Շուշին Հայոց աշխարհի գանձն է: Առանձնահատուկ մի վայր, որտեղ յուրաքանչյուր քարի վրա անցյալի հետքերն են դրոշմված:
Մոսկվայի հայկական թանգարանի պատրաստած նյութը պատմում է Շուշիի ամենավառ հուշարձանների, քաղաքի տեսարաններով հին բացիկների մասին:
Պատմաբան Մ. Սարգսյանը 1428թ. ձեռագրում հիշատակված «Ամարասի մարզի հինավուրց Շուշին» նույնացնում է ժամանակակից Շոշ գյուղի հետ: Հայ հետազոտողներից ոմանք առաջ են քաշում այն վարկածը, որ բնակավայրն իր անվանումը ստացել է Շուշիի բերդի անունից:
Շուշիի հետ են կապված IX դարում ապրած և արաբների դեմ հաղթանակ տարած Խաչենի իշխան Սահլ Սմբատյանի և Հասան Ջալալյանի (XIIIդ.) անունները:
Հայաստանի միջնադարյան պատմության մեջ որպես մշակութային հազվագյուտ արժեք և ճարտարապետական գոհար հիշատակվում է միջնադարյան Շուշի բերդաքաղաքը: Երկար ժամանակ այն Արցախի իշխանների բնակավայրն էր հանդիսանում: Տարեգրության մեջ բերդը հիշատակվում է որպես ազնվական տոհմերի «արծվաբույն»: Այսպես, պատմությանը հայտնի է XVIIIդ. այստեղ բնակություն հաստատած հա իշխան Շահնազարյանի անունը:
Շուշին այլ անուններ նույնպես ունի: Որոշ աղբյուրներում բարձրադիր քաղաքն անվանվում է Քերծ, Շոշ, Քարեն գլուխ, Շոշի Սխնախ: Իսկ որքան պատմական հուշարձաններ կան կենտրոնացված այս տեղանքում: Դրանք և քարանձավային բնակատեղիներն են, և բերդապարսպի մնացորդները, և Վարանդայի պալատը, նրբակերտ խաչքարերը, և հայկական եկեղեցիները: Բոլոր այս հուշարձանները թվագրվում են տարբեր դարերով` IX- XVIIդդ. միջակայքով:
Շուշիի տարածքում մինչև վերջերս պահպանվում էր Քամու Խաչ հնագույն սրբատեղին, որը մերձակա գյուղերի բնակիչների համար ուխտատեղի էր հանդիսանում: Եվս մի հուշարձան գտնվում է Շուշիի բարձունքի ստորոտում Զարիստ կոչվող ընդարձակ բնակատեղիի հետքերը: Այս տեղանքի մասին հիշատակումներ կան Հայաստանի IVդ. հին քարտեզների վրա: Բացի այդ, տեղանքի մասին տեղեկություններ են պահպանվել նաև XIIIդ. Գտչավանք եկեղեցու շինարարության ժամանակ պատերի վրա թողնված արձանագրություններում:
Շուշիի բնապատկերներն ու միջավայրը շատ ճանապարհորդների սրտեր են գերել: Այս հեղինակների նկարագրություններից էլ տեղանքի մասին առաջին տեղեկություններն ենք ստանում: Շուշի է այցելել ֆրանսիացի բնագետ և հնէաբան Ֆրեդերիկ Դյուբուա դե Մոնպերեն, ով XIXդ. կազմել է մինչ օրս իր արդիականությունը չկորցրած «Ճանապարհորդություն դեպի Անդրկովկաս» արժեքավոր աշխատությունը: Այստեղ եղել են նաև Կովկասի գերմանացի ուսումնասիրող բարոն Ավգուստ ֆոն Հակսթհաուզենն ու անգլիացի Գ. Կեպելլը: Նրանք բոլորն էլ իրենց շրջագայությունների տպավորությունների շուրջ հանգամանալից գրառումներ են թողել:
Որոշ ժամանակ Շուշիում ապրել և ստեղծագործել է մարտանկարիչ Վասիլի Վերեշչագինը: Նկարիչը հիանում էր այս վայրերով և Արցախում մի շարք հետաքրքիր գործեր է ստեղծել: Ճանապարհորդության արդյունքում Վերեշչագինի ստեղծած առավել հայտնի գործերից մեկը «Շուշիում Մոհարեմ տոնի ժամանակ կրոնական ծիսակարգը» մեծադիր կտավն է: Նկարչի` բնօրինակից արված պատկերները, ինչպիսիք են «Ճամփորդների համար տուն Շուշիում», «Շուշիի մզկիթը» և այլ նկարներ երբեմնի զարմանալի քաղաքի մասին պատմող գրեթե միակ վկաներն են, քաղաք, որը XXդ. սկսած հայտնվեց ազգամիջյան թշնամանքի կիզակետում: Շուշիում Վասիլի Վերեշչագինը մի քանի ամիսներ անցկացրեց:
Ահա թե ինչ է նկարիչն իր օրագրում գրել Շուշիի մասին` «Շուշին Անդրկովկասի մյուս քաղաքների բացարձակ հակապատկերն է: Տները կանոնավոր են, գեղեցիկ, բարձր, լուսավորված բազմաթիվ հրաշագեղ պատուհաններով: Քաղաքի կառուցման համար օգտագործվել են ժայռերի քարերը, որոնց վրա գտնվում է այն: Փողոցներն ամենուր պատված են լայն սալիկներով, տանիքները եվրոպականի նման են»:
XX և XXIդդ. քաղաքը ողբերգությունների միջով է անցել: Նորագույն պատմության էջերը տարբեր երանգներով են պատված: Լավատեսություն և ապագայի հանդեպ հավատ ներշնչող վերջին իրադարձություններից է Շուշիում 2013թ. մայիսի 9-ին Կերպարվեստի պետական թանգարանի բացումը: Թանգարանը կառուցված է հայկական մշակութային ավանդույթների ոգով` հին քաղաքի ճարտարապետական դիմագծին համահունչ։ Թանգարանին կից գործում է նաև պատկերասրահ, որի համար մոսկվացի բարերարները նվիրաբերել են տարբեր նկարիչների ու տարբեր ոճերի ավելի քան 300 ստեղծագործություններ: