հետ գրականության կապի, նրա գործնական առաքելության վերաբերյալ հարցադրումը:
– Գործնական տեսակետից որ նայես՝ գեղարվեստական գործն էլ ընդունելի է այն դեպքում, երբ այն օգտակար է ժողովրդին: Այլապես՝ էլ ինչ գեղարվեստ: Մանավանդ մեր ժողովրդի կենսապայմանների տեսակետից: Ո՛չ ֆրանսիացին, ո՛չ անգլիացին, ո՛չ էլ, բարեբախտաբար, ռուսը երկիր կորցնելու տագնապ չեն ունեցել: Նրանց գրականությունը, մանավանդ ռուսականն ու ֆրանսիականը (որ շատ հզոր են, շատ էլ հավանում եմ), մի քիչ ուրիշ նպատակով է գրվում: Մերը միշտ էլ եղել է գոյության կռվի, գոյապայքարի գրականություն: Խոսքը, հարկավ, հարցի միայն կենսաբանական կողմին չի վերաբերում:
– Ձեր ստեղծագործության գլխավոր ներշնչարաններից մեկը պատմությունն է: Դա, հարկավ, պայմանավորված է հենց ներկայի ու ապագայի խնդիրների լուծման համար անցյալից դասեր քաղելու անհրաժեշտությամբ:
-Առհասարակ ամեն մի գեղարվեստական գործ, այդ թվում պատմավեպը, պատասխան է այսօրվա հարցերին: Դա հանապազօրյա հաց է: Այլապես այն պետք չէ ժողովրդին՝ ինչպես էլ ուզում է գրված լինի: Ինձ թվում է, թե ես ինչ էլ որ գրում եմ՝ գրում եմ իբրև պատմավեպ, անգամ «Քաջարան», «Մատյան եղելությանց» (որ շատ եմ սիրում):
Կարծում եմ՝ իմ ստեղծագործություններում տվել եմ մեր ժողովրդի ապրելու, գոյատևելու համառ կամքը, ձգտումը՝ «Ես պիտի ապրեմ: Ինձ սպանել չի լինի»:
Ապա՝ սեր, ո՛չ, պաշտամունք հողի նկատմամբ:
Երբեք չընկճվել:
Ես, ինչ թաքցնեմ, ուրախ եմ, որ ոչ միայն հայը, այլև ուրիշ ազգեր ինձ հասկացել են հենց այդպես:
– Ինչպիսի՞ն է վեպի ու պատմվածքի ժանրաձևերի փոխհարաբերությունը Ձեր ստեղծագործության մեջ: Գործնականում ինչպե՞ս են «գոյակցում» վիպասանն ու պատմվածքագիրը:
– Մի շարք առիթներով էլ ասել եմ, որ ես իմ պատմվածքներն եմ շատ սիրում՝ և՛ պատմական, և՛ ժամանակակից: Վիպակները՝ «Մատյան եղելությանց», «Մեռածները հիշում են», դրանք բոլորը մի մեծ վեպի նախահիմքերն են: Նույնը «Վարք հարանց» շարքը, «Վեց գիշեր» վիպակը, որի նյութը 18-20 թթ. անցքերն են: Ի դեպ՝ սա բոլորից շատ է թարգմանվում: Դրանք գեղարվեստական վավերագրեր են, նույն աշխարհից առնված տարապատումներ:
– Մի առիթով գրել եք, որ Ձեզ համար գրական գործի արժեքայնության գլխավոր նախապայմանը կերպարն է: Ի՞նչ նկատի ունեք:
– Ասեմ: Տարիներ առաջ, երբ նկարահանվում էր «Մխիթար Սպարապետը», ես էլ էի գնացել Գորիս: Էնտեղ ինձ ասին՝ իսկապե՞ս Գոհարը Մխիթարի կողքին է թաղված: Ասի՝ հա՛: Թեև Գոհարը իմ ստեղծածն է: Դե ժողովուրդը որ ասել է՝ վերջ, էլ չի կարելի հակառակ գնալ, հերքել: Հա, էդպես պիտի լինի: Կերպարը գրքից կյանք պիտի գնա, ոչ թե մնա թղթի վրա: Ոչ թե իմն է՝ դրա համար եմ ասում: Գնացեք Խնձորեսկ: Օր չի լինի, որ Մխիթարի, Գոհարի գերեզմանին մարդ չգնա, մատաղ չանեն:
–Որպես պատմավիպասան՝ Ձեզ հարկ է լինում գործ ունենալ պատմական փաստերի հետ: Ինչպե՞ս եք հաշտեցնում երևակայության «ազատ հնարանք» «պատմական իրականությա» հետ:
– Առհասարակ, ես յուրաքանչյուր պատմական վեպի համար վիթխարի քանակով նյութ եմ հավաքում: Նախ պետք է դրանք մարսել, բայց դրանից պիտի ընտրել այն, ինչ որ ընդհանուրի հետ խտացնում է և առանձնահատուկը: Ունեմ շատ անտիպ հուշագրություններ, որ մարդիկ բերել, տվել են ինձ, ուղարկել են անգամ Ամերիկայից: Երբ ժամանակ ունենամ, իհարկե, կհրապարակեմ այդ մարդկանց գործերը՝ ուսումնասիրելով, ծանոթագրելով, ուղղումներով… Դրանք շատ հարուստ նյութեր են:
Հիշու՞մ եք «Մեռածները հիշում են» վիպակը: Դրա փաստական հիմքը քյոքուկցի Կարաքեհյան Սերոբի օրագրերն են, որ իր աղջիկն է բերել տվել ինձ:
Պատմական անցյալի ամեն մի հատիկը հարկավոր է իմանալ, իբրև թանկ վկայություն: Րաֆֆու «Սամվել» այդպիսի մի հատիկից է ծնվել… «Մխիթարի» աղբյուրները քիչ չեն, բայց լավն են… Դրանք երբ Րաֆֆին կարդացել է, ուղղակի խենթացել է և մի երեք ամսում գրել է «Դավիթ Բեկը»:
Վենետիկցի մի վարդապետ զանգեց ինձ Հռոմում՝ «Սպարապետը հո՞ս կկենա»: Նա Դավիթ Բեկի պատմության բնագիրը տվեց ինձ՝ մեքենագրված: Գյուլամիրյանցի տպագրածի և այդ ձեռագրի միջև վիթխարի տարբերություններ կան:
Տպագիր աղբյուրները կարևոր են, բայց ամեն ինչ չեն: Պակաս կարևոր չեն և վիմագրերը, դամբանագրերը, ավանդապատումները: Առհասարակ պատմական կերպարը կատարյալ դարձնելու համար պետք է խորհրդակցել ոչ միայն դարերի, այլև այսօր ապրող ժողովրդի հետ: Ապա պետք է կարողանալ գտնել փաստաթղթի, քարագրի լեզուն, նրանց խոսեցնել ներկայի հանգով ու ոգով:
Հիշու՞մ եք Դավիթ Բեկի խոսքը. «Լացող ազգին խղճացող չկա, վերջ լացին»: Բա ի՜նչ: Ես աշխատել եմ տալ մեր պատմության հերոսական կողմը, ժողովրդի դիմադրական ոգին: Ես շատ նամակներ եմ ստանում սփյուռքից, թե ինչու 60 տարի սպասեցինք, մարդկությունը քար սեղմեց սրտին, ոչ ցեղասպանին ցեղասպան ճանաչեց, ոչ զոհին՝ զոհ: Ինչ ասես՝ կյանքը կյանք է: Սակայն գրողի կոչումն է՝ ամուր պահել ժողովրդի հավատքը: Հիշու՞մ եք «Խոսեք, Հայաստանի լեռներ» վեպից Ներսեհ Չավուշին: Նա իր բնօրրանից չի տարագրվում, մնում է երկրում: Դա մեծ նպատակ ունի, մեծ խորհուրդ, այսինքնն մենք չենք մոռացել մեզնից խլված հայրենի հողերը, մեր պայքարը շարունակվում է: Հիշում եմ Ստեփան Զորյանի մի խոսքը. «Շատ բախտավոր էր մեր վիճակը, երբ մենք «Վարդանանք» ու «Պապ» էինք գրում,-ասաց: – Որովհետև 5-րդ դարում մեր վիթխարի ազգը կար, մեծ երկիր կար: Կարող ես ամեն տեսակ բախումներ ցույց տալ: Քո շրջանը՝ 18-րդ դարը, ասաց, դժբախտ շրջան է: Եվ էդ դարից դու ո՞նց հանեցիր էդ ամեհի, հերոսական ուժը, ժողովրդական տարերք»:
Ես մի տեղ գրել եմ, որ մեր նոր սերնդի, արևմտահայ կոտորված ժողովրդի ժառանգների կարոտն առ հայրենիք ավելի ուժեղ է, քան էն սերնդի, որ հրաշքով փրկվել է սպանդից: Սա այսպես է ոչ միայն մեզ մոտ, այլև գաղութահայության մոտ: Եվ քանի գնում, այնքան բորբոքվում է այդ կարոտը: Այս գործում մեծ է գրականության ավանդը՝ թե՛ հայրենի, թե՛ սփյուռքի:
–Ընկեր Խանզադյան, 1985-ը Ձեր ծննդյան յոթերորդ տասնամյակի տարին է: Ինչո՞վ եք ուրախացնելու ընթերցողին:
-Գողթանյան շարք եմ գրել: Գրել եմ նաև ութ պատմվածք: Թաղված խաչքարերի մասին են, այն մասին, թե մեր հայրենիքի անարգ թշնամիները ինչպես քշեցին մերոնց, ինչպես գրավեցին մեր հողերը: Փաստերը վկայել է ժողովուրդը, ապա և իմ ճամփորդությունները, տեսածը:
Գրում եմ իմ կյանքի պատմությունը, որ կոչվում է «Հորս հետ և առանց հորս»: Ընդգրկում է մինչև 1937 թվականը և նրանից հետո, մինչև իմ պատերազմ գնալը: Այդ շրջանն արդեն կա՝ «Մեր գնդի մարդիկ» վեպը:
Ավարտել եմ «Հայրենապատումի» 4-րդ հատորը…
–Բարի երթ մաղթենք մեծ նպատակի ուխտավորին…
Հարցազրույցը՝ Միրհավ գրական ակումբի կայքէջից