«Լավ թուրքերը»

Թուրքագետ, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ԵՊՀ արևելագիտության ֆակուլտետի դեկան Ռուբեն Մելքոնյանի հոդվածը պարբերաբար հանրային օրակարգ նետվող թեմայի վերաբերյալ, ըստ որի՝ թուրք հասարակությունում եղել են նաև լավ մարդիկ, որոնք Հայոց ցեղասպանության ժամանակ փրկել են հայերին:

Երբ հայաստանյան հասարակական-քաղաքական օրակարգում հայտնվում և սխալ են մեկնաբանվում կարևոր ու զգայուն խնդիրներ, որոնք սերտորեն առնչվում են իմ մասնագիտությանը` թուրքագիտությանը, անհրաժեշտ եմ համարում արձագանքել: Միգուցե փոքր-ինչ պաթոսային հնչի, բայց սրանում կա մասնագիտական պատասխանատվության զգացում:

Ժամանակ առ ժամանակ կա՛մ ակնհայտ միտումով, կա՛մ անպատեհ, կոնտեքստից կտրված ու առանց մասնագիտական հավուր պատշաճի հիմնավորման մեր հանրային օրակարգ են նետվում «լավ թուրքերի», «հայերին փրկած թուրքերի» և համանման ձևակերպումներ ունեցող թեմաներ: Վերջին օրերին այլ խնդրի քննարկման և կոնկրետ երգի (Կռիվ ենք գնում ախպերս ու ես) օրինակի մեջբերմամբ կրկին ակտիվացավ «լավ թուրքերի» թեման սկսելով հանրապետության թիվ մեկ քաղաքական ամբիոնից` ԱԺ-ից, և տարածվեց սոցիալական ցանցերում, հասարակական քննարկումներում: Հարգելով բոլորի արտահայտվելու ազատությունը, ինչպես նաև քայլերի ու շարժառիթների անկեղծության կանխավարկածը` ես էլ իմ համառոտ մասնագիտական դիտարկումները ներկայացնեմ այդ և դրան ուղղակիորեն վերաբերող որոշ թեմաների շուրջ:

Հայոց ցեղասպանության ժամանակ եղե՞լ են արդյոք հայերին փրկող թուրքեր կամ մուսուլմաններ: Նախ պետք է փաստել, որ այդ ոճրագործության հարցում օսմանյան պետությունը և հասարակության գերակշիռ մեծամասնությունը գործել են ներդաշնակ, համագործակցաբար, սակայն եղել են առանձին բացառություններ և ահա հենց այդ բացառություններն էլ ձևավորել են «հայերին փրկող թուրքի» դիսկուրսը: Առանձին թուրքեր կամ մուսուլմաններ տարբեր շարժառիթներով, շատ քիչ դեպքերում՝ նաև հումանիստական, փրկել են առանձին հայերի, սակայն դա դոմինանտ միտումը հաստատ չի եղել:

Ներկայիս Թուրքիայում ինչպիսի՞ն են հասարակական գերակայող տրամադրությունները և մոտեցումները կապված հայերի, Հայոց ցեղասպանության, հայ-թուրքական հարաբերությունների հետ: Այս հարցին պատասխանելուց առաջ պետք է հաշվի առնել հետևյալ կարևոր հանգամանքները.

1. Թուրքական պաշտոնական քարոզչությունը սկսած հանրապետության հիմնադրումից (1923 թ.) և դրան նախորդած շրջանից հենված է բացահայտ հայատյացության վրա. հայերը թուրքական պետության, թուրք ազգի իրական ու խորհրդանշական թշնամիներն են, այդպես է ներկայացվում բոլոր մակարդակներում: Թուրքական պաշտոնական հռետորաբանությունը ավանդաբար լի է ատելության խոսքով ուղղված հայերին. դա տեսանելի է ինչպես Թուրքիայի հիմնադիր նախագահ Քեմալ Աթաթյուրքի, այնպես էլ այսօրվա նախագահ Էրդողանի ելույթներում: Թուրքական բանահյուսությունը, երգերը, ասացվածքները, դարձվածները, քաղաքական լոզունգները հարուստ են հայերի հանդեպ ատելութամբ, նսեմացնող ձևակերպումներով:

2. Թուրքիայի ամբողջ կրթական համակարգը տասնամյակներ շարունակ հիմնված է հայատյացության, օբյեկտիվ իրականությունը խեղաթյուրելու սկզբունքների վրա. դասագրքերը, անգամ դասավանդման մեթոդները պարունակում են բացահայտ ատելություն հայության նկատմամբ: Եվ այսօր մենք գործ ունենք Թուրքիայի հասարակության հետ, որը տասնամյակներ շարունակ դաստիարակվել է հենց այդ կրթական միջավայրում, այդ սկզբունքներով:

3. Վստահորեն կարող ենք պնդել, որ այսօրվա Թուրքիայում հասարակության ճնշող մեծամասնությունն ունի ազգայնամոլական, ծայրահեղական տրամադրություններ, կողմնորոշումներ, իսկ թուրքական ազգայնամոլության կարևոր հիմքերից մեկը հայատյացությունն է: Ասվածի լավագույն ապացույցը կարող են լինել վերջին տարիներին խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները․ օրինակ՝ 2018 թ. խորհրդարանական ընտրություններին թուրքական հասարակության, կամ ընտրազանգվածի 86 տոկոսը նախապատվությունը տվել է ազգայնամոլական այս կամ այն ուղղվածության կուսակցություններին: 

Ուստի, փաստենք, որ այսօրվա թուրքական հասարակության մեջ «լավ թուրքերը» կամ այլ մուսուլմանները շատ փոքր և մարգինալ խումբ են կազմում, որոնք հասարակական-քաղաքական զարգացումների, ընտրությունների, քաղաքական դասավորվածությունների վրա էական ազդեցություն չունեն: Բացի այդ, «լավ թուրքերի» մի մասի հայասիրական, խաղաղասիրական մոտեցումները լրջագույն կասկածների տեղիք են տալիս և հաճախ նման են հայասիրության, սակայն  «Թուրքիայի պետական պատվերի շրջանակներում»: Այնպես որ, պետք է գտնել այն նուրբ սահմանը, որը բաժանում է նիհիլիզմը օբյեկտիվ և դառը իրականությունը ճանաչելուց։

Մինչ օրս թուրքական հասարակական հավաքական ընկալման մեջ 20-րդ դարի սկզբի թուրք հայտնի լրագրող և պետական գործիչ Ալի Քեմալը համարվում է դավաճանի ամենախորհրդանշական կերպարը: 1922 թ. այդ ժամանակվա քեմալական պաշտոնյաների հրահանգով փողոցում նա լինչի դատաստանի է ենթարկվում: Սակայն հանրության շրջանում նրա թշնամի, դավաճան լինելը էլ ավելի հաստատուն դարձնելու համար Ալի Քեմալին տալիս են հայկական մականուն` Հարություն/Արթին Քեմալ. այսօր էլ  Թուրքիայում քաղաքական բանավեճերում կիրառվող ամենածանր վիրավորանքներից մեկը Հարություն/Արթին Քեմալ լինելն է: (Ի դեպ, Ալի Քեմալը Մեծ Բրիտանիայի ներկայիս վարչապետ Բորիս Ջոնսոնի մեծ պապն է): Մի դիտարկում էլ անեմ թուրքական երգերի, դրանց հերոսների հետ կապված. տարբեր ոճրագործներ, հայության կոտորողներ թուրքական երգերի, բանահյուսության հերոսներն են: Ավելի ժամանակակից շրջանում երգեր են նվիրված Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս Երկրորդի դեմ մահափորձ արած ահաբեկչին, Հրանտ Դինքին սպանած ազգայնամոլին և այլն: Բոլոր երիտթուրքերը պետականորեն հերոսացված են, նրանց անուններով կան փողոցներ, պուրակներ, դպրոցներ. հայ վրիժառուների կողմից նրանց ոչնչացնելու օրերին տեղի են ունենում հիշատակի միջոցառումներ` ծայրահեղ հակահայկական շեշտադրումներով:

Հիմա, այս պարագայում, երբ մեր հարևան երկու երկրներում պաշտոնապես, պետականորեն քարոզվում է հայատյացություն, արդյո՞ք մենք պետք է զբաղվենք չարդարացված խաղաղասիրության քարոզով, Հռոմի պապից ավելի կաթոլիկ երևալու մարմաջով, մեր երգերում, բանահյուսության մեջ ատելության խոսք փնտրելով: Սա օգուտ չի տալու, միայն թուլացնելու է մեր հասարակական զգոնությունը, մեր հանրային, պատմական հիշողությունը: Ուստի, հայրենասիրական մեր երգերը իրենց մեջ պարունակելով պատմական, հավաքական հիշողություն` պետք է դուրս լինեն չարդարացված խաղաղասիրության այսրոպեական դիսկուրսից:

Մեր ազգային հավաքական ինքնության և դա ձևավորող բաղադրիչների վրա հարձակումները, մեր զգոնության հետևողական թուլացումը, սակրալ արժեքների վրա քար նետելը ամենաանթույլատրելի քայլերն են: Դրանք փոքր չափաբաժիններով հրամցվում են մեզ և մենք չենք ընդվզում, մենք ադապտացվում ենք դրանց: Որոշակի շրջանակ դա անում է հետևողական կերպով և տարիներ շարունակ, իսկ այն անհատները, ովքեր դրա դեմ ընդվզում են, ներկայացվում են որպես խավարամիտներ, մոլեռանդներ, ծայրահեղական ազգայնամոլներ: Թուրքիայի հանդեպ մեր օբյեկտիվ և արդար պահանջատիրության հարցը, սակայն, միշտ է մտահոգել վերը նշված շրջանակին և ենթադրաբար նրանց նախնիներին, որոնց ժամանակին Գարեգին Նժդեհը դիպուկ և սպառիչ գնահատական է տվել. «Սակայն, միայն արտաքին թշնամին չէ… կայ եւ ներքինը, որ այսօր էլ ոչինչ կը խնայէ զաւեշտի վերածելու մեր ողբերգութիւնը: Այսօր էլ նրան գրգռում է մեր արդար թրքատեցութիւնը, ճիշտ այնպէս, ինչպէս կարմիր լաթը` եզան…»:

Ռուբեն Մելքոնյանի հոդվածը՝ Tert.am-ից