Արտակարգ և լիազոր դեսպան, Հայաստանի Դիվանագիտական հիմնադրամի նախագահ Արման Նավասարդյանի հեղինակած դասախոսական հոդվածաշարը։ Հոդվածաշարը հրապարակվել է Diplomat.am նախագծի կողմից։
Արտաքին քաղաքականությունը, առանց բացառության, արդի գրեթե բոլոր պետությունների մենաշնորհն է։ Այն ուղղված է այլ պետությունների հետ կապերի հաստատմանը՝ սեփական երկրի շահերի պաշտպանության, փոխհամագործակցության և մրցակցության նպատակով։ Այդ գործառույթն իրականացվում է պետական հատուկ մեխանիզմի՝ արտաքին գործերի նախարարության, (այն տարբեր պետություններում կարող է ունենալ տարբեր անվանում), ինչպես նաև արտաքին հետախուզության և պետական անվտանգության օրգանների միջոցով։
Այս համակարգի էությունը լավ հասկանալու համար կարևոր է պարզել, թե դիվանագետությունը որքանով և ինչ աստիճանի է ներգրավված իշխանությունների գործունեությունում, եթե դրանում ունի մասնակցություն, ապա կոնկրետ ինչ տիպի՝ իր տեսակի և արտոնությունների մեջ։
Հարցին սպառիչ պատասախան տալու նպատակով հարկավոր է գտնել քաղաքականության և դիվանագիտության հատման կետեր, նրանց ընդհանրություններն ու տարբերությունները։
Քաղաքականությունը գործունեության այն տարատեսակն է, որի միջոցով իշխանության սուբյեկտը ընդունում է որոշում և իրականացնում է այն։ Ընդ որում, իշխանությունը լինում է ներքին և արտաքին, կամ էլ միաժամանակ ներքին-արտաքին։ Քաղաքականության այդ երկու սեգմենտները սերտորեն փոխկապակցված են, սակայն նույնականը (իդենտիկ) չեն։
Իսկ դիվանագիտությունը պետության արտաքին քաղաքականության գործիքակազմն է, որն «աշխատում է» հատուկ կատեգորիայի քաղաքական գործիչների՝ դիվանագետների միջոցով։ Իսկ որքանո՞վ է այդ գործունեությունը քաղաքական և ներթափանցված իշխանության ոլորտներ։ Հարցի պատասխանն առ այսօր լրիվ պարզաբանված չէ։
Մեր տեսակետը հետևյալն է. որքան սերտ է դիվանագիտություն – իշխանություն կապը, այնքան բարձր է դիվանագետի ինքնուրույնության աստիճանը, լայն են լիազորությունները, մեծ է անկախությունը։ Իսկ եթե նրա արտասահմանյան գործընկերը ևս օժտված է բավարար իշխանությամբ, ապա նրանց համագործակցությունը լինում է փոխարդյունավետ։
Եվ ընդհակառակը։ Եթե դիվանագետի իշխանությունը և ինքնուրույնությունը փոքր է կամ մոտենում է զրոյական մակարդակի, ապա նրա գործունեությունը վերածվում է շարքային պաշտոնյայի աշխատանքի, որն իրավասու չէ ընդունել ինքնուրույն որոշում, առաջարկել խնդիրներ և դրանց լուծման ճանապարհներ։ Դիվանագիտության հայտնի տեսաբան Ժյուլ Կամբոնի խոսքով, այդ դեպքում «դեսպանը վերածվում է փոստատարի»։
Դիվանագիտության այս արատավոր հատկանիշը ցայտուն կերպով դրսևորված էր խորհրդային արտաքին քաղաքականությունում։ Ստալինյան շրջանի արտգործնախարար Մոլոտովը խոստովանում է. «ԽՍՀՄ-ն ունի կենտրոնացած դիվանագիտություն և այն իրականացնում է Պոլիտբյուրոն»։
Այստեղից ծագում է հետևյալ հարցը։ Տարբեր վարչակարգ ունեցող պետությունների (ավտորիտար, բռնապետական, թագավորական, ժողովրդավարական և այլն) դիվանագետների գործունեությունում որքա՞ն է նրանց իշխանության «չափաբաժինը»։ Այն բավարա՞ր է, որպեսզի աշխատանքը լինի օպտիմալ, իսկ արդյունքն՝ արդյունավետ։
Մեր կարծիքով, այս հարցն ուսումնասիրման կարիք ունի՝ պարզելու համար մեկ այլ ոչ պակաս կարևոր խնդիր։ Արդի աշխարհաքաղաքական զարգացումների, խորը գլոբալիզացիայի, պետությունների աշխարհագրական և սոցիալ-քաղաքական մերձեցման պայմաններում արդյո՞ք տեղի չի ունենում դիվանագետի՝ քաղաքական գործչի վերածվելու և, հակառակը, քաղաքական գործչի՝ դիվանագետ դառնալու գործընթաց, իսկ ավելի լայն իմաստով՝ քաղաքականության և դիվանագիտության կոռելյացիա՝ նմանակում։
Խնդիրը, ինչպես ասում են, «իրեն զգացնել է տալիս», սակայն չի ենթակվում համակարգված ուսումնասիրման։ Մինչդեռ ժամանակակից պետություններում և միջազգային հարաբերություններում ունենալով «դիվանագիտությունը քաղաքականության տրանսֆորմացվելու» երևույթի գիտական կոնցեպտ՝ կարելի կլիներ ավելի հստակ որոշել ԱԳՆ-ի, դեսպանների, մյուս դիվանագետների, միջազգային կազմակերպություններում ներկայացուցիչների լիազորությունները:
Այս և մյուս հարցադրման ենթատեքստում միանգամայն պարզ է դառնում, որ ժողովրդավարական Հայաստանում (եթե թավշյա հեղափոխությունն, իրոք, ստեղծում է նման հասարակարգ) պետական և ազգային շահերի հրամայականի է վերածվում նոր տիպի դիվանագիտություն ստեղծելու, XXI դարի չափանիշներին համապատասխանող դիվանագետներ պատրաստելու գերկարևոր խնդիրը, որին մենք կանդրադառնանք հաջորդիվ։
Երկբևեռ համակարգի փլուզումը, սառը պատերազմի վերադարձը, երկրագնդի տարբեր կետերում մխացող լարվածությունը և դրանց ֆոնին ընթացող աշխարհաքաղաքական գլոբալ փոփոխությունները նոր խնդիրներ են դնում պետությունների արտաքին և ներքին քաղաքականության առաջ։
Այս երկու քաղաքական կատեգորիաների առանցքային նշանակությունը պետական իշխանության գործառույթներում անժխտելի է։ Հետևաբար, նրանց կոռելյացիայի, ընդհանրությունների և տարբերությունների ճիշտ վերլուծությունը արդի դիվանագիտության ուսումնասիրության առանցքային թեմաներից է, և ունի պրակտիկ կարևոր նշանակություն։
Խնդիրը բաղկացած է երեք ասպեկտներից, որոնք փոխլրացնում են իրար՝ կազմելով մեկ ամբողջականություն։ Այնուամենայնիվ, դրանք առանձին սեգմենտներ են, որոնց ճշգրիտ վերլուծությունն ու կիրառումը պայմանավորում է դիվանագիտության արդյունավետությունը պետականության և ազգային շահերի պաշտպանության գործընթացներում։
1.Քաղաքագիտական գրականությունում և դիվանագիտական պրակտիկայում երկար ժամանակ գերակայել է այն հայեցակարգը, որ միջազգային հարաբերություններում առաջնայինը (պրիմատը) արտաքին քաղաքականությունն է։ Այսինքն արտաքին քաղաքականությունը, ազդելով ներքին քաղաքականության վրա, որոշում է նրա գործառության բնույթը պետության համակարգում և ուղղվածությունը դրսի աշխարհում։ Անվանի պատմաբան Լեոպոլդ ֆոն Ռանկեն կարծում է, օրինակ, որ եթե չլիներ Լյուդովիկոս XVI-ի կործանարար արտաքին քաղաքականությունը, չէր լինի նաև ֆրանսիական հեղափոխությունը։ Նույն գաղափարն է զարգացնում արդեն Ռուսաստանի հաշվով Վասիլի Կլյուչևսկին։ «Ռուսաստանի պետականությունը,-գրում է նա,-դարերի ընթացքում ստեղծվել է արտաքին թշնամու հետ անվերջ պայքարի պայմաններում»։
2. XX-րդ դարի սկզբներին արտաքին քաղաքականության գերակայությունն սկսեց զիջել դիրքերը ներքին քաղաքականությանը, և այն հայտնվեց դիվանագիտության ֆորվատերում։ Ըստ երևույթին, նման փոփոխությունը պայմանավորված էր պետությունների ներքին զարգացման գործոններով։ Այդ գործընթացում աչքի է ընկնում ներքին քաղաքականության վերաբերյալ Հիտլերի բանաձը, որն ի տարբերություն բուրժուական տեսաբաններ Շտրեզեմենի և Բյուրնինգի, հայտարարում է, որ պետության «արտաքին քաղաքականությունը որոշվում է ցանկացած ժողովրդի ներքաղաքական իրավիճակով»։
Չմոռանանք, որ միջազգային հարաբերություններում ներքաղաքական գործոնի ուժեղացման մեջ մեծ դեր խաղաց մարքսիզմ-լենինիզմը, որի հիմքում ընկած է պետության ներքին, սոցիալ-քաղաքական, դասակարգային ասպեկտի բարձրացող դերը՝ հատկապես Խորհրդային Միությունում։
3. Կա ևս երրորդ՝ «ներքին-արտաքին քաղաքականություն» բանաձև, որում հավասար դիրքերից հանդես են գալիս երկու սեգմենտները՝ դառնալով պետության համար գործառության տանդեմ-մեխանիզմ՝ երկրի ներսում և միջազգային հարաբերություններում։
Մեր կարծիքով, նշված բոլոր կոնցեպտները (եթե կարելի է դրանք այդպես անվանել) գոյության իրավունք ունեն։ Պարզապես, դրանցից յուրաքանչյուրի կենսունակությունը կախված է տվյալ պետության տնտեսական, ռազմական, նյութատեխնիկան ներուժից, միջազգային հարաբերություններում նրա գործունեության որակից և բնույթից, ինչպես նաև տվյալ երկրի աշխարհագրական դիրքից, հարևանությունից, երկրի տարածքից, բնակչության թվից և այլն։
Նշենք, որ վերջերս ներքին և արտաքին քաղաքականության հարաբերակցության բանվեճում կարծես թե սկսում է գերակայել արտաքին քաղաքականության գործոնը, հատկապես, ամերիկյան տեսաբանների կողմից։
Սակայն խնդիրը արտարկել (էքտրապոլյացիայի ենթարկել)՝ մոռանալով, որ ներքին և արտաքին քաղաքականությունից յուրաքանչյուրն ունի իր գործառույթը, իր միջավայրը, նպատակը, գործիքակազմը, մոլորություն կլիներ։ Իսկ եթե դրանք նույնացվեն, ապա անիմաստ կլիներ, ընդհանրապես, քաղաքականությունը բաժանել «ներքին» կամ «արտաքին» սեգմենտների։ Հետո, խնդրի վերլուծությունը կնմանվեր ձևի և հավի հարբերակցության բանավեճին։
Այս վիճահարույց թեմային մոտենալիս, մեր կարծիքով, ճիշտ կլիներ առաջնորդվել այն անվիճելի պարադիգմայով և փիլիսոփայությամբ, որ պետական-ազգային հետաքրքությունը միասնական է և անբաժանելի, որ պետության սրբազան պարտքն է ապահովել երկրի, նրա քաղաքացիների ինտեգրալ ամբողջականությունը, միասնականությունը, անվտանգությունն ու բարեկեցությունը։
Պետությունն այս խնդիրները լուծում է ներքին և արտաքին քաղաքականության միջոցով, որոնք փոխլրացնում են մեկմեկու երկրի ներսում և նրա սահմաններից անդին, սակայն իրար նկատմամբ ունեն հարաբերական անկախություն և ինքնուրույնություն։
Այժմ տեսնենք, թե ինչ փոխկապակցվածության մեջ են նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության ներքին և արտաքին քաղաքականությունը։ Խորհրդային տարիների չափանիշով զարգացած արդյունաբերություն, գիտություն և տեխնիկա, բարձր մշակույթ ունեցող հանրապետությունը օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով կորցրեց այդ ներուժը, այսինքն՝ ներքին քաղաքականության այն բազիսը, որը պետք է օգներ ակտիվ արտաքին քաղաքականություն վարելուն։ Բացի այդ, տեղի ունեցավ ներքին քաղաքականության ասիմետրիկ կախվածություն օտար պետություններից և կապիտալից։ Իսկ արտաքին քաղաքականությունն իր հերթին քիչ բան կարող էր տալ ներքին քաղաքականությանը «ոտքի կանգնելու» համար, նկատի ունենալով փաստորեն պատերազմական իրավիճակը և դրան հաջորդած տարածաշրջանային բարդ աշխարհագրական և տուրբուլենտային միջավայրը, որը պահպանվում է առ այսօր։
Իսկ ինչպիսի՞ն է վիճակը թավշյա հեղափոխությունից հետո։ Ժողովրդի միասնական կամքով տեղի ունեցած իշխանափոխությունը չէր կարող քաղաքական ցնցում չառաջացնել միջազգային ընտանիքում, քանի որ այն առաջին ժողովրդավարական, ոչ գունավոր, անզոհ հեղափոխությունն էր նախկին խորհրդային արեալում։
Արևմուտքը, մասնավորապես, Գերմանիան և Ֆրանսիան, միջազգային կազմակերպությունները ողջունեցին հայկական հեղափոխությունը, մինչդեռ ԱՊՀ-ի երկրները սառը, եթե ոչ թշնամաբար, ընկալեցին ժողովրդական ուժերի իշխանության գալը Հայաստանում՝ վախենալով իրենց պետությունների հայլեանման ռեակցիայից։
Սակայն ասել, թե արտաքին քաղաքականության դրական միտումները, մեծ ազդեցություն ունեցան մեր երկրի ներքին քաղաքականության զարգացման վրա՝ չափազանցություն կլիներ։
Նման արդյունքի հասնելու համար անհրաժեշտ է, որպեսզի Հայաստանում սկիզբ առած դրական փոփոխությունները ոչ թե նահանջեն, ինչը, դժբախտաբար, առկա է, այլ ապրեն հետագա զարգացում։ Միայն այդ դեպքում ներկա իշխանությունների միջազգային դաշտում վարվող ակտիվ քաղաքականությունը կտա ցանկալի արդյունք։
Եվ վերջինը։ Հայաստանի և՛ նախկին, և՛ ներկա իշխանությունների արտաքին քաղաքականությունն ունի մի մեծ, շատ մեծ բաց։ Նրա դիվանագիտությունը չի զբաղվում, կամ գրեթե չի զբաղվում ներքին կարիքների լուծման և զարգացման գերկարևոր խնդրով։ Նման դիվանագիտությունը կոչվում է ստերջ, ասել կուզի՝ անպտուղ ։
Ներքին և արտաքին քաղաքականության շրջանակներում հայկական պետական քաղաքականության առաջնահերթ խնդիրը սա՛ պետք է լինի։
Նախորդ զրույցում խոսեցինք պետության արտաքին և ներքին քաղաքականության հարաբերակցության մասին։
Հիշենք, որ XXI-րդ դարում տեղի է ունենում քաղաքագիտության այդ ճյուղերի սերտաճում և միահյուսում, որի արդյունքում դիվանագիտությունն ստանում է նոր որակ ու տեսակ։ Գոյանում է առանձնահատուկ մի սիմբիոզ, որն անվանվում է կատալիզատորային դիվանագիտություն։ Սա նոր, այլ որակի դիվանագիտություն է, որի կիրառումը մեծապես բարձրացնում է արտաքին քաղաքականության օգտակար գործողության գործակիցը։ (Իդեալական կլիներ, եթե հայկական դիվանագիտությունը յուրացներ այս մոդելը)։
Կատալիզատորային դիվանագիտության առանձնահատկությունն այն է, որ այն միակցում է պետական և ոչ պետական դիվանագիտության գործիքակազմերը։ Իսկ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում այդ «ոչ պետական դիվանագիտությունը»։ Այն ունի մի քանի անվանում` հանրային, ժողովրդական, Միացյալ Նահանգներում՝ քաղաքացիական (cityzen diplomacy)։ Անվանումը չի փոխում առարկայի էությունը։ Այն հիմնված է բացառապես «փափուկ ուժի» («soft power») վրա, որը ներառում է ժամանակակից կյանքի բոլոր ոլորտները (ոչ պետական) և պետության ներքին և արտաքին քաղաքակության լոկոմոտիվն է, շարժիչ ուժը։ Այն պետական դիվանագիտությունը, որը չի միանում, տանդեմ չի կազմում հանրային դիվանագիտության հետ, դատապարտված է ձախողման։ (Հայաստանի ԱԳՆ-ն պետք է որ այդ վտանգը պարզ պատկերացնի)։
Այժմ անդրադառնանք նորագույն դիվանագիտության մեխանիզմում հատուկ տեղ գրավող մշակութային դիվանագիտությանը։
Գլոբալիզացիայի արդյունքում փոխկապակցված աշխարհում մշակութային դիվանագիտությունն առանցքային դեր է խաղում խաղաղության և կայունության ապահովման գործում, ներազդում է համաշխարհային հանրության կարծիքի ձևավորման, միջազգային հարաբերությունների կայացման ու պետական քաղաքականության իրականացման վրա։
…Մշակութային դիվանագիտությունը ծագել է Ֆրանսիայում։ Դեռ 1883 թվականին՝ մշակութային «Ալյանս Ֆրանսեզ» հասարակական կազմակերպության երևան գալով, որն այսօր գործում է մոտ 150 երկրում։ Ֆրանսիան ակտիվորեն և նպատակամղված վարում է մշակութային դիվանագիտություն՝ պետական ու ոչ պետական մակարդակով։ Ֆրանսիական արտգործնախարարությունում գործում է Համագործակցության և ֆրանսերեն լեզվի դեպարտամենտ, որը մշակում և իրականացնում է գրականության, արվեստի, գիտության, կրթության, ֆրանսերեն լեզվի ուսուցման և տարածման ծրագրեր։ Ղեկավարում է «Արտասահմանում ֆրանսերեն լեզվի դասավանդման գործակալության» և «Ֆրանսիական արտիստների ասոցիացիայի» աշխատանքները և այլն։ ԱԳՆ-ն հսկում և ուղղորդում է Ֆրանկոֆոնիայի զարգացման գործընթացը։
Այնպես որ, ֆրանսիական հարուստ փորձի փոխառումը կօգներ հայկական մշակութային դիվանագիտության կայացմանը, ինչպես նաև Ֆրանկոֆոնիայի երկրների հետ հարաբերությունների զարգացմանը։
Ի դեպ, մշակութային դիվանագիտությունը, որպես քաղաքականության տարատեսակ, միանգամայն համընկնում է Հայաստանի ներկա իշխանությունների հռչակած կոնցեպտի հետ, համաձայն որի, տնտեսությունը պետք է լինի ներառական, այսինքն ունենա դրանում հանրության բոլոր խավերի մասնակցությունը։ Հա՞րկ է նշել, որ «բոլոր խավերի մասնակցություն» նշանակում է հանրային դիվանագիտության ակտիվ ներկայությունն այստեղ ևս։ Եվ ոչ միայն։ Եթե տնտեսությունը պետք է ընթանա նման ճանապարհով, անտրամաբանական կլինի, պատկերացնել կյանքի մյուս բնագավառների, այդ թվում դիվանագիտության, այլկերպ զարգացումը։
Այնպես որ, մշակութային դիվանագիտությունը, բնականաբար, չի կարող դուրս մնալ քաղաքականության «բոլոր խավերի մասնակցության» ալգորիթմից։ Մինչդեռ, նման գործելակերպը վրիպել է 30 տարվա անկախ Հայաստանի իշխանությունների ուշադրությունից։ Իհարկե, հայկական մշակույթն այդ ժամանակահատվածում զարգացել է հայրենիքում և դրսում, սակայն արտաքին գործերի նախարարությունն ակտիվորեն չի մասնակցել կամ մատների արանքով է նայել պետական նշանակության այդ գործին։
Իսկ օրերս ՀՀ ԱԳՆ… լուծարեց լավ թե վատ գործող «Մշակույթի և հումանիտար համագործակցության» վարչությունը։ NO COMMENT.
Ստեղծվել է պարադոքսային իրավիճակ։ Դարերի խորքից եկող հայկական մշակութային արժեքները, որոնք կարող են շարժել քաղաքակիրթ աշխարհի նախանձը, որոնք իրենց հավասարը չունեն ժամանակի և տարածության մեջ, ըստ արժանավույն գնահատված չեն, կամ ճանաչված չեն երկրագնդի շատ ծագերում։
Եթե մենք ունենայինք պետության կողմից մշակված և ընդունված կոնցեպ, ապա պարզ կպատկերացնեինք այն կենսական կարևորությունը, որ հանրապետության համար ներկայացնում է ճիշտ և ակտիվ մշակութային դիվանագիտության իրագործումը երկրի ներսում և նրա սահմաններից անդին։
Երբ մենք խոսում ենք «մշակութային դիվանագիտություն» քաղաքական կատեգորիայի մասին, դրա մեջ տեսնում ենք «ճանապարհային քարտեզի» երկու ուղղություն։
1. Ազգային մշակույթի արժեքների ծրագրավորված, մշակված, նպատակադրված տարածում և պրոպագանդում պետական ու հանրային կազմակերպությունների միջոցով՝ ակտիվորեն օգտագործելով հայկական սփյուռքի ներուժը։ Այս պարագային մշակույթը մատուցում է անգնահատելի ծառայություն աշխարհի կողմից Հայաստանը ճանաչելու և ըստ արժանույնս գնահատելու ուղղությամբ։ Աքսիոմատիկ ճշմարտություն է, որ երկրի և ժողովրդի բարձր արվեստը պետական և ազգային շահերի պաշտպանության լավագույն միջոցներից է։
2. Մշակույթի և արվեստի կոմերսալիզացիա։ Սա մշակութային դիվանագիտության վաղեմի փորձված տեսակներից է, և այն խելացի ու ճիշտ կազմակերպելու դեպքում, ավելացնում է երկրի բյուջեն։ Այս տիպի գործունեության սպեկտորը շատ լայն է. գիտություն, արվեստ, ճարտարապետություն, գրականություն, երաժշտություն, գեղարվեստ, թատրոն, կինո, սպորտ, զբոսաշրջություն և այլն։ Հայաստանի մշակույթն այս առումով կատարյալ Կոլնդայկ է, իր գանձերով՝ սկսած Բագրատունիների Հայկական մշակույթի նոր ոսկեդարից, Վերածննդի դարաշրջանից՝ վերջացած մեր ժամանակներով։
Մնում է մեկտեղել հայության տաղանդաշատ ուժերը, ստեղծել համակարգված մշակութային դիվանագիտության ինստիտուտ, որը կարող է դառնալ պետական-ազգային շահերի անփոխարինելի կռվան և գործողության ծրագիր։