Հրապարակախոս Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի Panorama.am թերթում հրապարակված համանուն շարքի առաջին հոդվածը։
Երևանի մասին մենք գիտենք ամեն ինչ և ոչինչ: Չերևանի մասին չգիտենք առհասարակ ոչինչ: Չերևանը հենց այն ոչինչն է, որ գիտենք Երևանի մասին, բայց որի շնորհիվ Երևանը գոյություն ունի անկախ մեզանից: Մինչ Երևանը ապրում է ցերեկային արևի ճառագայթների և երեկոյան քաղաքի էլեկտրական լուսավորման լույսի ներքո, Չերևանը տեսանելի է միայն գիշերային քաղաքում, երբ փողոցներից անհետանում են վերջին անցորդները, ու Օպերայի շենքը մնում է մեն-մենակ՝ իր հռոմեական նորդասականության հետ: Բայց այդ ժամանակ էլ Չերևանը տեսնելու համար պետք է հատուկ հայացք։ Միայն ճանաչելով Չերևանը, կարող ենք մոտենալ Երևանի ճանաչողությանը ու կառավարելիությանը: Մինչ այդ Քաղաքը անկախ է մեզանից և ոչ թե մենք ենք իրեն կառավարում, այլ նա է ստեղծում մարդկանց ու իրադրությունները` իրագործելով տասնյակ դարեր ի վեր հողին հանձնված հին արքաների կամքը։ Որպեսզի Քաղաքը իսկապես հասկանալի ու կառավարելի դառնա մեզ համար, այլ ոչ թե մենք լինենք նրա կողմից հսկվող, պետք է իրականացնենք մի օպերացիա՝ երևան հանելով Չերևանը։
* * *
Երևանը որպես Հայաստանի մայրաքաղաք նախագծային քաղաք է: Դա ընգծվում է և այն ունիկալ կարգավիճակով, որը տրվում է քաղաքի նախագծին և նրա հեղինակին` Թամանյանին, Երևանի մասին պաշտոնական գաղափարաբանությունում և ոչ պաշտոնական առասպելաբանությունում։ Մեր բոլորի պատկերացումներում Քաղաքը ունի իր հստակ հեղինակը, իսկ նրա նախագիծն այն աստիճան է սրբացված, որ դրա բարձրաքանդակները կարելի է գտնել քաղաքի տարբեր մասերում։
Երևանը ոչ թե աճում է Ռուսական կայսրության ժամանակաշրջանում գոյություն ունեցած գավառական Էրիվանից, այլ գոյանում է վերջինի տեղը, ինչ որ տեղ ի հակադրություն Էրիվանին` ժխտելով նրան: Այս առումով Երևանը նման է նախագծային այնպիսի քաղաքների ինչպիսիք են հին աշխարհում Ալեքսանդրիան, միջնադարում Կոնստանդնուպոլիսը, նոր ժամանակներում՝ Սանկտ-Պետերբուրգը, և տարբերվում է «բնականորերն» գոյացած քաղաքներից: Երևանին այս առումով առավելապես մոտ է Կոնստանդնուպոլիսը: Ինչպես և Երևանի դեպքում, Կոնստանտինի քաղաքի տեղում էլ կար մի հին բնակավայր` Բյուզանդիոն փոքր քաղաքը, բայց ինչպես և Երևան-Էրիվան զույգի դեպքում, Կոնստանտինապոլիսը ոչ թե աճում է Բյուզանդիոնից, այլ փաստորեն ուղղակի գոյանում է նրա տեղում: Դրանով իսկ, երկուսի` Երևանի և Պոլիսի դեպքում էլ ավելի է ընգծվում նախագծային քաղաքի գաղափարը, որն իր շուրջը, իր կառուցման տեղում տեսնում է դատարկ տարածություն նույնիսկ այն պարագայում, երբ փաստացի այն զբաղված է: Նա գոյանում է «ոչէից» (ոչնչից, ոչ-ից, ex nihilo. Աստվածաչնյան դարձվածք, որը նկարագրում է աշխարհի արարումն Ասծտո կողմից) որպես ազատ կամքի մաքուր արտահայտում: Եվ եթե «բնական» քաղաքը, որը զարգանում է նախնական բնակավայրի աստիճանական ծավալումից և ունի իր ոգին, որը ենթարկվելով բնական ցիկլի օրենքներին, ունենում է իր սաղմնավորման, ծննդյան, ծավալման ու անկման փուլերը, ապա նախագծային քաղաքը ոգու փոխարեն ունենում է իր ուրվականը, որը Քաղաքի մահից ու անհետացումից հետո կրկին «ոչէից» կյանքի է կոչում նույն նախագիծը նույն կետից:
Կարող է կասկածելի թվալ Երևանի ու Էրիվանի հակադրության մասին պնդումը: Բայց ուշադիր քննության դեպքում այդքան էլ դժվար չի նկատել Երևանի կողմից Էրիվանի, ինչպես նաև Էրիվանին նախորդող պարսկական շրջանի Իրավանի ժխտումը թե գաղափարաբանական, և թե ճարտարապետական մակարդակներում: Ցանկացած հանրագիտարանային կամ տեղեկատվական «պատում» Երևանի մասին ընգծում է նրա շահավետ տարբերությունը կայսրության և խանության շրջանի փոշոտ ու ասիական քաղաքից: Թվում է, թե դա խորհրդային գաղափարախոսությանը բնորոշ տարրի պահպանումն է միայն: Բայց այդպիսի նկարագրությունը իրականում կարևոր է նաև ազգային դիսկուրսի կողմից Երևանի ընկալման համար: Այս առումով պետք չէ մոռանալ, որ Թամանյանի նախագիծը կազմվել է ոչ թե խորհրդային, այլ դեռևս Առաջին հանրապետության ժամանակ: Երևանը գրեթե հաշվի չի առնում Էրիվանը ոչ իր ընդհանուր նախագծի առումով, ոչ էլ կոնկրետ ճարտարապետական լուծումների համատեքստում: Այն պրոեկտում է միանգամայն նոր քաղաք՝ երևակայական «դատարկ տարածությունում»: Եվ դա բնական է նոր շրջանի հայկական ազգային նախագծի համատեքստում, որի հիմնական գաղափարական առանցքը ուղղված է «արտաքին արևելքի» հետ պայքարին և «ներքին արևելքի» («ռաբիզ»` հասկացված լայն իմաստով) դաստիարակմանը ու հսկմանը: Այս տեսանկյունից Էրիվանը ու դրան նախորդած Իրավանը արևելք են միաժամանակ և արտաքին և ներքին տեսակետից: Իրավանի, որպես արտաքին արևելքի նկատմամբ հայկական լուսավորչականության ատելությունը լավագույնս երևում է Խ.Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» նախաբանում, ուր Երևանի բերդը ներկայացված է որպես հայերին ոչնչացնող մարդակեր դև: Միաժամանակ Էրիվանի առօրյան իր շեշտված արևելյան բնույթով, իր նեղլիկ, ծուռ ու մուռ փողոցներով և այլնով տիպիկ ներքին արևելք է, որն ազգային գաղափարաբանության տեսանկյունից մահմեդական տիրապետության երկար դարերի ընթացքում հայկական ոգու աղճատման արդյունք է և որը պետք է վերացվի, կամ գոնե վերահսկվի: Այս առումով Թամանյանի նախագծած Երևանը կոչված է նույն գործողությունն իրականացնել, ինչ ասենք, Կոմիտասի կողմից ժողովրդական երգերի զտումը արևելյան ենթադրյալ խառնուրդից, իսկ Երևան – Էրիվան հակադրությունը նույնն է, ինչ փոխառություններից մաքրված գրական հայերենի և մանավանդ պարսկա-արաբա-թուրքական փոխառություններով հարուստ երևանյան խոսակցական լեզվի հակադրությունը (այս առումով համեմատեք հատկապես Աբովյանի կամ Սայաթ Նովայի լեզուն, որը հաճախ անհասկանալի են առանց պարսկական բառարանի): Այնպես որ Երևանի մասին «պատումներում» սովետականությունը միայն քողարկում է ազգային նախագծի հիմնական գաղափարը: Երևանը պետք է ապահովեր ազգային լուսավորչական նախագծի իշխանությունը «ներքին արևելքի» նկատմամբ: Որպես Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաք միայն այդպիսին կարող էր լինել նա։ Էրիվանը չէր կարող կատարել այդ գործառույթը:
Երբ Թամանյանը ստեղծում էր Երևանի իր նախագիծը, դեռ ոչ մի բան հայտնի չէր Էրեբունիի հիմնադրման Արգիշտի Ա արքայի արձանագրության մասին, այն կհայտանագործվի միայն 20-րդ դ. 40-ական թվականներին: Այնպես, որ Թամանյանը տեղյակ չէր, որ ընդամենն իրականացնում է Խալդիի և մնացած ուրատական աստվածների կամքը: Արգիշտին գրում է` «Խալդիի զորությամբ … այս ամրոցը կառուցվեց: … Հողն ամայի էր, մեծ սխրագործություն ես կատարեցի այստեղ»: «Հողն ամայի էր»` սա ստանդարտ արտահայտություն է ուրարտական արձանագրությունների համար, երբ խոսքը շինարարական որևէ աշխատանքի մասին է: Պատմաբանները դրան տարբեր մեկնաբանություններ են տալիս. հատկապես, ասում են, թե դրանով ուրարտական թագավորները ցանկանում էին շեշտել, որ իրենք ոչ մեկի հողին ձեռք չեն տվել: Բայց թվում է, թե այս արտահայտությունն ունի և ավելի խորքային էներգետիկա: Համենայն դեպս տվյալ դեպքում այն զարմանալիորեն համընկնում է թամանյանական նախագծի ենթատեքստի հետ: Երկու դեպքում էլ գործ ունենք դատարկ տարածությունում քաղաքի հիմնադրման ակտի հետ: Մենք, երևի թե չենք իմանա՝ իրո՞ք ամայի էր այն հողը, որտեղ Արգիշտին հիմնադրում էր Էրեբունին: Համենայն դեպս Երևանի տարածքը բնակեցված էր և մինչև ուրարտական շրջանը: Բայց դա, ինչպես նաև արտահայտության ստանդարտությունը միայն ընգծում է դրա ավելի վերացական ու ավելի խորքային իմաստը` բառացի մեկնաբանությունից անդին, ինչպես Էրիվանի փաստացի գոյությունը միայն շեշտում է դրա չգոյությունը Թամանյանի նախագծի իդեալի տեսանկյունից:
«Հողն ամայի էր» և Արգիշտին ստեղծում է իր քաղաքը «ոչէից» ինչպես երևի Խալդին էր ստեղծում աշխարհը ուրարտական կրոնում: Միայն «ոչէից» ստեղծելով ամայի տարածությունում կամքի լիակատար ազատ ակտի շեշտումով ` կարելի է հասնել ինքնակալ իշխանության ձգտող Քաղաքի հիմնադրմանը: Եվ որ Արգիշտիի քաղաքը իշխանության մարմնավորումն էր և ձգտում էր մաքուր իշխանության, երևում է նույն արձանագրության մյուս հատվածից` «Խալդիի զորությամբ այս ամրոցը կառուցեց….ի փառս Բիայնիլիի և կամ ի հնազանդեցում բարբարոս երկրների»: Բացի «հնազանդեցումից» այստեղ հետաքրքիր է նաև հնազանդեցման առարկայի՝ «բարբարոսների» հիշատակումը, որոնք համապատասխանում են Թամանյանի նախագծի ներքին և արտաքին արևելքին։ Ավելի ուշ մենք կտեսնենք Էրեբունիի և թամանյանական Երևանի նախագծերի համընկնումները մանրամասների մեջ: Այժմ մենք դեռ գտնվում ենք Քաղաքի դիտարկման ամենավերացական կետում, և մեզ հետաքրքրում է այդ ամենավերացական մասի ձևակերպումը: Դա Իշխանության և Տարածության խնդիրն է:
Բայց ո՞րն է ի վերջո այդ «ամայի հողը», և «ոչէի»-ի – «ոչը»: Ստացվում է, որ իրականում նախագծային Քաղաքը «ոչ մի տեղ է»: Մեծ հաշվով նա ազատ է իր կոնկրետ տարածքային կապվածությունից, որոշակիորեն կտրված է իր իսկ հողից, որն էլ թույլ է տալիս նրան իրականացնել իշխանության գործառույթը: Դրանով նա նաև ունի հավերժական քաղաքի հավակնություն, որը վերակագնվում է պատմության ընթացքում տարբեր տեղերում ու տարբեր ժամանակներում: Դա Հռոմն է, կամ Արշակավանը, որը ոչնչանալով կոնկրետ տեղում չի ոչնչանում ժամանակի մեջ: Վերջապես դա հենց այն Չերևանն է, այսինքն չերևացող Երևանը, որի գոյության մասին ակնարկեցինք հոդվածի սկզբում: Եվ այն զարմանալի փաստի բացատրության բանալի է տալիս, որ Թամանյանը փաստորեն այն աշխարհից կյանքի կոչեց ուրարտական միապետի նախագիծը՝ չիմանալով դրա մասին ոչինչ: Նրա Երևանը ի սկզբանե ուներ հնագույն պատմություն` ներդրված իր նախագծի գաղափարաբանության և ճարտարապետական լուծումների մեջ։ Արգիշտիի քաղաքը, որը վաղուց անհետացած էր և նրա մասին հիշողության հետքերն իսկ չէին մնացել, հանկարծակի նորից վերակենդանացավ նույն «ոչէից», որից ստեղծվել էր: Բայց դա կարելի է բացատրել միայն նրանով, որ քաղաքի անտեսանելի ուրվականը` Չերևանը, ի տարբերություն նրա նյութական երևացող մասի` Երևանի, ոչ մի տեղ չէր էլ անհետացել:
Եվ վերջապես, եթե«ոչ մի տեղը» թարգմանենք հունարեն, ապա կստանանք Ուտոպիա բառը, որն էլ ոչ այլ ինչ է, քան բացարձակ իդեալականության մետաֆորա, այսինքն փաստացի իրականության բացարձակ անտեսման մետաֆորա: Էրեբունին կառուցելով «ամայի հող»-ում՝ Արգիշտին ստեղծում էր իր ուտոպիան: Եվ պետք չի զարմանալ, որ Թամանյանի նախագիծը զգալի չափով հիմնվում էր հայտնի ճարտարապետ Հովարդի «պարտեզ-քաղաքի» նախագծի վրա, որն էլ իր հերթին ոչ այնքան ճարտարապետական, ինչքան ուտոպիստական գաղափարի արտահայտումն էր։
Բայց այս ամենում որտե՞ղ է հետխորհրդային Երևանը: Ո՞րտեղ է գիշերում Արգիշտիի անհանգիստ ստվերը: Եվ արդյո՞ք Էրիվանի վերջին մնացորդների ոչնչացումը 2000-ական թթ.-ի Երևանում ի վերջո նույն Արգիշտիի և Թամանյանի նախագծերի ոգու ենթագիտակցական շարունակությունը չի: Գուցե, իրո՞ք այսօրվա քաղաքային իշխանություններն ավելի լավ են ըմբռնել այդ ոգին, քան հին շենքերի պաշտպանությանը ուղված կոչերով հանդես եկող մտավորականությունը: Գուցե իրո՞ք, Բյուզանդի փողոցի ոչնչացումը նախատեսված էր Արգիշտիի արձանագրությունով: Սրանք հարցեր են, որոնք չունեն հստակ պատասխաններ։
Հրապարակվել է Panorama.am թերթի 2007թ. 10-րդ համարում