Գրականագետ Նորայր Ավդալյանի խոսք՝ 2012 թվականի մարտի 28-ին Բեյրութում Եղիշե Չարենցի ծննդյան 115-ամյակին նվիրված հանդիսությանը։
Ճիշտ 115 տարի առաջ՝ 1897 թվականի մարտի 13-ին, մեր մեծ հայրենիքի Կարս քաղաքի բնակիչ Աբգար աղայի «անտաշ քարով» շինված տան վրա աստղ իջավ, ի դեմս Եղիշե Սողոմոնյանի, հետագայում՝ բանաստեղծ Չարենց, հայոց բազմադարյան գրականության ամենապայծառ աստղերից մեկը:
Եղիշե Չարենցի կյանքի ժամանակը, որ համընկավ հարազատ ժողովրդի ողբերգական իրադարձություններով հարուստ ճակատագրին, պայմանավորեց եւ ուղենշեց նրա ամբողջ ստեղծագործության բովանդակությունը: Այդ ժամանակը կարելի է բնորոշել մեկ բառով՝ ցեղասպանություն: Մենք երբեմն նեղացնում ենք հայոց ցեղասպանության ժամանակային տարածությունը՝ այն ամփոփելով 1915 թվականի մեջ: Այս 1915-ը պետք է ընկալել իբրեւ Օսմանյան կայսրության հայկական ու հայաբնակ արմատական հողերում տարիներ շարունակ պարբերաբեր իրագործվող ցեղասպանության գագաթնակետային ժամանակ, երբ ոչնչացվեց հայերիս հոգեղեն սերուցքի մի զգալի մասը՝ գրողներ, ուսուցիչներ, գիտնականներ, խմբագիրներ, ֆաշիստական նպատակ ունենալով հայ ժողովրդին ցեղասպանել ոչ միայն ֆիզիկապես, այլեւ հոգեւոր՝ քրիստոնեական հավատքը, մշակութային ու հոգեղեն-մտածական շնորհները: Իսկ ցեղասպանությունը տեւեց շուրջ երեք տասնամյակ՝ 19-րդ դարի վերջում Ադանայի ու այլատեղ զանգվածային ջարդերից, որոնց ընթացքում սպանվեց շուրջ 300 հազար հայ, 100 հազարը բռնի մահմեդականացվեց, մինչեւ Սարդարապատի ու Բաշ-Ապարանի պաշտպանական հերոսամարտերը, նահատակվեց երկու միլիոն հայ, վերապրողներից էլ սկիզբ առավ Սփյուռք անօրինակ աշխարհն աշխարհի մեջ:
(Քանի որ գտնվում եմ Լիբանանում, եւ ոչ միայն այդ պատճառով, խոսքս ընդմիջեմ մի փաստի հիշատակությամբ. 1997 թվականի մայիսի 3-ին Լիբանանի Հանրապետության Խորհրդարանը բանաձեւ ընդունեց յուրաքանչյուր տարվա ապրիլի 24-ը համարել հայ ժողովրդի հետ միասնության օր: Եղբայրական շնորհակալություն, Լիբանան): Ցեղասպանությունը որակեցի իբրեւ ֆաշիստական գործողություն: Պատահական չէ, որ գերմանա-իտալական ֆաշիզմի արդարամիտ պատմաբանները միանգամայն տեղին նկատել են, որ եվրոպական ֆաշիզմը ոգեւորվել ու դասեր է քաղել Թուրքիայի սանձազերծած հայոց ցեղասպանությունից: «Ավելի պետք է վախենալ հոգին սպանողներից, քան մարմինը սպանողներից»: Սակայն ցեղասպանությունը սպանում էր թե՛ հոգին եւ թե՛ մարմինը, մարդուն ամբողջովին ու վերջնականապես:
Ցեղասպանությունը Եղիշե Չարենցի կյանքի ժամանակն է: Բայց ոչ միայն դա: Նրա կյանքը շարունակվեց տոտալիտար համակարգի պայմաններում, որն ուներ յուրովի ողբերգական դիմանկար՝ նման նախորդ շրջափուլի հանցանշաններին: Ըստ նորօրյա վիճակագրության՝ գեներալիսիմուսի ղեկավարման տասնամյակներին արդեն նախկին Խորհրդային Միության տարածքներում ավելի շատ մարդ է բանտարկվել, աքսորվել, գնդակահարվել, քան երկրորդ աշխարհամարտում զոհվածների թիվն է՝ շուրջ քսան միլիոն: Չարենցի դրաման խորանում է դրանով՝ վերածվելով ստեղծագործող մարդու համար բացառիկ ողբերգության. նա եւ՛ տառապում էր, եւ՛ լուսավոր ապագայի հույսեր փայփայում: Հոգու այս երկփեղկվածությունը ներկա է նույնիսկ 1936-1937 թվականներին գրված նրա հալածական բանաստեղծություններում, որոնցից շատերը տպագրվեցին տարիներ հետո՝ 1983-ին, Անահիտ Չարենցի «Անտիպ եւ չհավաքված երկեր» հատորում: Չարենցի լավատեսությունը «լուսավոր, պայծառ» ապագայի վերաբերյալ, որքան էլ՝ անկեղծ ու հավատով լի, կարծում եմ ուներ ռոմանտիկական գունավորում եւ ցեղասպանությանը հաջորդած տարիներին հայ ժողովրդին վաղվա օրվա հանդեպ հույս-հավատով համակելու եւ ոչ հուսահատեցնելու նպատակ, այնինչ ստալինականության բարոյական, ազգային, սոցիալ-քաղաքական հանցավոր մթնոլորտի բանաստեղծական-պատկերային մերկացումները պայմանավորած էին իրականության ռեալ զգացողությամբ ու խոր գիտակցումով: Հիշենք մի քանի տողեր եւ պատկերագրեր՝ գրված 1936 եւ 1937 թվականներին.
«Ո՞ւր ես արդյոք քո սեւ խաչափայտը տանում… Չարչարանքիդ այս սեւ՜ կեսգիշերին…»: «Կրկին կանգնած եմ ես ինքըս իմ դեմ շըվար՝ Անօգնական, մենակ, ինչպես կաղնի հանդում, Ուր ոչ մի ծառ չկա,- ուր տագնապով անդուլ Քամիներն են միայն շաչում դժնի ու հար»: «Հուսահատական ժամերին իմ սեւ…»: «Այլեւս ինչ մնաց քեզ՝ խնդրելու կյանքից… Խաղաղություն անխոհ,- մահվան հանգիստ»: «Ընկել ես դու արդեն չարչարանքի ուղի, Ուր ոչ մի սիրտ այլեւս քեզ չի կարող գթալ. Խմիր հոժար կամքով, իբրեւ լեղի մի թաս, Տառապանքիդ բաժակը՝ վաղվա կյանքով հղի»: «Մահվան մոխիր է մովից մաղում… Մտորումներս մահ են, մութ են…»: «Բայց, ա՜խ, քրքջացել է կյանքը երեսիդ,- Եվ երգը տվել է քեզ թույն միայն, սի՛րտ…»: «Մի՞թե փորձանք է մեր կյանքն անհընար,- Սին զառացանք է եւ կյա՛նք, եւ քնա՛ր…» – գրում է Չարենցը խոշտանգումներով մահից ոչ շատ առաջ: Վերջապես մի զարհուրելի պատկեր.«Ատամնաթափ մի մարդ, գանգը նման կապկի, նստել էր կոկորդիս եւ ինձ խեղդում էր…»: Այս տողերից շատերը գրված են գիշերը, անքնության մեջ: Իմանանք նաեւ. «… եւ այսպես,- գրում է բանտարկյալ Չարենցը,- ահա ես, 25 տարի ստեղծագործական աշխատանքով հայրենի հերկը խոփով ոգեկան հերկելուց հետո՝ ահա տոնում եմ իմ կրկնակի հոբելյանը մենա՜կ ու հալածական՝ պոետ աքսորյալ սեփական հայրենիքում՝ հերկի եզերքին հայրենական երգի՝ ամայացած դաժանագույն եռանդով սեփական նախարարների եւ պետերի՝ հայրենի երգակիցների դեռ մնացած մի քանի խեղճերի հախուռն ցնծության ներքո» , ստորագրված է՝ Եղիշե Չարենց, 1937.28. մարտի, գիշեր. այսինքն՝ հանճարի մեծարման այս հանդիսության օրն ու ժամին:
1915-ը եւ 1937-ը՝ Չարենցի կյանքի, 20-րդ դարում մեր ժողովրդի պատմության գլխավոր թվականներն են, դարակազմ ողբերգություն՝ երկու գործողությամբ, որի արձագանքները մեր հոգիներում լսելի են առ այսօր: Ոչ շատ վաղուց ես «Գրական թերթում» հոդված հրապարակեցի «1937» վերնագրով՝ Չարենցի օրինակով փորձելով ցույց տալ անագորույն ժամանակի դեմքը: Այդ դեմքին գույն ու գծեր կան նաեւ Հայաստանի գրական կյանքից, շատ պատեհապաշտ գրողներ, ոգեւորված ընկնելով տոտալիտարիզմի գիրկը, ձգտում էին դառնալ հոգեւոր կյանքի տերեր՝ իսկական տերերի՝ Չարենցի, Բակունցի, Վահան Թոթովենցի, Գուրգեն Մահարու, Զապել Եսայանի, Լեռ Կամսարի, Մկրտիչ Արմենի եւ այլ իրական գրողների փոխարեն: 1937-ին Գրողների միության ընդհանուր ժողովում մի պատեհապաշտ ճիզվիտական ելույթ ունեցավ՝ հայտարարելով, որ Չարենցը քար է՝ ընկած սովետահայ գրականության զարգացման ճանապարհին, ըստ էության, գրականության ու ժողովրդի թշնամի: Այս ելույթը երկրորդական դեր չխաղաց՝ բանտարկելու Չարենցին: Մեկ այլ հոդվածում ես նկարագրել եմ Չարենցի բանտային վերջին օրերն ու ժամերը: Մենախցում նա կապկպված է եղել երկաթե սյունին եւ անվերջ բղավել է՝ թմրադեղ խնդրելով: Այդպես կապված էլ հանճարն ավանդել է հոգին հավերժությանը: Չարենցին սպանեց ստալինիզմը: Ֆրեդերիկո Գարսիա Լորկային՝ իսպանական ֆաշիզմը: «Ժողովրդի թշնամի» հռչակված այս երկու մեծագույն գրողները տարեկիցներ են եւ ճակատագրով եղբայրներ: Մարդկությունը տեսե՞լ էր այսօրինակ մարդատյացություն՝ լուսավորի ու առաջադեմ զարգացումների հանդեպ: Իհարկե: Օրինակ՝ Քրիստոսի խաչելությունը, միջնադարյան ինկվիզիցիան, որը խարույկի վրա այրեց Ջորդանո Բրունոյին եւ Ժաննա դը Արկին, շուտով էլ վերջինիս սուրբ կարգեց՝ գնա մեռի, արի սիրեմ աղքատամիտ բարոյականությամբ: Չարենցի սիրելի Ակսել Բակունցը բանտից նամակ է գրում իշխանություններին՝ խնդրելով իրեն չաքսորել, պահել հայրենի բանտում. «Ես,- ասվում է նամակում,- հայ գրող եմ եւ չեմ կարող ստեղծագործել հայրենիքից հեռու»: Տաղանդավոր, միամիտ Ակսել, չիմացավ, որ իրեն շուտով գնդակահարելու են: Ինքնատիպ, հայրենասեր գրող Վահան Թոթովենցին, որ թողեց ապահով Ամերիկան եւ եկավ մասնակցելու հոգեւոր Հայաստանի կառուցմանը, եւ որին մեղադրեցին որպես ֆաշիստ, ստիպում էին ստորագրել մի թխված մեղադրանքի տակ, թե ինքը Թուրքիայի լրտես է: Պետանվտանգության վարչության «ներքին բանտի» իր խցում նա անվերջ բղավում էր. «Ֆրանսիացոց լրտես՝ ուզենաք կլինեմ, ճապոնացոց՝ կլինեմ, հաբեշների լրտես ուզենաք՝ կլինեմ, թուրքական լրտես չեմ լինի, չեմ լինի, չեմ լինի»: Ինչպե՞ս կարող էր Հովհաննես Թումանյանի կրտսեր բարեկամ, զորավար Անդրանիկի օգնական եւ թարգմանիչ Վահան Թոթովենցը լինել Թուրքիայի լրտես: Եվ գնդակահարվեց: Չարենցը, Բակունցը, Թոթովենցը, Զապել Եսայանը գերեզման չունեցան, ինչպես ցեղասպանության մեծանուն նահատակներ Զոհրապը, Սիամանթոն, Թլկատինցին, Ռուբեն Սեւակը, հանճարեղ Դանիել Վարուժանը: Չարենցի գրչեղբայր Գուրգեն Մահարու գլխագինը շատ թանկ արժեցավ՝ բանտեր, հավատաքննություն, տասնութամյա սիբիրյան աքսոր, 30-40-ական թվականների հասարակական ու ազգային ողբերգությունների անքուն հիշողությունները, որոնք ժամանակից շուտ ծերացրին եւ սպանեցին նրան: Ես այսօր իմ սիրելի Մահարուց արդեն տասը տարի երկար եմ ապրում:
Մեր այս գրող նահատակներից յուրաքանչյուրի հոգում, ավելի կամ պակաս չափով, շեքսպիրյան Համլետ կար՝ ազատության ու ճշմարտության ասպետ, եւ նրանք էլ կարող էին հուսահատորեն ասել. «Ժամանակն իր շավղից դուրս է սայթաքել, օ, բախտ իմ դժխեմ, ինչու ծնվեցի, որ հենց ես ուղղեմ»: Համլետը փիլիսոփայորեն հուսահատ է, այնինչ հայ գրողների սրտում թրթռում է իրատես հույսը, որը հայերիս ավանդական վերաբերմունքն է աշխարհին: Ցեղասպանության ժամանակակից Վահան Տերյանը գրում էր. «Բարբարոսներ շատ կգան ու կանցնեն անհետ, Արքայական խոսքը մեր կըմնա հավետ» : Իսկ իր վերջին ժամերին Թոթովենցն ասաց. «Հինգ րոպեի դատավարությամբ դատապարտվեցի մահվան. բացարձակապես անմեղ եմ: Կեցցե՜ հայ ժողովուրդը» : Իր մահվան թվականին՝ 1937-ին, Չարենցը գրում է տպավորիչ տողեր իր հալածական հոգու եւ մարմնի հավերժական անպարտելիության մասին.
«Չնչին, ինչպես Արարատին նետած քար՝
Դավերը սեւ մարդուկների այդ անկար
Օ՜, չհասած քղանցքներին անգամ քո՝
Վայր են թափվում համայնացած քո կամքով
Եվ առհավետ կորչում անզոր ու անկար,
Ինչպես անհաս Արարատին նետած քար…»:
Հայ ժողովուրդը չվհատվեց ոչ իր գոյությանը սպառնացող պատմական հեռուներում, պետականազուրկ դարերում՝ իրեն զենք ու զրահ անելով քրիստոնեությունը, մայրենի լեզուն, գրականություն, արվեստ ու գիտություններ, ոչ էլ ցեղասպանության ու խորհրդային տոտալիտարիզմի ժամանակներում: Սա ազգային բնավորություն է, ապագայի նկատմամբ հույս եւ հավատ, որ իր ռոմանտիկականությամբ ոչ միշտ է իրականություն դառնում: Չարենցը գանգրահեր տղային համարում է «Մեր լա՜վ գալիքի ոսկեհե՛ր մանուկ»: Բարձրաձայնում. « Ես գալիս եմ դարերից եւ գնում եմ անխափան, Դեպի դարերը նորից, դեպի պայծառ ապագան» : Նրա հավերժությունը միանգամայն ճշմարիտ է՝ դարերից է գալիս եւ գնում է դեպի դարերը, միայն թե «պայծառ ապագա» արտահայտությունը հալած յուղի տեղ չընդունենք, իմանանք, որ արեւի վրա էլ թանձր ստվերներ կան: Դարերից եկող եւ դեպի դարերը գնացող շարժումը, գիտակցենք, միայն Չարենցին չի վերաբերում, այլեւ հայ ժողովրդին, Չարենցը մի զգալի չափով հայ ժողովուրդ է, մեր ժողովրդի մեջ մշտապես Չարենց է եղել, կա եւ կլինի:
20-րդ դարի ոչ մի հայ գրող, մինչեւ իսկ ստալինիզմի ականատես վկան եւ կենդանի մնացած նահատակը՝ Գուրգեն Մահարին, իր ստեղծագործություններում այն լայնք ու խորքով չի արտահայտել իր այդ ժամանակի ոգին, ինչ Եղիշե Չարենցը: Նրա ստեղծագործության հիմունքներով այսօր հնարավոր է բավականին մանրամասնորեն ու տիպական գունագծերով ներկայացնել եղերական ժամանակի դեմքը՝ գուցե եւ փաստագիր պատմաբանից առավել: Չարենցը մեծ գրող լինելուց զատ՝ նաեւ մեծ ու անփոխարինելի պատմագիր է: Նրա ժամանակագրությունն ուղեկցում է նրա ողջ ստեղծագործությանը՝ արձակ, պոետական բոլոր ձեւաչափերը, մեծ ու փոքր ամեն գրավոր խոսք, նաեւ ոչ երկար կյանքի էական տեսարանները՝ մինչեւ եղերական վախճան, մինչեւ անհայտ գերեզմանը:
1920-ական թվականների առաջին տարիները շատ կարեւոր ժամանակաշրջան են մահ ու ավերներից հառնած նոր Հայաստանի պետական ու հոգեւոր կյանքի կառուցման ճանապարհին, որտեղ գլխավոր դերը վերապահված էր մեր երկրորդ հանրապետության անդրանիկ ղեկավար Ալեքսանդր Մյասնիկյանին: Հոգեւոր Հայաստանի տեսլականը, որ տեսան Հովհաննես Թումանյանն ու Վահան Տերյանը, ցեղասպանությունից հետո կրկին դարձավ ազգապահպանման գլխավոր սյուներից: Մոսկվայից Թումանյանին հղած մի նամակում Չարենցը գրում է՝ «Մեկնում եմ Երեւան, գնում եմ մեր երկիրը… միմիայն այնտեղ, մեր հայրենի եզերքում մենք պիտի հնարավորություն ունենանք ստեղծելու մեր կուլտուրան, մեր գրական կուլտուրան…» : Սա ժամանակի սեւեռուն գիտակցությունն էր, եւ, կարծում եմ, նաեւ ընդհանրապես ու միշտ: 1921 թվականին Վենետիկից Թումանյանին հասցեագրված նամակում Ավետիք Իսահակյանը ցանկություն է հայտնում վերադառնալու հայրենիք եւ լծվելու կուլտուրական աշխատանքի, «ես սպասում եմ այդ ժամին»: Թումանյանը նրան պատասխանում է. «… Արի՜, Ավո ջան… Թերեւս այժմ կազմենք մեր Վերնատունը մեր երկրում ու վերջին օրներս միասին անցկացնենք» : Թումանյանին Ամերիկայից գրած նամակում, ազգային մշակույթի ու հայրենի եզերքի անքակտելիության վերաբերյալ Չարենցի մտքին անտեղյակ՝ Վահան Թոթովենցը կրկնում է այն գրեթե բառացիորեն. «Մեր նոր գրականությունը իր հասակը կառնի միայն այստեղ, ժողովրդի ծոցում» : Թոթովենցը իր Լուսիկ կնոջն անվերջ ասում էր՝ Լուսիկ ջան, ի՞նչ գործ ունի հայ գրողը Ամերիկայում, նրա տեղը Հայաստանն է: Եվ նա ու Եղիշե Չարենցը եկան հայրենիք՝ կառուցելու հոգեւոր Հայաստան եւ նահատակվելու: Ճիշտ եւ ճիշտ ցեղասպանության միջոցներով ու անմարդկային տրամաբանությամբ: «Վերնատունը մեր երկրում» պիտի դառնար ավերակված հոգեւոր Հայաստանի նոր շենքի հիմնաքարը: Եվ դարձավ, թեեւ առանց Կոմիտասի, Թումանյանի, Շանթի, Իսահակյանի, Աղբալյանի ու Տերյանի, բայց նաեւ նրանց պատգամներով: Այդ ազգային մեծ շինարարության տեսիլքն է լուսավորել Մարտիրոս Սարյանի, Ալեքսանդր Թամանյանի, Թորոս Թորամանյանի, Ալեքսանդր Սպենդիարյանի, Ռոմանոս Մելիքյանի, Հակոբ Կոջոյանի, Հրաչյա Ներսիսյանի, Մանուկ Աբեղյանի, Դերենիկ Դեմիրճյանի, Արուս Ոսկանյանի, Հայկանուշ Դանիելյանի, Շարա Տալյանի եւ շատ ուրիշների հայրենասեր հոգիները՝ Մյասնիկյանի նախաձեռնությամբ նրանց բերելով-կապելով մայր հողին՝ իրենց «գութանին եւ արորին ժանգը նորեն սրբելու» մտքի եւ հոգու գեղեցկություններով: Հոգեւոր Հայաստանի կառուցման գործում գրականությանը հատկացվում էր գլխավոր-որոշիչ դերը: Եվ դա հասկանալի է. գեղարվեստական գրականությունը ոչ միայն կյանքի ու պատմության, գեղեցիկի, սիրո արտահայտիչն է, այլեւ լեզվի հիմնական կրողն ու պահապանը, իսկ լեզուն՝ Աստծուց տրված այդ հրաշալիքը, ժողովրդի գոյության արմատն է, վերընձյուղումն ու ծաղկումը: «Լեզվի մեջ ապրում է մեր ժողովրդի պատմությունը» Թումանյանի այս գիտակցությունը, որը նրան տարավ երկարամյա լեզվական պայքարի, Տերյանը շուտով հարստացրեց նոր գաղափարով՝ լեզվի ծոցում ապրում է ոչ միայն պատմությունը, այլեւ ժողովրդի ներկան ու գալիք օրը: Այս քննարկման հաջորդ ալիքն արդեն առնչվեց Չարենցի հետ՝ նրա 1934-ին կարդացած «Մեր գրական լեզվի զարգացման տենդենցները եւ Դ. Դեմիրճյանի լեզուն» զեկուցմանը, որը դեմ դուրս գալով «լեզվի բացասական նիվելիրովկային», առաջադրում էր «լեզվի ազգային ձեւի» պահանջը՝ իբրեւ ե՛ւ գրական, ե՛ւ ազգային հեռանկար: Այս չափազանց հետաքրքրական ու կարեւոր բանավեճը շարունակվում է մինչեւ Պարույր Սեւակ եւ հետագայում, ցավոք սրտի պարտվողաբար շարունակվում է եւ ներկայում:
Եղիշե Չարենցի կյանքն ու գործը լի են գրապայքարով՝ ոչ միայն լեզվի, այլեւ գրականության բովանդակության ու գեղարվեստական ձեւերի նորացման հարցերում, եւ նաեւ այդ գրեթե ամենօրյա պայքարը նրան դարձնում է բացառիկ երեւույթ հայոց բազմադարյան հոգեւոր ճանապարհին: Իր ժամանակում նա յուրակերպորեն շփվեց մեր անցյալ-ներկա-գալիք օրերի հետ եւ ճշմարիտ խոսեց՝ «ես գալիս եմ դարերից եւ գնում եմ անխափան դեպի դարերը նորից»: Անցած դարի 20-30-ական թվականներին դա չգիտակցվեց, նա համարվում էր վտանգավոր տաղանդ, որ քարի պես ընկած է գրականության զարգացման առջեւ, այժմ է գիտակցվում խորապես, վկա նաեւ այս հանդիսությունը եւ ձեր ներկայությունն այստեղ: Հետզհետե առավել ակնհայտ կդառնա Չարենցի ահռելի մեծությունը ոչ այնքան իբրեւ պատմություն, այլ որպես անփոխարինելի եւ մեզ հաց ու ջրի, հայրենիքի չափ անհրաժեշտ ներկայություն:
Չարենցը 20-րդ դարի հայ գրողների շարքում ամենազարգացածներից էր, հիանալի տիրապետելով ռուսաց լեզվին, նա ռուսերենով թարգմանաբար կարդաց համաշխարհային գրականության ընտիր երկերը, նաեւ փիլիսոփայական, արվեստաբանական-տեսաբանական, տարբեր գիտություններին վերաբերող գրքեր, բավական է դիտել Երեւանի Չարենցի տուն-թանգարանում պահվող բանաստեղծի անձնական գրադարանը՝ համոզվելու, թե որքան գիտակ ու զարգացած է եղել նա:
Մոսկվայում երկարատեւ ներկայությունը, այցելությունը Իտալիա, Գերմանիա, Ֆրանսիա նույնպես նպաստեցին Չարենցի զարգացածությանը, հատկապես Մոսկվան, որտեղ խաչավորվում էին անցյալ դարասկզբի գրականության ու արվեստների նորարարական զարգացումների ճանապարհները: Չարենցի գրականության մեջ հասարակական, ազգային, պատմական, սոցիալական, մշակութային, գրական, գիտական եւ այլ ասպարեզներին վերաբերող բառերի, արտահայտությունների, հասկացությունների բառագրքի հարստությունը մեր թերեւս ուրիշ ոչ մի գրող չունի: Նման բառագրքի ստեղծումն անհրաժեշտ է Եղիշե Չարենցի կերպարն ավելի ամբողջական դարձնելու համար:
Եղիշե Չարենցն իբրեւ հեղափոխության երգիչ իր կենդանության ժամանակ չէր ընդունվում այնքան անվերապահորեն, ինչ մահվանը հաջորդած տասնամյակներում, գրեթե մինչեւ վերջերս: Այժմ էլ քիչ չեն այն ընթերցողներն ու նրա ստեղծագործության մեկնիչները, որոնք նրան նախ եւ առաջ եւ հիմնականում համարում են հեղափոխության գրող: Սա չափազանցություն լինելուց զատ նաեւ լուրջ սխալ է ու միակողմանի եւ խաթարում է ողբերգակ բանաստեղծի ազգային նկարագիրը: Ե՛վ սովետահայ գրականության ակադեմիական երկհատորյա ստվարածավալ պատմության մեջ, ե՛ւ շատ այլ գրքերում, հոդվածներում, զեկուցումներում ու առաջաբաններում Չարենցը նախ եւ առաջ հեղափոխական է՝ նկատի են առնվում «Ռադիոպոեմները» ( «Եկել – երկաթե երգ եմ ձեզ ասում Ես կարմիր պոետ – Եղիշե Չարենց» ), Լենինին ու հեղափոխությանը նվիրված պոեմներն ու բալլադները եւ նման թեմաներով ուրիշ երկեր: Երեւանի կենտրոնում՝ ռադիոտան հարեւանությամբ վեր է խոյանում Եղիշե Չարենցին պատկերող խմբաքանդակային կոմպոզիցիան՝ հեղափոխության հաղթանակը խորհրդանշող երկնամերձ շեփորներով: Այստեղ Չարենցը բացարձակապես լենինյան հեղափոխական է. ճանաչված քանդակագործ Նիկողայոս Նիկողոսյանը նեղացրել-փոքրացրել է բանաստեղծի մեծ էությունը, սրանով չգոհացած՝ նաեւ սրբատաշ կարմիր մարմարյա լայն ու երկար ճանապարհ գցել դեպի խմբաքանդակը՝ հեղափոխական բովանդակությունը դարձնելով ավելի բացահայտ ու արտահայտիչ, մեզ աննշան հնարավորություն իսկ չտալով տեսնելու եւ ընկալելու ողբերգական Չարենցին, որ որոշ դեպքերում շեքսպիրյան հզորությամբ արտահայտեց իր ժամանակի տառապանքն ու ինքնազոհումը: Ահա ձեզ ներկայացնեմ «Մահվան տեսիլ» ընդարձակ բանաստեղծությունից մի հատված.
… Երթամ հիմա: Ու կարոտով անմխիթար,
Իմ երգիչի երազներով ու հրերով,
Անհրապույր իմ օրերի երգով մթար
Ու Նաիրյան իմ երազի վերջին սիրով,-
Երթամ մարող ու մարմրող իրիկվա մեջ,
Որպես ուրու հալածական, որպես տեսիլ-
Տա՜մ պարանոցս կարոտին այն երկնաշեղ
Ու օրորվեմ՝ եղերական ու անբասիր…
Թող ո՛չ մի զոհ չպահանջվի ինձնից բացի,
Ուրիշ ոտքեր կախաղանին թող մոտ չգան.
Եվ թող տեսնեն իմ աչքերի մեջ կախվածի,
Իմ բո՛րբ երկիր, լուսապսակ քո ապագան:
Թող դուրս ընկած իմ աչքերի մեջ կախվածի
Նոքա տեսնեն պայծառ օրերդ ապագա,-
Թող ո՛չ մի զոհ չպահանջվի ինձնից բացի,
Ո՛չ մի ստվեր կախաղանին թող մոտ չգա…
Բանաստեղծությունը գրված է 1920 թվականին եւ, ըստ իս, արտահայտում է Չարենցի ե՛ւ նախորդ շրջանի, ե՛ւ հետագայի ամբողջ ստեղծագործության հոգեբանությունն ու ոգին, նրա ալեկոծ ողբերգությունը, որ, իբրեւ ընդհանրական պատկեր, բացակայում է շատ ուսումնասիրություններում, միայն վերջին տարիներս է վերլուծաբանվում եւ հաճախակի հնչում բեմերից: Վերոհիշյալ խմբաքանդակը ամբողջովին զերծ է այդ բանաստեղծության բովանդակությունից եւ հետեւաբար մասնակիորեն է մարմնավորում Չարենց երեւույթը: Ավելի տխուր փաստն այն է, որ տասնամյակներ շարունակ դպրոցական դասագրքերում ու ծրագրերում Չարենցը ներկայացվել է որպես լենինապատումների հեղինակ, եւ հայրենի նոր ու երիտասարդ սերունդները խորապես չեն ճանաչել իրենց անմիջականորեն նախորդող հանճարին:
Չեմ ցանկանում ընկնել հակառակ ծայրահեղության մեջ եւ անտեսել Եղիշե Չարենցի հեղափոխականությունը: Դա փաստ է եւ փաստարկվել է վարպետ գրչով ստեղծված բազմաթիվ երկերով: Սակայն, կրկնեմ, Չարենցին հարկ է տեսնել, զգալ ու գիտակցել «Մահվան տեսիլ»-ի, «Էպիքական լուսաբաց», «Գիրք ճանապարհի» գրքերում, 1920-ական թվականների բանաստեղծական շարքերում եւ «Երկիր Նաիրի» վեպում:
Սովորաբար ամեն գրող սկսվում է ավելի կամ պակաս չափով ուրիշներից կրած ազդեցությամբ: Մշտապես մնալ ազդեցության տակ՝ նշանակում է ի վերջո կործանվել, չհասնելով ինքնուրույնության: Ազդեցությունն օգտակար է, երբ գրողն աստիճանաբար ձեռք է բերում իր սեփական ձայնը եւ սեփական հուզաշխարհը: Եղիշե Չարենցի սկիզբը՝ «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան», «Տեսիլաժամեր», «Ծիածան», «Էմալե պրոֆիլը Ձեր» բանաստեղծական շարքերը կրեցին Մեծարենցի եւ հատկապես Վահան Տերյանի ազդեցությունը: Բայց նույնիսկ այստեղ Չարենցը որոնում էր իրեն, եւ շատ ժամանակ չպահանջվեց գտնելու իր ars poetica-ն՝ բանաստեղծական արվեստը: Բանաստեղծն առաջին շրջանում անտարբեր չեղավ նաեւ անցյալ դարասկզբի ստեղծագործական ուղղությունների ու հոսանքների հանդեպ, առավել հիմնավորապես կանգ առնելով սիմվոլիզմի վրա, որը բանաստեղծական մեծ նվաճումների էր հասել ինչպես հայ իրականության մեջ, այնպես էլ, առավել, Ռուսաստանում ու Եվրոպայում: Չարենցը երգում էր «Երկնային ճամփաները» եւ «Կապույտ հեռուները»: Նրա դեպքում դա ուներ նաեւ իրական նստվածք՝ ցեղասպանության ողբերգական զգացմունքներից անցում կատարել դեպի երկնային ու կապույտ՝ ասել է մաքուր, ազնիվ ու լուսավոր, երազելի մի իրականություն:
Եղիշե Չարենցի սիմվոլիզմն աչքի է ընկնում գույների հրապուրիչ խաղով՝ ոսկեգույնի, կապույտի, ծիածանի, արեւը, երազը, տխրությունը, կնոջ թովչանքը, դաշտ, ծաղիկներ, կարոտ եւ այլն: Բանաստեղծությունները նրբակերտ են ու զգացմունքային.
Կապույտի՜ մեջ, կապույտի՜ մեջ – արեւի ոսկին:
Քնի՛ր, քնի՛ր, կապույտ աղջիկ, չզարթնես ծեգին:
Կարապները լճերի մեջ, ջրերի վրա
Դեռ քնել են, դեռ նիրհում են. կարթնանան հիմա…
Սիմվոլիզմը համաշխարհային արվեստի գլխավոր ստեղծագործական մեթոդներից է եւ արտահայտվել է թե՛ գրականության եւ թե՛ թատրոնի, կերպարվեստի ու երաժշտության մեջ: Գոյություն է ունեցել ի սկզբանե, սակայն 19-րդ դարում եւ 20-րդի սկզբում առավել բարձրաձայն խոսեց, հատկապես՝ Ֆրանսիայում (Վեռլեն, Մալարմե, Ռեմբո), ռուս գրականության մեջ Մերեժկովսկի, Բրյուսով, Բալմոնտ, Սոլոգուբ, Ալեքսանդր Բլոկ եւ այլն: Այստեղ աշխարհի երեւույթների հիմքում սիմվոլն է՝ խորհրդանիշը, որպես «իդեալականի եւ զգայականի» համադրություն: Եղիշե Չարենցի սիմվոլիզմը գրքային երեւույթ չէ, այլ իր աշխարհընկալումը, կյանքի դուռը բացելու բանալի:
Այս կամ այն ուղղությանը տուրք տալով, Չարենցը եւս հիմնովին հարաբերվում էր կյանքին եւ ելնում նրա պահանջներից, «փղոսկրյա աշտարակում» ներփակված գրող չէր բնավ, այլ՝ հասարակական անկրկնելի անհատականություն:
Սիմվոլիզմին հաջորդած ժամանակաշրջանում՝ հազիվ երկու տասնամյակ, Չարենցն աշխարհին հարաբերեց բացարձակապես իր նման, ոչ այս կամ այն մեթոդով եւ ստեղծագործական ուղղությամբ, նա ինքնին ուղղություն էր, յուրակերպ հայացք, նման չէր ոչ մեկին եւ ոչ ոք նրան նման չէր, այնքան խոր ու լայնատարած, որ նրա հուզաշխարհում կտեղավորվեին շատ ու տարբեր աշխարհընկալումներ: Չարենցը ուղիղ եւ միագիծ չէր, այլ զիգզագ ու բազմագիծ, անսանձելի ալեկոծության նման եւ՛ քնարական բանաստեղծություններում, եւ՛ էպիկական պոեմներում ու բալլադներում: Նրա ստեղծագործությունն արտացոլեց մարդու, հասարակության ու ժողովրդի մտահուզական գրեթե բոլոր վիճակները: Նրա գրականությունն անպարագիծ կյանքի ու ժամանակի յուրահատուկ հանրագիտարան է, մենք բոլորս այնտեղ ենք մեր ճակատագրով ու հուզմունքներով, ոչ ոք բացակա չէ, այնտեղ մինչեւ իսկ ներկա են նրանք, ովքեր նոր պետք է ծնվեն եւ կոչվեն հայ ու հայ ժողովուրդ, հայոց հայրենիք:
«Դանթեական առասպել», «Ազգային երազ», «Ամբոխները խելագարված», «Խմբապետ Շավարշը» եւ շատ ուրիշ պոեմներ ինքնատիպ ողբերգություններ են՝ գրված սրտի ցավով ու մտքի ցավատանջ լարվածությամբ: Դրանք յուրահատուկ պոետական վեպեր են: Առհասարակ պիտի նկատել, որ Չարենցը հաճախ իր պոեմները պատմում է իբրեւ էպոս՝ ժողովրդական վեպ, հատկանիշ, որն ընդարձակում է նրա պատումի դաշտը եւ դեպքերի ու հերոսների դերակատարությունն այդ դաշտում: Չարենցի բանաստեղծական շարքերն ու գրքերն առանձին-առանձին գագաթներ են, իսկ բոլորը միասին՝ լեռնաշղթա, ինչպես մեծ Արարատից հյուսիս-արեւմուտք տարածվող Հայկական պարը: Ինչպես հնարավոր չէ հայոց բնապատկերը ճշմարիտ ընկալել առանց այդ լեռնաշղթայի, այդպես էլ՝ հայերիս 1500-ամյա գրականությունն ու գրական մտածողությունն առանց Չարենց բանաստեղծական լեռնաշղթայի: Չարենցը ստեղծեց գրական մեծ ու անփոխարինելի աշխարհագրություն, առանց որի հնարավոր չէ պատկերացնել մեր գրականության հոգու եւ մարմնի աշխարհագրությունը:
1920-ական թվականների սկզբին Եղիշե Չարենցը գրեց ու հրատարակեց հայ գրականության ամենաառեղծվածային եւ ողբերգական գործերից մեկը՝ «Երկիր Նաիրին», եւ ժանրը բնորոշեց իբրեւ «պոեմանման վեպ»: Ինչո՞ւ «պոեմ», երբ ստեղծագործությունը չափածո կամ արձակունակ չափածո չէ, եւ ինչո՞ւ վեպ, երբ այստեղ բացակա են հերոսների ու դեպքերի ընդունված վիպական առնչությունները: Սա նոր վեպի տեսակ է, որը հնարավոր չէ չափել դասական վեպի օրինաչափություններով: Պոեմ է իր գերխիտ զգացմունքայնությամբ: «Կարոտը խեղդում է», «կանչում մտերիմ, կանչում – «անվերջ», «ինչո՞ւ եմ կամենում փնտրել, գտնել նրան, խոսել նրա հետ սրտով, սիրել նրան»: «Գուցե սուտ է Նաիրին, Նաիրին չկա… Գուցե – հուշ է միայն,- ֆիկցիա, միֆ:- Ուղեղային մորմոք. սրտի հիվանդություն…»: Զգացմունքի տառապալից հարցականները տեղ ու ժամանակ չեն տալիս սովորական պատմողականությանը, իսկապես՝ խեղդում են քեզ: Այս հատկանիշներով «Երկիր Նաիրին» իհարկե պոեմ է եւ հուզականությամբ մերձենում է Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպին, որը «հայրենասերի ողբ» է: Ողբը ինչպե՞ս պատմես վեպի ընդունված ոճաբանությամբ, պիտի միայն զգաս, ապրես, ներզգաս իբրեւ ողբ-երաժշտություն: «Երկիր Նաիրին» նաեւ վեպ է, այստեղ կան բազմաթիվ հերոսներ, տեսարաններ ու դեպքեր, որոնց Չարենցը ոչ թե սփռել է տարածության մեջ, այլ սեղմել միմյանց, մեկը պատկերել մյուսի ներսում՝ ստեղծելով ադամանդի պես գերխիտ ողբերգական տարածք: Չարենցի պոեմանման վեպը ողբերգական գիր է հայոց հայրենիքի մասին ոչ միայն 20-րդ դարում, այլեւ հարյուրամյակների կտրվածքով, մեր տեւական ու անդադար ողբը, մեր ցավն ու հայացքը հուսո հանգրվաններին, մշտապես արդիական երկ:
«Էպիքական լուսաբաց» (1930թ.) եւ «Գիրք ճանապարհի» (1934թ.) գրքերը նշանակալից երեւույթներ են ինչպես Չարենցի, այնպես էլ 20-րդ դարի հայոց պոեզիայում: Երկրորդն, իսկապես, ճանապարհի գիրք է, այնքան իմաստուն եւ օգտակար խորհուրդներով, առանց որոնց հազիվ թե հնարավոր է ապահովապես ապրել այս աշխարհում, ինչպես գրքերին ձոնված տաղում՝ «Գրքերի աշխարհը տիեզերք է անեզր», իսկ «Յոթը խորհուրդ գալիք երգասաններին» բանաստեղծության մեջ շատ բարձր է գնահատում երգի նշանակությունը, այն «երկրից ու դարից միշտ երկար է ապրում»: Ի տարբերություն գրականության ու արվեստի կարճատես օրենսդիրների, Չարենցն ազատամիտ է եւ նույնիսկ իր հանճարեղ կամքը չի պարտադրում գեղարվեստական մշակույթի զարգացմանը. «Խորհուրդ չի պահանջում ապագայի երգը,- Եվ ա՜յս է իմ խորհուրդը յոթերորդ» (ընդգծումը Չարենցինն է):
***
Չարենցագիտությունը ժամանակակից հայ գրականության գլխավոր բաժիններից է՝ թումանյանագիտության, տերյանագիտության, վարուժանագիտության, իսահակյանագիտության շարքում: Այն սկիզբ է առել դեռեւս բանաստեղծի կենդանության օրոք, հետագայում խորանալով եւ ընդգրկելով նրա գրական ժառանգության գրեթե բոլոր շերտերը: Չնայած զգալի նվաճումներին, հատկապես ողբերգական Չարենցին բացահայտելու խնդրում, որ հաջողությամբ ու հետեւողականորեն անում է գրականագետների նորագույն սերունդը, այստեղ այժմ էլ կան չբացահայտված հարցեր: Իր ուղղահայաց թռիչքով դեպի անհունը՝ Չարենցն անսպառելի է եւ միանշանակ ու վերջնական մեկնաբանությունների հնարավորություն չի տալիս՝ հորիզոնական տարածքներում հանգրվանած աշխարհաստեղծ որոշ գրողների պես:
Եղիշե Չարենցի ստեղծագործության եւ կյանքի դասերն ու խորհուրդները գրական, հասարակական եւ ազգային վստահելի դպրոց են հայ ժողովրդի համար: Դրանց մեջ կա մի դաս, որը երեկ, այսօր եւ վաղը, դեռ շատ երկար ժամանակ արդիական է լինելու: Ահա այդ դասը. «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո հավաքական ուժի մեջ է» : Այս պահին ես ուզում եմ մեր մեջ արթնացնել այդ դասի մեծ խորհուրդը՝ մայր հայրենիքի եւ Սփյուռքի հավաքականության վերաբերյալ, որը հայ ժողովրդին ավելի տոկուն կդարձնի ճակատագրի անարդարության հանդիման: Այս դասը Եղիշե Չարենցի գուցե ամենամեծ ու ճշմարիտ բանաստեղծությունն է: