1996 թվականի մարտի 18-ին «Լիբերասիոն» ամսագրում Ժան Բոդրիարի հրատարակած հոդվածը:
Համաշխարհայնացումն ու ընդհանրականությունը ձեռք ձեռքի տված չեն գնում, այլ ավելի շուտ հանդես են գալիս մեկը մյուսից բացառված ձևով: Համաշխարհայնացումն իր արտացոլումն է գտնում տեխնիկաների, շուկայի, զբոսաշրջության, տեղեկատվության, իսկ ընդհանրականությունը` արժեքների, մարդու իրավունքների, ազատության, մշակույթի, ժողովրդավարության բնագավառներում: Համաշխարհայնացումը թվում է անդարձելի, մինչդեռ ընդհանրականը, ավելի շուտ, անհետացման ճանապարհին է: Համենայն դեպս այնպիսին, ինչպիսին այն ստեղծված է արդի արևմտյան արժեհամակարգի մասշտաբում՝ համարժեքը չունենալով որևէ մեկ այլ մշակույթում: Անգամ ճապոնականի պես կենդանի ու ժամանակակից մշակույթում չկա այդ երևույթը բնորոշող եզրույթը: Բառ չեմ գտնում սահմանելու մի արժեհամակարգ, որը հավակնում է ներդաշնակել բոլոր մշակույթների ու նրանց տարբերությունների հետ, բայց և որը, զարմանալիորեն, ինքն իրեն չի համարում առնչվող ու հավակնորդ՝ միամտորեն համարելով, որ կատարելապես գերակայում է մյուս բոլորին: Մի պահ անգամ չենք պատկերացնում, որ Արևմտյանի վերաբերյալ համընդհանուրը կարող է արտահայտված լինել միայն կոնկրետ մտքով, իր յուրահատուկ արդյունքով, անշուշտ օրիգինալ, բայց ի վերջո նույնչափ պակաս արտահանելի, որքան, կարևոր չէ՝ ինչ ծագումով, մեկ այլ արդյունք: Մինչդեռ հենց այդպես էլ դա տեսնում են ճապոնացիները` որպես արևմտյան տիպին բնորոշ առանձնահատուկ գիծ ու հեռու այդ վերացական գաղափարի շուրջ համախմբվելուց: Հենց նրանք են, որ մի տարօրինակ հակադարձ կապով հարաբերական են դարձնում մեր ընդհանրականն ու ներառում իրենց յուրահատկության շրջանակ:
Այս անվանն արժանի ողջ մշակույթը ընդհանրականում անհետանում է: Այն ողջ մշակույթը, որն ընդհանրականացվում է, կորցնում է իր յուրահատկությունն ու վերանում: Այդպես եղավ այն ամենի հետ, ինչը, ուժով ասիմիլացնելով, ոչնչացրինք, սակայն նույնն է նաև մեր դեպքում՝ համընդհանրականին ուղղված իր պահանջում: Տարբերությունն այն է, որ մյուսները մեռնում են իրենց յուրահատկության մեջ, ինչը գեղեցիկ մահ է, մինչդեռ մենք կմեռնենք ողջ յուրահատկության կորստից, մեր բոլոր արժեքների ոչնչացումից, ինչը ողբերգական մահ է:
Կարծում ենք, որ ցանկացած արժեքի ճակատագիրը ենթադրում է վերելք դեպի տիեզերական մակարդակ` չչափելով այն մահացու վտանգը, որը ստեղծում է առաջխաղացումը: Իրավամբ, դա ավելի շուտ նվազում է, քան վերելք կամ էլ արժեքի զրո աստիճանի բարձրացում:
Լուսավորության դարաշրջանում համընդհանրացումն իրականացվում էր վերևից, ըստ աճման կարգի: Այսօր դա արվում է նվազման կարգով` արժեքների տարածմամբ ու անորոշ ընդարձակմամբ պայմանավորված դրանց չեզոքացմամբ: Դրանք են մարդու իրավունքները, ժողովրդավարությունը և այլն… այս ամենի ընդլայնումը համապատասխանեցնելով դրանց ամենաթույլ սահմանմանը և առավելագույն էնտրոպիային: Արժեքի պատճենի աստիճանը: Փաստորեն, համընդհանուրը մեռնում է համաշխարհայնացման մեջ: Համընդհանրականի դինամիկան՝ որպես տրանսցենդենտություն, որպես կատարյալ ավարտ, որպես ուտոպիա, երբ այն իրագործվում է, դադարում է լինել այնպիսին, ինչպիսին որ կա: Փոխանակման համաշխարհայնացումը վերջ է դնում արժեքների համընդհանրականությանը: Դա բացառիկ մտքի հաղթանակն է ունիվերսալ մտքի նկատմամբ:
Նախ և առաջ համաշխարհայնացվում են շուկան, ամեն տեսակ փոխանակությունների ու ապրանքների խռնվածությունը, փողի հավիտենական հոսքը: Մշակութային առումով դա բոլոր նշանների ու բոլոր արժեքների խռնվածությունն է, այսինքն՝ պոռնոգրաֆիան: Քանի որ հաջորդականությունը, ամենի համաշխարհային դիֆուզիան ու չգիտես ինչ ձևերով իրար միացած կապերը հենց պոռնոգրաֆիան է, որ կա: Սեքսուալ անպարկեշտության կարիք չկա, բավարար է այս ինտերակտիվ զուգավորումը: Այս գործընթացի վերջում այլևս որևէ տարբերություն չի լինում համաշխարհայինի ու համընդհանրականի միջև: Վերջինս ինքնին համաշխարհայնացված է. ժողովրդավարությունը, մարդու իրավունքները շրջանառվում են ճիշտ այնպես, ինչպես ցանկացած համաշխարհային մասշտաբի ապրանք՝ վառելիքը կամ կապիտալները:
Դրանից սկսած՝ կարող ենք ինքներս մեզ հարցնել` արդյոք համընդհանուրը դեռևս չի զիջել իր սեփական քննադատական մասը, ու արդյոք բացի դիսկուրսներում ու պաշտոնական բարոյական խրատներում հանդես գալուց՝ այն երբևէ որևէ այլ տեղ հանդես չի գալիս: Բոլոր դեպքերում, մեզ համար համընդհանուրի հայելին փշրված է (իրականում կարող ենք ինչ-որ բան տեսնել մարդկության հայելու արտապատկերման փուլում): Սակայն, միգուցե, դա ընդամենը մի հնարավորություն է, քանի որ համընդհանուրի հայելու կոտրված կտորներում յուրաքանչյուր եզակիության դրսևորում կրկին երևան է գալիս: Սպառնալիք համարվող ցանկացած բան պահպանվում է, այն ամենն, ինչ համարում էինք անհետացած, վերականգնվում: Համաշխարհայնացմանն ուղղված ավելի ու ավելի եռանդուն դիմադրության ետևում առկա են մի շարք սոցիալական ու քաղաքական դիմադրություններ, որոնք կարող են թվալ ամեն գնով արխայիկ հրաժարում արդիականությունից. պետք է ընթերցել համընդհանուրի գերակայությանն ուղղված մարտահրավերի ինքնատիպ շարժման մի օրինակ: Այնպիսին, որը գերազանցում է տնտեսականն ու քաղաքականը:
Սիրտը կեղեքող ռևիզիոնիզմի պես բան է առաջանում այն ամենի նկատմամբ, ինչ վերաբերում է արդիականության փորձառությանը, առաջընթացի գաղափարին ու պատմությանը. ոչ միայն հրաշալի համաշխարհային տեխնոկառուցվածքայինի մերժում, այլև համընդհանուրի նշանի ներքո բոլոր մշակույթների, բոլոր մայրցամաքների մտավոր կառուցվածքի նույնականացում: Այդ նորահայտ երևույթները, մինչև անգամ յուրահատկության այս ընդվզումը, ըստ էթնիկ, կրոնական, լեզվաբանական «լուսավորյալ» մտքի, կարող են ձեռք բերել բռնության, նորմայից շեղված, իռացիոնալ ասպեկտներ, ինչպես նաև անհատի մակարդակում, խառնվածքային ու նյարդախտական ասպեկտներ: Բայց շատ մեծ սխալ կլինի (անգամ այն, ինչը պատկերվում է «մտավորականների» մեծ մասի ու ընդհանուր ուժերի նախապատրաստման քաղաքականապես պատշաճ բարոյական դիսկուրսներում, բոլորը, մեկը մեկից ողջախոհ) այդ ամենը կատեգորիկ ձևով դատապարտել ու բոլորին անվանել պոպուլիստներ, արխայիկներ, անգամ` ահաբեկիչներ: Այն ամենը, ինչն այսօր համարվում է իրադարձությունների կենտրոն, արվում է ընդդեմ համընդհանուրի, ընդդեմ այդ աբստրակտ ընդհանրականության (այդ թվում և արևմտյան արժեքներին ուղղված Իսլամի ուժգին անտագոնիզմը, որովհետև արևմտյան համաշխարհայնացման դեմ նա ամենաթեժ պայքարողներից մեկն է, համար մեկ թշնամին): Եթե դա չենք ցանկանում հասկանալ, ուրեմն կսպառվենք համընդհանուր մտքի անվերջ բազկամարտում, վստահ իր ուժի ու մաքուր խղճի և ավելի ու ավելի շատ անդրդվելի յուրահատկությունների վրա: Անգամ մեր` համընդհանուրի կողմից յուրացված հասարակություններում տեսնում ենք, որ այն, ինչն այդ գաղափարին զոհաբերվեց, իրականում չանհետացավ, այլ պարզապես ընդհատակ անցավ: Ու ով այսօր, ընդհակառակը, հրճվում է, ապա այն ամբողջովին, այսպես ասած, առաջադիմող պատմություն է, իր վերջնակետում լիովին բյուրեղացված էվոլյուցիոնիզմ, որը, ընդ որում, դեռ այն ժամանակ, մեր տեսադաշտից բաց թողեցինք: Այսօր այս ուտոպիան մասնատված է, ու խորքում իր մասնատումն ավելի արագ կընթանա, քան ուժով պայմանավորված ամրապնդումը:
Երեք առումներով էլ կանգնած ենք մի բարդ մեխանիզմի առաջ, առկա են փոխանակման համաշխարհայնացում, արժեքների համընդհանրություն և ձևերի եզակիություն (լեզուներ, մշակույթներ, խառնվածքներ, ինչպես նաև վտանգը, պատահարը, և այլն, այն ամենը, ինչը, իր օրենքի համաձայն, ընդհանրականը մերժում է որպես բացառություն կամ անոմալիա): Ուստի իրավիճակը փոխվում ու ավելի արմատական է դառնում այն չափով, ինչ չափով որ ունիվերսալ արժեքները կորցնում են իրենց հեղինակությունն ու իրենց լեգիտիմությունը: Քանի դեռ նրանք համարվում էին միջնորդավորված արժեքներ, տարբերությունների համընդհանուր մշակույթում հաջողում էին (լավ կամ վատ) առանձնահատկություններն ինտեգրել որպես տարբերություններ: Սակայն այսուհետև նրանք այլևս չեն հաջողի, քանի որ հաղթանակած համաշխարհայնացումը վերջ է տալիս բոլոր տեսակ տարբերություններին ու արժեքներին՝ սկիզբ դնելով կատարելապես անէական (տ)գիտության: Մեկ անգամ անհայտ կորած համընդհանրականը, մեկ անգամ էլ ունիվերսալը վտանգի ենթարկելով՝ մնում է միայն ամենազոր համաշխարհային տեխնոկառուցվածքը, որը դեմ է առնում կրկին վայրենի դարձած յուրահատկություններին ու հայտնվում ինքնահոս վիճակում:
Համընդհանրականն արձանագրեց իր պատմական հաջողությունը: Բայց այսօր, առանց այլընտրանքի առերեսված համաշխարհային նոր կարգին, մի կողմից՝ կատեգորիկ համաշխարհայնացմանը, մյուս կողմից` ինչպես պատահի կամ յուրահատկությունների համառ ընդվզմանը: Ազատության, ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների գաղափարներն իրենցից շատ աղոտ պատկեր են ներկայացնում՝ լինելով միայն չքացած ընդհանրականի ուրվականներ: Ու շատ վատ ենք պատկերացնում, որ հնարավոր է սեփական մոխրից հառնել, և երևույթները կարող են կարգավորվել սովորական քաղաքական խաղով` արմատավորված լինելով ապակարգավորման մեջ ու հոգևոր կամ մտավոր իշխանությունից բացի՝ չունենալով որևէ այլ հիմք:
Այնինչ խաղերը փաստեր չեն, նույնիսկ եթե այլևս ոչինչ չի ընթանում ընդհանրական արժեքներին համաձայն: Ընդհանրականի միջոցով դատարկության մեջ թողնված նպատակները հասան դեպի իշխանություն, ու համաշխարհայնացումը նախապես չհաղթեց: Իր լուծիչ և համասեռ ուժին դեմ հանդիման կանգնած՝ տեսնում ենք, թե ինչպես են ամենուր գլուխ բարձրացնում ոչ միայն իրարից տարբեր, այլև անտագոնիստական ու անլուծելի տարատեսակ ուժեր:
Վերցված է «Պիեռ Բուրդիե, Ժան Բոդրիար. Հոդվածներ, հարցազրույցներ, էսսեներ» գրքից, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան 2018