Ինչ էլ որ լինեն մեր սիրելի Աղասու մահվան պատճառները,
խնդրում եմ քեզ, սիրելի Ալազան, գնաս և իմ կողմից համբուրես նրա շիրիմը։
Ավետիք Իսահակյան
1936 թ., Փարիզ
1936 թվականի հուլիսի 9-ին Թիֆլիսում սպանվեց Խորհրդային Հայաստանի ԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար, 35-ամյա Աղասի Խանջյանը։
Գ. Բ. Ղարիբջանյանը Աղասի Խանջյանի կյանքի սխրագործությունների մասին։
Հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի պատմության մեջ Աղասի Խանջյանի անունը հատուկ տեղ ունի։ Լինելով 20-րդ դարի զավակ՝ նա անցավ այդ ժամանակաշրջանին բնորոշ 30-ամյա ողբերգությունների և հերոսամարտերի բովով։
Աղասի Խանջյանը ծնվել է 1901թ հունվարի 30-ին Վան քաղաքում, հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ Ղևոնդ Խանջյանի ընտանիքում։ Սովորել է Վանի կենտրոնական վարժարանում։ Նրա հայրենակից Գուրգեն Մահարին հիշում է․ «Սովորեք Աղասի Խանջյանի նման» հաճախ լսում էինք մենք Երեմյան դպրոցի աշակերտներս մեր ուսուցիչներից»։ 14 տարեկան էր նա, երբ թուրքական զավթիչների կազմակերպած արևմտահայության մեծ եղեռնից մազապուրծ, հազարավոր գաղթականների հետ միասին Խանջյան ընտանիքը ևս ապաստան է գտնում Երևանում։ «Գաղթականների կյանքի սարսափելի պայմանները,-նշել է հետագայում Աղասի Խանջյանը,-խորը տպավորություն թողեցին ինձ վրա և այդ կապակցությամբ ես շատ էի մտածում պատերազմի, նրա պատճառների և հանցավորների մասին»։ Խանջյանը Երևանի Թեմական դպրոցում և Էջմիածնի ճեմարանում շարունակում է իր կրթությունը, միաժամանակ մասնակցում հեղափոխական շարժումներին, Հայաստանում Խորհրդային իշխանության համար մղված պայքարին։ Ապա սովորելու է գործուղվում Մոսկվա, կուսակցական աշխատանք է կատարում Լենինգրադում։ 1928թ արդեն տասը տարվա կոմունիստ Խանջյանը գալիս է Երևան՝ ընտրվում Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի երկրորդ, իսկ 1930թ առաջին քարտուղար՝ մնալով այդ պաշտոնում մինչև իր եղերական մահը։
Հայաստանում աշխատելու տարիներին Խանջյանը հաճախակի էր լինում հանրապետության տարբեր քաղաքներում, գյուղերում, ֆաբրիկաներում, գործարաններում, նորակառույցներում, մշակույթի օջապներում։ Հայ գրականության գիտակ և ջերմ պաշտպան Խանջյանի հովանավորությամբ 30-ական թվականների կեսերին լույս են տեսնում հայ դասականների՝ Վարդան Այգեկցու, Ֆրիկի, Միսաք Մեծարենցի, Պետրոս Դուրյանի, Երվանդ Օտյանի, Սիպիլի ժողովածունները։ Երբ Ալազանն ու Նորենցը Մեծարենցի բանաստեղծությունների նոր հրատարակված հատորով ներկայանում են Խանջյանին․ նա ասում է․ «Կեցցե՛ք, սրանով դուք փրկեցիք Արևմտահայ հատվածի չքնաղ քնարերգությունը, այո այս ձևով էլ պետք է հրատարակել Դուրյանին, Վարուժանին, Սիամանթոյին և ուրիշներին»։ Վ․Նորենցը հիշում է, որ Խանջյանը անգիր գիտեր Մեծարենցի, Դուրյանի շատ ստեղծագործություններ։ Գուրգեն Մահարին հիշում է․ «1928թ ամռանը Խանջյանը Երևան վերադարձավ և անցավ իր պարտականությունների կատարմանը- կենտկոմի երկրորդ քարտուղար։ Առաջին քարտուղար ընտրվելուց հետո էլ նա միշտ մոտ կանգնեց մեր հոգևոր կուլտուրային, աշխատում էր 15-18 ժամ, միշտ զվարթ, զգոն և տոկուն։ Կարճ ժամանակվա ընթացքում նա գտավ լայն ճանաչում և ժողովրդականություն, ճանաչեց մարդկանց և ճանաչել տվեց իրեն։
Այո, անդիմադրելի էր նրա հմայքը, որովհետև հասարակ էր նաև և անմիջական, գիտեր խոսել և՛ գրագետի, և՛ անգրագետի հետ, թափանցել մարդու սիրտը, նայել մարդկանց, իրերին և երևույթներին պետական մարդու լայնախոհությամբ, սիրով ու զգացությամբ։ Սիրում էր նա իր երկիրը, իր ժողովրդին, գիտեր նրա անցյալը, ճանաչում էր նրա ներկան և աշխատում էր նրա մեծ ներկայի և ապագայի համար, նա մի ներդաշնակություն էր դասականի և գործնականի»։
Ապագա ակադեմիկոս, այն ժամանակ դեռ երիտասարդ գիտնական ֆիզիոլոգ Էզրաս Հասրաթյանը, երբ Լենինգրադից Երևան է գալիս, հանդիպում է Խանջյանին։ Հասրաթյանը այդ մասին պատմում է․ «Բանից դուրս է գալիս, որ Խանջյանը հիանալի ֆիզիոլոգ է, գիտի այնպիսի գրքեր, որոնց մասին ես միայն լսել եմ»։
Խանջյանը մշտապես հետաքրքրվում էր Շիրվանզադեի, Իսահակյանի, Դերենիկ Դեմիրճյանի, Ստեփան Զորյանի, Եղիշե Չարենցի, Ակսել Բակունցի, Վահան Թոթովենցի, Գուրգեն Մահարու, Մկրտիչ Արմենի և ուրիշների կյանքով, ստեղծագործություններով։ Նա Գ․Սունդուկյանի անվան թատրոնի նոր ներկայացումների առաջին դիտողներից էր, կինոստուդիայի լավագույն կինոնկարների խրախուսողը։
Դեռևս ձեռագիր վիճակում Աղասի Խանջյանը կարդում է Չարենցի «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուն և խրախուսում նրա հրատարակությունը։ Այնտեղ զետեղված էր «Աքիլլե՞ս, թե՞ Պյերո» ինտերմեդիան, որի գրելու թվականը նշված է «Սկսված է 1929թ ապրիլի 29-ին Թիֆլիսում, ավարտած—հունիսի 18-ին Նորքում»։ Այս պոեմի շուրջն էր, որ սկսվեցին բամբասանքներն ու հալածանքները։ Քաղաքական վիճակը երկրում շատ բարդ էր։ Չարենցի ամեն մի սայթաքման համար մեղադրում էին Աղասի Խանջյանին, որն ամեն ինչ անում էր մեծ պոետին հարձակումներից պաշտպանելու համար։
Չարենցի մտերիմ, գրող և հասարակական գործիչ Աղասի Վարդանյանը հիշում էր, որ ինքը Թիֆլիսում լսել է «Գիրք ճանապարհին» ժողովածուում զետեղված դրամատիկական պոեմի մասին, որը որպես հակախորհրդային գրվածք հանվել է գրքից, սակայն գաղտնի տարածվել է Հայաստանում։ Ա. Վարդանյանը կարդացել է «Գիրք ճանապարհին», բայց թե ինչ էր ներկայացնում նրանում զետեղված արգելված պոեմը, չգիտեր։ «Եվ ահա մի օր, —հիշում է Ա․ Վարդանյանը,— Անդրերկոմի ագիտպրոպ բաժնի վարիչ ընկ․ Բեդիան հանձնեց ինձ այդ պոեմը առանձին գրքույկով և խնդրեց, որ ես գրավոր կարծիք հայտնեմ ՝ «արդյոք ճիշտ է, որ պոեմը հակակուսակցական բնույթ է կրում և ուղղված է ընկեր Ստալինի դեմ»։ Հրաժարվել Բեդիայի պաշտոնական առաջարկից ես չէի կարող, խոստացա ծանոթանալ և կարծիքս հայտնել իրեն։ Վերցրի պոեմը և դուրս եկա Անդրերկրկոմից փչացած տրամադրությամբ։ Պարզ էր, որ նորից էին հետամտում Չարենցին։ Գնացի խմբագրություն, խնդրեցի ինձ չխանգարել և անհամբերությամբ բաց արի գրքույկը՝ «Աքիլլե՞ս, թե՞ Պյերո»— ինտերմեդիա։ Իսկույն հիշեցի «Գիրք ճանապարհի»-ն, միևնույն շրիֆտը, Կոջոյանի միևնույն նկարները, նույն ձևավորումը։
Կարդում եմ լարված ուշադրությամբ, աշխատում եմ հասկանալ՝ով է այդ Աքիլլեսը կամ Պյերոն…
Գիրքը վերցրի գնացի Արշավիր Մելիքյանի մոտ (նա ապրում էր խմբագրության շենքում), որը բացառիկ և անառարկելի էր խոսում Չարենցի «Գիրք ճանապարհի»-ի մասին։ Հարցնում եմ նրա կարծիքը՝ ինչպես է ընկալում նա այդ «ինտերմեդիան»… նորից կարդացինք մի շարք էջեր և եկանք այն եզրակացությանը, որ Չարենցի այդ գործը ուղղված է ոչ թե Ստալինի, այլ Տրոցկու դեմ։ Չարենցն առանց անուններ տալու մերկացնում է Տրոցկուն, ծաղրում է վերջինիս հավակնությունը լինել «Վեհ ողբերգության հերոսը», մի նոր Աքիլլես, այնինչ նա սոսկ մի Պյերո է և ուրիշ ոչինչ, մի Պյերո, որին «առաջնորդի բանակը» ոտնատակ է անում։ Իհարկե ինտերմեդիան կարող էր տեղիք տալ և շատ ուրիշ ենթադրությունների, ուստի կարիք չկար մասսայականացնելու այն տվյալ պայմաններում, բայց բոլոր դեպքերում նրա մեջ հակակուսակցական կամ հակաստալինյան արտահայտություն մենք չգտանք։ Այդ իմաստով էլ, որքան հիշում եմ, հայտնեցի իմ կարծիքը Բերիային, և նա չառարկեց այդ կարծիքի դեմ»։ «Աքիլլե՞ս, թե՞ Պյերո» ինտերմեդիան «Գիրք ճանապարհի»-ի մեջ տպագրելուց անմիջապես հետո ժողովածուից հանվել էր և նրա փոխարեն նոր հրատարակության մեջ զետեղվել էին «Արվեստ քերթության» և «Գիրք իմաստության» բաժինները՝ տարբեր բանաստեղծություններով։ Ըստ որում, նրանց տարեթվերը նշված էին 1933-1934 թթ., մինչդեռ գրքի վրա գրված էր, որ այն տպագրվել է 1933թ.։ «Գիրք ճանապարհի»-ի երկու հրատարակությունների ձևավորումը, էջերի քանակը նույնն էր։ «Աքիլլե՞ս, թե՞ Պյերոյի» 173-230 էջերի քանակով ժողովածուում զետեղվել էին նոր գործեր, պարզ էր, որ պոեմը հանվել էր ժողովածուն հետապնդումներից փրկելու համար։
«Գիրք պանապարհի»-ում զետեղված էր նաև Չարենցի «Պատգամ» բանաստեղծությունը, որի վերևից ներքև 2-րդ տառերով Չարենցը գրում էր,- «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո հավաքական ուժի մեջ է»։
Սակայն այդ ժամանակ դեռ հայտնի չէր ընթերցողներին։
«Գիրք ճանապարհի»-ն բացառիկ երևույթ էր հայ գրականության պատմության մեջ և այժմ էլ այն մնում է արպես հայ գրականության անգերազանց գագաթը։
Իրավացի էր Ա. Խանջյանը՝ գրքի լույս տեսնելուց անմիջապես հետո Արշակ Չոպանյանին ուղարկած նամակում գրելով, որ «մեր գրականությունն այս գրքով բարձրանում է մի նոր բարձր գագաթ»։
Խորապես գիտակցելով այդ բոլորը՝ Չարենցը որոշում է դիմել կոմկուսի գլխավոր քարտուղար Ստալինին։ 1933 թ. նոյեմբերի 29-ին, ինչպես Չարենցն է գրում՝«իր համար հատկապես դժվար իրադրությունների պայմաններում», նա ստիպված է լինում նամակ գրել Ստալինին։ Նամակն ուղարկում է իր հին բարեկամ, ճանաչված գրող Մարիետա Շահինյանին, նկարագրում իր և հայ գրականության ողբերգական վիճակը, մի շարք գրողների դեմ ուղղված հալածանքները։ Խնդրում այդ մասին տեղյակ պահել այն ժամանակ ՀԱՄԿ (բ)Կ Կենտկոմի ագիտացիայի և պրոպագանդայի բաժնի վարիչ Ա. Ի. Ստեցկուն և, եթե հնարավոր է, անձամբ Ստալինի։
Չարենցը և Շահինյանը տարիներ շարունակ սերտ կապերի մեջ էին։ Ծանոթացել էին 1920 թ. սկզբներին, բազմիցս հանդիպել և զրուցել։ Շահինյանը բարձր էր գնահատում Չարենցի պոետական հանճարը։ Իր հուշերում նա գրել է, որ «Չարենցի հետ բոլոր վեճերում ինձ չի լքել նրա հանճարության զգացումը»։ 1926-27 թթ. նշանավոր թարգմանիչ և հայ արվեստի մեծ բարեկամ Յակով Խաչատրյանը՝ Մարիետա Շահինյանի ամուսինը, հայերենից ռուսերեն է թարգմանում Չարենցի «Երկիր Նաիրի» վեպը, որը պետք է գրախոսեր և առաջաբանը գրեր Մ. Շահինյանը։ Խնդրում էր դիմել նույնիսկ Ստալինին՝ իրեն սպանությունից փրկելու համար. հույս էր հայտնում, որ Մարիետա Սերգեևնան այս բախտորոշ պահին իրեն չի լքի, քանի որ դա նրա անձնական գործը չէր, այլ գլխավորապես կոմկուսի և Խորհրդային իշխանության հեղինակության հարցն էր։
Չարենցը նշում է, որ դեռևս ձեռագրերում Խանջյանը կարդացել էր գիրքը։ Նրա հրապարակումից հետո, օգտվելով Խանջյանի բացակայությունից, Չարենցի գրքի դեմ այնպիսի մի մեղադրական գործ է հարուցվում, որ պոետն այն համեմատում է «Բեյլիսի գործի» հետ։ Վերադառնալով արձակուրդից՝ Խանջյանը չեղյալ է հայտարարում այդ մեղադրանքները, և «Գիրք ճանապարհին» կյանքի իրավունք է ստանում, ջերմորեն ընդունվում ընթերցող լայն շրջանների կողմից։ Չնայած դրան, գիրքը, հատկապես նրանում զետեղված «Աքիլլե՞ս, թե՞ Պյերո» ինտերմեդիան, «արևին նետած քարերը» շատացրին։ 1933 թ. նոյեմբերի 14-ին հայ կոմկուսի կենտկոմի քարտուղարությունը որոշում է ընդունում «Հայպետհրատի արտադրանքի իդեոլոգիական անկայունության մասին», որի առաջին կետով արգելվում է «Գիրք ճանապարհի» հրատարակությունը։ Չարենցը հեռացվում է Պետհրատի գեղարվեստական բաժնի վարիչի պաշտոնից, որը զբաղեցնում է 1928 թվականին։
Մեր կարծիքով ճիշտ չեն նրանք, ովքեր ելնելով Ա. Խանջյանի մի շարք ելույթներում եղած սխալ արտահայտություններից, այդ թվում նաև Չարենցի հասցեին եղած քննադատություններից, եզրակացնում են, որ Խանջյանը նրան, Ակսել Բակունցին և մյուսներին լրջորեն մեղադրել է նացիոնալիզմի մեջ։ Տեսնելով անձանբ Ստալինի, Բերիայի՝ Չարենցի և մյուս հայ մեծերի նկատմամբ առանձնակի հետաքրքրությունը, հետապնդումները և չարագործ մտադրությունները, Խանջյանն ամեն ջանք գործադրում էր նրանց ստեղծագործելու համար անհրաժեշտ պայմաններ ստեղծելու։ Այդ են վկայում նաև վերջին տարիներս հրատարակված մի շարք փաստաթղթեր, հենց իր ՝ Չարենցի խոստովանությունն ու վերջին տարիների ստեղծագործությունները։
1933 թ. կեսերին Ա. Խանջյանի նախաձեռնությամբ ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի բյուրոյի որոշմամբ Չարենցը վերականգնվում է Պետհրատի գեղարվեստական բաժնի վարիչի պաշտոնում, որից նա ազատվել էր իր բացակայությամբ։
Այդ պաշտոնում Չարենցի նախաձեռնությամբ և անմիջապես մասնակցությամբ, Խանջյանի ջերմ պաշտպանությամբ հրատարակվում է առաջին մեծածավալ ռուս-հայերեն բառարանը, «Հոկտեմբեր-նոյեմբեր» տարեգիրքը, «Արևմտահայ գրողների անտալոգիան», Պ. Դուրյանի, Մ. Մեծարենցի բանաստեղծությունների ժողովածուները, ռուս, վրացի և համաշխարհային գրականության դասականների երկերը, որոնք ոչ միայն գրական, այլև տպագրական գլուխգործոցներ էին և հսկայական դեր էին կատարում հայ ընթերցողների հայրենասիրական ու գեղագիտական դաստիարակության գործում։ Վ. Ալազանը հիշում է. «Երբ Վ. Ներենցը և տողերիս գրողը ձեռնամուխ եղավ Մ. Մեծարենցի «Երկերի լիակատար ժողովածուի» խմբագրման և հրատարակման գործին, այդ շատ ոգևորեց Խանջյանին։ Նա անընդհատ հետաքրքրվում էր գրքի տպագրման ընթացքով։ Նրա հետաքրքրությանը բավարարություն տալու համար ես գրքի յուրաքանչյուր մամուլը տպվելուց հետո այն վերցնում էի և գնում Խանջյանի բնակարանը։
Մի անգամ, երբ Մեծարենցի գրքի հերթական մամուլը տարա, Խանջյանը հիվանդ պառկած էր անկողնում, մամուլը վերցնելով ձեռքիցս, առանց որևէ բան կարդալու, սկսեց անգիր արտասանել.
«Գիշերն անո՜ւյշ է, գիշերն հեշտագին…»։
Երբ Ալազանն ու Նորենցը ակնարկում են «ձախ» քննադատներից սպասվող վտանգի մասին, Խանջյանը պատասխանում է. «Իսկ դուք ինչո՞ւ եք կարևորություն տալիս այդպիսի քննադատներին։ Մեծարենցին էլ շատ են քննադատել, սակայն այդ «քննադատներից» ինչ է մնացել։ Իսկ Մեծարենցը կա և կմնա մեր գրականության մեջ»։
Կարո Մելիք-Օհանջանյանը հիշում է այն մեծ հետաքրքրության մասին, որ ցուցաբերում էին Ա. Խանջյանն ու Ե. Չարենցը «Սասնա ծռերի» հրատարակության նկատմամբ։ «Ա. Խանջյանը,-գրել է Կ. Մելիք- Օհանջանյանը, որը սիրում էր հայ ժողովրդական բանահյուսությունը,-զգում էր նրա համն ու հոտը, բույրն ու երանգը, մտքերի ու զգացմունքների վճիտ վեհությունը, առաջարկում է Ե. Չարենցին, որն այդ տարիներին գլխավորում էր Պետհրատի գեղարվեստական գրականության բաժինը, կազմակերպել «Սասնա ծռերի» հրատարակության գործը՝ լույս ընծայելով ծանոթ պատումները և գրի առնելով նորանոր պատումներ։ Միաժամանակ նա խորհուրդ էր տալիս այդ աշխատանքը կենսագործել կոլեկտիվ ուժերով՝ նկատի ունենալով հրատարակության ծավալը, հավաքման, գրառման ծանրությունը, ինչպես և բարբառայնության դժվարությունները։
Այդ զրուցից մի քանի օր անց Չարենցը եկավ Կուլտուրայի պատմության ինստիտուտ և միասին խորհրդակցեցինք Ա. Խանջյանի առաջարկությունը կենսագործելու մասին։ Մենք մի առ մի թվարկեցինք բոլոր նրանց, որոնք զբաղվել են կամ զբաղվում են մեր ժողովրդական բանահյուսությամբ և հատկապես «Սասնա ծռերի» հավաքման, գրառման և ուսումնասիրության գծով, և եկանք այն եզրակացության, որ վեպի խմբագրումը պետք է անպայման գլխավորի մեր բազմավաստակ բանասեր-բանագետը՝ ընկ. Մ. Աբեղյանը, ապա ուրեմն, նախ և առաջ, պետք է նրա հետ բանակցություններ վարվի, նրա կարծիքն իմացվի։
Այն տարիների Լուսավորության ժողկոմ Արտո Եղիազարյանը պատմում է 1936 թ. գարնանը Խանջյանի հետ Չարենցին կատարած իրենց այցելության մասին։
«…Չարենցի բնակարանում էինք։ Այդ այցելությունը շատ աշխուժացրեց Չարենցին։ Նկատեցի, որ թե Խանջյանը և թե Չարենցը խոսում էին իրար հետ «ի սրտե», առանց որևէ «վարագույրի». համենայնդեպս այն, ինչ որ ասվում էր երկուստեք արտահայտություններ իրենց անկեղծ համոզման, զգացմունքների, ապրումների։
Հանրածանոթ էին Չարենցի ծավալուն գիտելիքները արվեստի ու գրականության մասին։ Նա ի վիճակի էր, առանց որևէ կոնսպեկտի, ժամերով խոսել հին հունական դասական գրականությունից, միջնադարից, ինչպես նաև արդի համաշխարհային գրականության մասին։ Նա լիովին տիրապետում էր ռուսական թե՛ դասական, թե՛ սովետական շրջանի գրականությանը։ Էլ չեմ խոսում հայ միջնադարյան, նոր գրականության մասին, որոնք նա կատարելապես գիտեր։
… Ա. Խանջյանը նույնպես գրականության «սիրահար» էր և միշտ կարդում էր ու հետևում գրական բոլոր նորություններին։
Ես սպասում էի , որ զրույցի առարկան կհանդիսանա մեր արդի գրականությունը և նրան վերաբերող հարցերը։
Անսպասելի կերպով Չարենցը սեղանի վրայից վերցրեց երկու հայկական մագաղաթյա գրքեր և դիմելով Խանջյանին ասաց.
-Ինձ համար նոր աշխարհ է բացվել։ Մի տես, թե ինչքան պարզ և վարպետորեն են գրել մեր նախնիքը։ Ես գերված եմ դրանցով և անհագուրդ կարդում ու ուսումնասիրում եմ դրանք։
Խանջյանը վերցրեց դրանցից մեկը, թերթեց, կարդաց մի քանի հուզումալից տեղեր, հետո գհավանություն տվեց պոետի կարծիքին։
Այնուհետև Չարենցը ծանոթացրեց իր մոտ եղած և ձեռք բերված գրական նորությունները, որոնցից շատերը ծանոթ էին Խանջյանին։
Այդ այցելության ժամանակ Չարենցը ոչ մի անհատական, անձնական հարց չդրեց Կենտրոնական Կոմիտեի քարտուղարի առաջ։ Բանաստեղծը ջերմ մակագրությամբ մի գիրք նվիրեց Խանջյանին։ Սրտառուչ կերպով բաժանվեցինք»։
Խանջյանը հատուկ ուշադրություն է նվիրել հայրենադարձության կազմակերպմանը և սփյուռքահայության առաջավոր ուժերի հետ կապերի ամրապնդմանը։ 1932 թ. վերջին Երևանում նա ընդունում է Փարիզից ծամանած սփյութքահայ նշանավոր գործիչ, հայ մշակույթի երախտավոր Արշակ Չոպանյանին՝ այդ հարցերի վերաբերյալ։ Խանջյանի գրած նամակում Չոպանյանը հետաքրքրվում էր Խորհրդային Հայաստանից արտասահման անցնող հայերի հարցով, որն այն ժամանակ որոշ շրջանակներում ներկայացվում էր որպես խմբակային փախուստ «դժոխքից»։ Հայաստանում եղած ժամանակ Չոպանյանն ականատես է եղել հակառակ պատկերի, որի մասին նա գրել էր Փարիզում լույս տեսնող «Ապագա» թերթում։ «Թե Խորհրդային Հայաստանը ոչ դժոխք է և ոչ վայաստան,- գրում է Չոպանյանը,- թե սով չկա հոն ու դժոխք ներկայացնող խմբակրականներով, ես նամակով մը հարցուցի Պ.Ա. Խանջյանին թե ինչպես կբացատրե այդ խմբական փախուստները։ Այդ միջոցին ուր կգրեի այդ նամակս, Պ. Սահակ Տեր Գաբրիելյանի նամակը (որ հրատարակվեց) դեռ չէր հասած հոս։ Գրելու համար այն հոդվածները որ երևցան «Ապագայ»-ի մեջ ես պետք չունեի Երևանեն գալիք որևէ տեղեկության։ Թե Խ. Հայաստանը ոչ դժոխք է, ոչ Վայաստան, թե սով չկա հոն, թե բոլոր ներգաղթողներուն հոն բնակարան ու աշխատանք կուտան, ատիկա հայտնի էր ինծի, և արդեն փախչողներու նամակները մեծ մասամբ իրենց մեջ կպարունակեին իրենց հերքումը, բայց կուզեի գիտնալ թե արդյոք այդ հազարավոր ներգաղթողներու տեղավորելուն, գործի դրվելուն դժվար աշխատանքին մեջ տեղ տեղ ստորադաս պաշտոնյաներու կողմե անհոգություններ, այս կամ այն տեսակ սխալներ չէին գործված, և կխնդրեի որ կառավարությունը հաճեր քննություն մը կատարել և եթե գործած էին հոսկ կամ հոն մանրամասնության պակասություններ, միջոցներ ձեռք առնվեին որպեսզի հաջորդ կարավաններու հասնելուն՝ այդպիսի ցանցառություններ չկրկնվեին»։
Ստանալով Խանջյանի պատասխանը՝ Չոպանյանն այն հրատարակում է «Ապագա» թերթի 1933 թ. դեկտեմբերի 9-ի համարում։ «Հարգելի բարեկամ,- գրում էր Խանջյանը,- վերջին մեկ-մեկուկես տարում ընդունեցինք մոտ 8500 գաղթականներ։ Սրանց գերակշռող մեծամասնությունը այսօր արդեն արմատավորվել է մեր երկրում, այսինքն ընտելացել ու ընտելանում է կյանքի, կենցաղի և աշխատանքի մեր պայմաններին. Ավելին, արդեն գոհ է այդ պայմաններից։ Սակայն եղան նաև 100-150 գաղթականներ, որոնք, չնայած մեր համապատասխան մարմինների բոլոր ջանքերին, չկարողացան կամ չկամեցան ազնիվ աշխատանքի միջոցով կապվել երկրի հետ։ Այդ մարդիք- ես հատուկ քննության միջոցով այդ հաստատեցի- կարճ ժամանակում 3-4 անգամ տեղից տեղ անցան, փոխեցին աշխատանքի բնույթը, բայց միշտ էլ դժգոհ մնացին։ Խոսք չի կարող լինել այդ մարդկանց նկատմամբ՝ ոչ սովի, ոչ էլ «անտանելի» պայմանների մասին։ Տարակույս չպետք է ունենալ, որ յուրաքանչյուր ներգաղթածին Հայաստան գալուն պես տվել ենք որոշ աշխատանք և բնակության տեղ. Ճիշտ է՝ բնակարանները ոչ միշտ անհրաժեշտ հարմարություններով, դուք ինքներդ տեսաք որ երկրի բնիկների մի մասն էլ բնակարանի տեսակետից այնքան նախանձելի պայմաններում չի գտնվում դեռ։ Ես անձամբ տեսա և համոզվեցի և Անի-Պեմզայում, և Արտիկ-Տուֆում և այլ տեղերում, որ մեր տնտեսվարների մեծ մասը նրբազգաց և ուշադիր վերաբերմունք է ունեցել… հանդեպ ներգաղթածներին»։ Վերոհիշյալ նամակների մասին իմանում է այն ժամանակվա կուսակցության Անդրերկրոմի քարտուղար Լ. Բերիան։ Որակում որպես «նացիոնալիստական, հակահեղափոխական»։
1934 թ. հունվարին հայկոմկուսի 9-րդ համագումարին ՀԿԿ աշխատանքների մասին տված հաշվետու զեկուցման մեջ Խորհրդային Հայաստանի գրականության վերջին երկու տարվա նվաճումների թվում առաջին հերթին Խանջյանը նշում է Չարենցի «Երկերը», «Երկերից» հետո տպագրված մի շարք նոր բանաստեղծություններ և պոեմներ, որոնք իրենց առանձին թերություններով հանդերձ գրական աչքի ընկնող քայլեր են, նոր, մնայուն գործեր»։ Նույն տարվա օգոստոսին Հայաստանի խորհրդային գրողների 1-ին համագումարում ունեցած ելույթում Խանջյանը Չարենցի ստեղծագործությունները համարում է «մեր այսօրվա պայքարին անմիջականորեն նվիրված ստեղծագործություններ». Խանջյանի այս ելույթը Չարենցն անվանում է փայլուն, ուսանելի, որը բացառիկ նշանակություն ունի մեր գրականության հետագա զարգացման համար։
Հիշում եմ, այդ օրերին մորս՝ Արմենուհի Ղարիբջանյանի հետ Երևանում եղանք ընկ. Խանջյանի մոտ, նրա աշխատասենյակում՝ ՀԿԿ կենտկոմի շենքում։ Ես ավարտել էի Լենինականի 7-ամյա դպրոցը և մեծ ցանկություն ունեի կրթությունը շարունակել Երանի Ն. Կ. Կրուպսկայայի անվան միջնակարգ դպրոցում, որն այն ժամանակ ցուցադրական էր կոչվում և Հայաստանի լավագույն կրթօջախներից էր։ Ա. Խանջյանը մեզ ընդունեց սիրալիր։ Զրույցի ժամանակ նա հետաքրքրվեց իմ ապագա ուսման հարցերով և համապատասխան կարգադրություններ արեց․ Զրուցում էինք, երբ քարտուղարուհին ներս մտնելով զեկուցեց, որ հեռախոսի մոտ է Չարենցը, նրանց խոսակցությունը կարճ տևեց, սակայն ես զգացի այն ջերմ վերաբերմունքը, որ ուներ Խանջյանը Չարենցի նկատմամբ․ Հեռախոսափողը վայր դնելով՝ ընկեր Խանջյանը, դիմելով ինձ, հարցրեց.
—Չարենցից ի՞նչ ես կարդացել։
—Շատ բան, պատասխանեցի ես կտրուկ և կանգնեցի՝ պատրաստ արտասանելու։
—Իսկ «Գանգրահեր տղան» գիտե՞ս,- հարցրեց Խանջյանը։
—Գիտեմ, թույլ կտա՞ք արտասանել։
—Արտասանիր,- ժպտալով ասաց նա և նայեց մորս կողմը, որ հպարտ ժպիտը դեմքին՝ սպասում էր։
Ես սկսեցի՝
Փակում եմ հոգնած աչքերս մի պահ
Եվ տեսնում եմ ես — այնքա՜ն, այնքա՜ն պարզ.—
Այստեղ կանգ առա։ Ընկ. Խանջյանը կարծելով, որ շարունակությունը մոռացել եմ կամ շփոթվել, շարունակեց.
Գալիք մի գարուն, վառ մի օր ահա
Երկինքը կապույտ, օրը հրավառ։
Խանջյանի ողբերգական մահը՝ 1936 թ. հուլիսի 9-ին, որ ցնցեց բոլորին, արտակարգ վիշտ պատճառեց Չարենցին։ Այդ մասին իրենց հիշողություններն են թողել Գուրգեն Մահարին, Վաղարշակ Նորենցը, Գևորգ Էմինը, Սիլվա Կապուտիկյանը և ուրիշներ։
Գուրգեն Մահարին հիշում է Չարենցի ապրումները, ինչպես այն ժամանակ էին ասում, «Մեծ վանեցու»՝ Աղասի Խանջյանի համար, երբ սկսվել էին Բերիայի հետապնդումները Խանջյանի դեմ։ Չարենցը «գանգատվեց,— Մահարին,— խանգարում են Բերիայի ագենտները, չեն թողնում, որ մարդը հանգիստ աշխատի…
Լռեց մտախոհ, ապա՝
–Այ՛ տղա, ամբողջ գիշեր աշխատել եմ, ու շարունակ մտածել, եթե աստված ոչ անի Աղասին թողնի, հեռանա Հայաստանից, ում ընտրենք 1-ին քարտուղար, ի՞նչ ես կարծում»։
Լսելով Խանջյանի սպանության բոթը՝ Չարենցը, մտնելով նրա թաղման թափորի մեջ, մոտենում է նրա դագաղին։ «Դագաղին պսակներ չկան, բայց կան ծաղիկներ,- հիշում է Մահարին,- ձախ քունքի վերքը ծածկում է մի վարդ. Ներս մտավ արագ (խոսքը Չարենցի մասին է- Գ. Ղ.), մոտեցավ՝ ասես մի շտապ հարց տալու մտադրությամբ։ Արագ էլ ետ քասշվեց, իջավ ներքև և մի բաժակ ջուր խնդրեց.
-Տեսա՞ր, ինչ եղավ։
Խանջյանի մահվան կապակցությամբ Չարենցի խոր ապրումների մասին Վաղարշակ նորենցը գրել է.
«Այդ եղերական մահվան պարագաներն անվերջ զբաղեցնում էին նրա միտքը։ Շարունակ դրա մասին էր խոսում.
-Այ տղա, դու պատկերացնում ես, թե ինչ ահավոր փոթորիկ է եղել այդ մարդու գլխում և սրտում, ինչ սաստկությամբ սամում է անցել նրա ներքին աշխարհով և նրան հասցրել ճակատագրական ակնթարթին… նա իր անձնական կենցաղում սրբի նման մարդ էր, ոչ խմում էր, ոչ ծխում և ոչ էլ…
Անվերջ մտորում էր Խանջյանի մասին, դատում, ենթադրություններ և եզրակացություններ անում։ Նա իր այդ ապրումներն ու մտածմունքները զեղում էր նաև բանաստեղծությունների մեջ։ Ինձ կարդաց այդ օրերին գրված սոնետների մի փունջ՝ «Նաիրյան դոֆին» ընդհանուր խորագրով։ Այդ սոնետներից ոչ մեկը դեռ չի տպագրված։ Գուցե դրանք պահպանվել են բանաստեղծի թղթերի մեջ»։
Նորենցն այդ ժամանակ չգիտեր, որ դրանք պահպանվել են, գտնվել և 1983 թ. հրատարակվեցին Չարենցի «Անտիպ և չհավաքված երկերում»։
* * *
Ստորև տպագրում ենք Արշակ Չոպանյանի՝ Աղասի Խանջյանի հիշատակին տպագրված մահախոսականը, որը լույս է տեսել 1936 թ. Փարիզում հրատարակված «Անահիտ» հանդեսում (№ 5, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր)։
Աղասի Խանջյան.— Անակնկալ և մեծապես տխրառիթ դեպք մը եղավ Աղասի Խանջյանի եղերական մահը, պատճառները որոնք հառաջ բերին չքացումը ադ երիտասարդ գործչին, որ համակ եռանդ էր ու նվիրում և որ մոտ 8-9 տարի է ի վեր իբրև Խ. Հայաստանի ղեկավարներուն առաջինը, անսպառ աշխատասիրություն ցույց տված էր, և գործիչի ձիրքեր խոսելու և գրելու փայլուն կարողության հետ, որոնց մեջ կզգացվեին զարգացած միտք մը և կրակոտ հոգի մը, մեզի որոշապես ծանոթ չեն․ ինչ որ այդ մասին գրվեցավ արտասահմանի մեջ, հիմնված է ենթադրությանց վրա։ Ճշմարտությունը ամբողջապես և անայլայլ կերպով չպիտի կարենայ յայտնվիլ մեզի մինչև որ վավերական ու լիակատար տեղեկություններ չունենանք։ Գալով պաշտոնական հայտարարությանց, որոնք հանգուցյալին անձնասպանությունը կհիշատակեն առանց որևէ մանրամասնություն տալու և որոնք դատապարտության և անարգանքի բառեր միայն կպարունակեն անոր մասին, ու տարիներով չարաչար աշխատած, իր երկրին ու ժողովրդին, ու ամբողջ Խ. Միության ծառայություն մատուցած այդ գործիչին վաղաժամ անհետացման համար ցավ հայտնող խոսք մը իսկ չունի, այդ հայտարարությունները մեզի անհասկանալի կմնան։ Ինչպես Խանջյանը, որ դեռ քանի մը ամիս առաջ Լենինյան շքանշանը կստանար Ստալինեն իբրև հարազատ ու արժանավոր համայնավար գործիչ, հանկարծ կմեղադրվի իբրև թույլ, անարի, նույնիսկ «երկերեսանի» ու կամբաստանվի իբրև Հայաստանին մեջ, որպես թե գոյություն ունեցող «տրոցկիական», «նացիոնալիստական» հոսանքներու դեմ կռվելու համար հարկ եղած կորովը ցույց չտվող, նույնիսկ զանոնք գաղտնի կերպով խրախուսող, չենք կրնար ըմբռնել ասիկա։ Չենք կրնար նար արդեն ըմբռնել թե ինչպես ծայրահեղ ձախ հեղափոխությունը, որ էականապես ապազգային Թռոցկիի մը ուղղություն է, կրնայ միանալ ազգայնամոլ ձգտումներ ներկայացնող հոսանքներու։ Այս կետերուն և դեռ ասոնց նման ուրիշ կարգ մը մութ և կնճռոտ կետերու վրայ չեմ ուզեր ծանրանալ ներկայ րոպեին, ու մեր սրտին սիրող զգացումը՝ Խանջյանի պես թանկագին ուժի մը կուրուստին ազդած խորունկ ցավն է։ Տպավորությունը, զոր իրմե ստացա չորս տարի առաջ Երևան գտնված միջոցիս, իրեն հետ ունեցած երկու երկար տեսակցութեանց ընթացքին, տպավորություն զոր հաստատեցի իր շատ մը ընկերներուն տված ներբողալից տեղեկությունները և զոր ամրացուցին մանավանդ անկից ի վեր հետզհետե հայտնվող իրողությունները այն եղավ, որ այդ սուր մտքով և ուժեղ խառնվածքով Վանեցի գեղեցիկ ու ավյունոտ երիտասարդին մեջ ներդաշնակորեն և անկեղծորեն միացած էին մարքսյան համոզված գաղափարապաշտ գործիչը և իր երկիրն ու ցեղը բնական առողջ սիրով մը սիրող ու համայնավար ռեժիմին օգնությամբ ամուր անոր վերականգնման, անոր հրայրք մը, կեանքի նպատակ մը դարձուցած հայը։ Եվ այդ տպավորությունս անկից ի վեր ես արտահայտեցի խոսքով ու գրչով քանի-քանի անգամ։ Այսօր շատերը գաղութահայության մեջ կտեսնեն որ իմ տպավորությանոս ու ատով կազմված կարծիքս ճիշտ են եղած։ Այս վերջին ութ-ինը տարվան ընթացքին, ինչքան որ բարելավումներ տեղի ունեցան Խ. Հայաստանի մեջ, ինչքան որ ամեն տեսակի հանրօգուտ գործեր հաստատվեցան։ Ինչքան որ ճարտարարվեստ, երկրագործություն, գրականություն, թատրոն, երաժշտություն, կերպարվեստ, զարգացում ցույց տվին, ինչքան որ մեծ ու օգտակար ծրագիրներ- Աղստաֆայի երկաթուղի, բազալթի հալման գործարան, արհեստական քաուչուկի գործարան, Ձորագէս, ներգաղթի ձեռնարկներ, և այլն.- իրականացման ճամբուն մեջ մտան, այդ բոլորին մեջ անշուշտ դեր ունեցան ուրիշ համայնավար կամ խորհրդային պատվական հայ գործիչներ ալ, բայց ինձի կթվա թե կարևորագույն բաժինը Աղասի Խանջյանինը եղավ, ժողովրդին ծառայելու անոր բուռն ցանկությանը, անոր անհատնում եռանդին և անխոնջ աշխատասիրությանը, անոր զարգացած ու լայն մտքին, մշակութային արժեքներու հանդեպ անոր ջերմ սիրոյն ու խոր ըմբռնողության։ Անիկա կպաշտեր գեղարվեստն ու գեղեցիկ գրականությունը, բարեկամ ու պաշտպան էր տաղանդավոր արվեստագետներու ու գրողներու։ Ան համոզված էր թե ընկերային վարդապետությանց և կառավարական սիստեմներու լավագույնը մարքսյան վարդապետությունը և համայնավար ռեժիմն է, բայց և կը փափակեր որ այն ցեղը, որուն մեկ զավակն էր ինքն ալ՝ մեծագույն օգուտը քաղեր այդ ռեժիմեն և իր աշխատավոր ու ստեղծագործ տարրի բոլոր չափը կարենար տալ բովանդակ արդյունքը, երևան բերել ի պատիվ իրեն ու օգուտ համայն մարդկության, վերջին հոդվածը, որի իր գրչեն ելել է, Պրավդայի մեջ հրատարակված այն ռուսերեն հոդվածն է ուր վերջին տասնամյակին Խորհ. Հայաստանի մեջ կատարված առաջադիմությանց, իրականացրած գործերուն թվումն ըրեր և արժեքն ի վեր հաներ էր։
Օր մը անշուշտ անաչառ ու իրազեկ հայ գրականագետ մը պիտի շարադրե մանրամասն ու ճշգրիտ կենսագրությունը այդ տաղանդավոր ու բազմարդյուն գործիչին, որ ունեցավ գեղեցիկ կյանք մը և ողբերգական մռայլ վախճան մը, և որուն անունը հայ ցեղի պատմության մեջ պիտի մնայ անջինջ՝ ժողովրդին լավագույն ծառայողներու լուսավոր անուններուն առաջին գծին վրայ։
Գ.Բ. Ղարիբջանյան «Աղասի Խանջյանի սխրանքն ու ողբերգությունը»