Ի՞նչ է աշխարհակարգը

Հենրի Քիսինջերի «Աշխարհակարգ» գրքի ներածությունը, որտեղ հեղինակը պարզաբանում է, թե ինչ նկատի ունի աշխարհակարգ ասելով և մարդկության պատմությունն աշխարհակարգի ինչ ավանդույթներ ու փորձ ունի։

Ի՞նչ է «աշխարհակարգը»

1961 թվականին, երբ երիտասարդ գիտնական էի, Կանզաս-Սիթիյում կոնֆերանսի ժամանակ դիմեցի նախագահ Հարրի Ս Թրումենին։ Հարցին, թե իր նախագահության ո՞ր ձեռքբերումներով է նա ամենաշատը հպարտանում, Թրումենը պատասխանեց. «Նրանով, որ մենք լիովին ու ամբողջապես ջախջախեցինք մեր թշնամիներին, իսկ հետո նրանց վերադարձրեցինք ազգերի հանրություն։ Հաշելի է մտածել, որ նման բան միայն Ամերիկային է հաջողվել»։ Գիտակցելով Ամերիկայի հսկայական հզորությունը՝ Թրումենն առաջին հերթին հպարտ էր ամերիկյան հումանիզմով ու ժողովրդավարական արժեքներին հավատարմությամբ։ Նա ոզում էր, որ իրեն հիշեն ոչ այնքան որպես հաղթանակած երկրի նախագահ, որքան՝ թշնամիներին հաշտեցրած պետության ղեկավար։

Թրումենի բոլոր հետնորդներն այս կամ այն կերպ հետևել են այս պատմության մեջ արտացոլված նրա համոզմունքներին, ու նմանապես հպարտացել են ամերիկյան գաղափարի նշված բաղադրիչներով։ Ընդգծեմ, որ նրանց կողմից պաշտպանված ազգերի հանրությունը գոյություն ուներ «ամերիկյան կոնսենսուսի» շրջանակներում. պետությունները համագործակցում էին՝ անշեղորեն ընդլայնելով այդ աշխարհակարգի շարքերը, պահպանելով ընդհանուր կանոններն ու նորմերը, զարգացնելով շուկայական տնտեսությունը, ազգային ինքնիշխանության նկատմամբ հարգանքից ելնելով հրաժարվելով տարածքային նվաճումներից և կառավարման մեջ հաստատելով ներկայացուցչական ժողովրդավարության համակարգը։  Ամերիկյան նախագահներն՝ անկախ կուսակցական պատկանելիությունից, մյուս երկրների կառավարություններին մարդու իրավունքների պահպանման ու բարելավման վճռական կոչեր էին անում, երբեմն՝ ուժգին ու պերճախոս եղանակով։ Շատ դեպքերում Միացյալ Նահանգների ու նրա դաշնակիցների կողմից այս արժեքների պաշտպանությունն առանձին երկրներում մարդու գոյության պայմանների էական փոփոխություններ է արձանագրել։

Այդուհանդերձ այդ «կանոնների վրա հիմնված» համակարգն այսօր խնդիրներ ունի։ Ընդհանուր համակարգում այլ երկրներին ուղղված «արդարացի բաժինն անելու», «քսանմեկերորդ դարի կանոններով» խաղալու, «գործընթացի պատասխանատու մասնակից» լինելու կոչերը վկայում են, որ համակարգի սահմանման կամ «արդար» ներդրման միասնական մոտեցում չկա։ Արևմտյան աշխարհից անդին այն տարածաշրջանները, որոնք նվազագույն մասնակցություն են ունեցել ներկայիս կանոնների մշակմանը, կասկածի տակ են դնում այդ կանոնների արդյունավետությունը՝ առկա ձևակերպումներով, ու հստակ հասկացնել են տալիս, որ աշխատելու ենք դրանք փոխելու ուղղությամբ։ Այսպիսով, թեև հիմա «միջազգային հանրությանն» ապավինում են ավելի, քան երբևէ, այն իրենից չի ներկայացնում հստակ կամ համաձայնեցված նպատակների, մեթոդների ու սահմանափակումների համախումբ։

Մենք ապրում ենք մի ժամանակաշրջանում, երբ համառորեն, երբեմն էլ հուսահատորեն փորձ է արվում հետապնդել աշխարհակարգի հայեցակարգը։ Մեզ քաոսն է սպառնում, զուգահեռ էլ ձևավորվում է աննախադեպ փոխկախվածություն. Զանգվածային ոնչնչացման զենքի տարածումը, պետությունների քայքայումը, շրջակա միջավայրի անկումը, ցեղասպան պրակտիկաների շարունակումը, նոր տեխնոլոգիաների ներդրման ձգտումները սպառնում են սովորական հակամարտությունները սրել այն աստիճան, որ դուրս է մարդու կարողություններից ու գիտակցությունից։ Տեղեկությունների մշակման ու հաղորդման նոր միջոցները տարածաշրջանները միավորում են այնպես, ինչպես երբեք չի եղել, տեղական իրադարձությունները գլոբալ նշանակություն են ստանում, բայց այնպես, որ անհնար է դրանց լիարժեք իմաստավորումը, մինչդեռ պահանջվում է, որ պետական առաջնորդներն ակնթարթորեն կարձագանքեն դրանց, թեկուզ և կարգախոսների ձևով։  Արդյո՞ք մենք մի ժամանակաշրջան ենք մտնում, երբ ապագան որոշելու են այնպիսի ուժեր, որոնք չեն ընդունում որևէ սահմանափակում և առհասարակ որևէ կարգ ու կանոն։

Աշխարհակարգի տարատեսակները

Չխաբենք ինքներս մեզ. «աշխարհակարգ» երբեք չի եղել։ Այն, ինչ մենք այսօր անվանում ենք այդպիսին, ձևավորվել է Արևմտյան Եվրոպայում մոտ չորս հարյուր տարի առաջ՝ գերմանական Վեստֆալիա մարզում խաղաղության կոնֆերանսի ընթացքում, որին չէին մասնակցում կամ տեղյակ չէին մնացած աշխարհամասերի ու քաղաքակրթությունների երկրների մեծ մասը։ Կենտրոնական Եվրոպայում հարյուրամյա կրոնական հակամարտություններն ու քաղաքական ցնցումները գագաթնակետին հասան 1618-1648թթ. Երեսնամյա պատերազմի ժամանակ. Դա «համաշխարհային» հրդեհ էր, որտեղ միախառնվել էին քաղաքական ու կրոնական հակասությունները. պատերազմի ընթացքում կողմերը առանցքայի նբնակավայրերի դեմ «տոտալ պատերազմ» էին մղում, և արդյունքում ռազմական գործողությունների, հիվանդությունների ու սովի պատճառով Կենտրոնական Եվրոպան զրկվեց բնակչության գրեթե քառորդ մասից։ Արյունահեղությունը կանգնեցնելուն ուղղված միջոցառումների ամբողջությունը քննարկելու նպատակով ուժասպառ հակառակորդները հանդիպեցին Վեստֆալիայում։ Բողոքականության հաստատման ու տարածման հետևանքով կրոնական միասնությունը ճաք էր տվել, քաղաքական բազմազանությունը պատերազմին մասնակցող քաղաքական միավորների բազմաքանակության տրամաբանական հետևանքն էր։ Արդյունքում ստացվեց այնպես, որ Եվրոպան առաջինն ընդունեց ժամանակակից աշխարհին բնորոշ պայմանները. Քաղաքական միավորների բազամազանություն, որոնցից ոչ մեկի հզորությունը բավական չէ մյուսներին հաղթելու համար, տարբեր սկզբունքներին, գաղափարական մոտեցումներին ու ներքին պրակտիկաներին հավատարմությամբ հանդերձ բոլորը ձգտում են ունենալ այնպիսի «չեզոք» կանոններ, որոնք կկարգավորեն վարքն ու կթուլացնեն հակամարտությունները։  

Վեստֆալյան խաղաղությունը պետք է դիտարկել որպես մոտարկում իրականությանը, այն ամենևին էլ յուրահատուկ բարոյական խորաթափանցություն չէ։ Այդ խաղաղությունը հիմնված է անկախ պետությունների համակեցության վրա, որոնք ձեռնպահ են մնում միմյանց ներքին գործերին միջամտելուց և համադրում են միմյանց հավակնություններն իշխանությունների ընդհանուր հավասարակշռման սկզբունքի հետ։ Եվրոպայում չէր կարող գերիշխել ոչ մի միակ ճշմարտության ձգտում կամ ունիվերսալ կանոն։ Դրա փոխարեն յուրաքանչյուր պետություն իր տարածքի նկատմամբ ինքնիշխանությամբ էր օժտվում։ Յուրաքանչյուրը համաձայնում էր հարևանի ներքին կառուցակարգերն ու կրոնական համոզմունքները ճանաչել որպես կենսական իրողություն ու ձեռնպահ էր մնում դրանք վիճարկելուց։ Նման հավասարակշռությունն այդուհետ դիտարկվում էր որպես բնական ու ցանկալի, ուստի ղեկավարների հավակնությունները հանդիսանում էին միմյանց հակակշիռ, և առնվազն տեսականորեն սահմանափակում էին հակամարտության մասշտաբները։ Եվրոպայի պատմության արդյունքում ձևավորված մասնատվածությունն ու բազմազանությունը դարձան իր սեփական փիլիսոփայական աշխարհայացքով առանձնացող նոր աշխարհակարգի առանձնահատկությունները։ Այս իմաստով իրենց «համաշխարհային» հդեհի մարմանն ուղղված եվրոպացիների ջանքերը նպաստեցին ժամանակակից մոտեցման ձևավորմանն ու ծառայեցին որպես նախատիպ, երբ հօգուտ կիրառականության ու էկումենիզմի, հրաժարվում ես բացարձակից. դա բազմազանության ու զսպման վրա կարգ ու կանոն կառուցելու փորձ էր։

Տասնյոթերորդ դարի բանակցողները, ովքեր կազմում էին Վեստֆալյան խաղաղության պայմանները, բնականաբար, չէին ենթադրում, որ դնում են գլոբալ համակարգի հիմքերը, համակարգ, որը պետք է տարածվի Եվրոպայի սահմաններից անդին։ Նրանք նույնիսկ փորձ չեն արել գործընթացում ներգրավել հարևան Ռուսաստանին, որն այդ ժամանակ Խռովքի ժամանակից հետո սեփական նոր կարգն էր հաստատել, ըստ որում ամրագրել էր Վեստֆալյան ուժերի հավասարակշռումից արմատապես տարբերվող սկզբունքներ՝ բացարձակ միապետությունը, ուղղափառությունը պետական միասնական կրոն և տարածքային ընդլայնումը բոլոր ուղղություններով։ Մյու խոշոր ուժային կենտրոնները ևս (այնքանով, որքանով տեղյակ էին դրանցից) Վեստֆալյան համաձայնությունները չէին ընկալում որպես իրենց ու իրենց տարածքներին վերաբերող։

Աշխարհակարգի գաղափարն իրացվեց այդ ժամանակվա պետական գործիչներին հայտնի աշխարհագրական տարածքում. նմանատիպ մոտեցումը պարբերաբար իրացվում է շատ տարածաշրջաններում։ Դա հիմնականում բացատրվում է նրանով, որ այն ժամանակվա գերիշխող տեխնոլոգիաները չէին նպաստում միասնական գլոբալ համակարգ ստեղծելուն. այդ մասին միտքն անգամ անթույլատրելի էր համարվում։ Չունենալով միմյանց հետ մշտական հիմունքներով փոխգործակցելու միջոցներ, չունենալով տարբեր տարածաշրջանների հզորությունն ադեկվատ չափելու հնարավորություններ, յուրաքանչյուր տարածաշրջան իր սեփական կարգը մեկնաբանում էր որպես յուրահատուկ, իսկ մյուսներին գնահատում էր որպես «բարբարոս», որ կառավարվում է անընդունելի եղանակով, ուստի նաև ընկալվում էր որպես սպառնալիք։ Յուրքանաչյուրն իր կարգը համարում էր օրինակելի ու ողջ մարդկության կազմակերպման լեգիտիմ միջոց, և համարում էր, կառավարման իրենց եղանակը կանոնակարգում է աշխարհը։

Եվրասիա մայրցամաքի հակառակ կողմում Չինաստանը ստեղծում էր աշխարհակարգի իր սեփական, հիերարխիկ և տեսականորեն ունիվերսալ հայեցակարգը, որի կենտրոնում ինքն էր։ Չինական համակարգը զարգացել էր հազարամյակներ շարունակ, գոյություն ուներ դեռ այն ժամանակ, երբ Եվրոպայում Հռոմեական կայսրությունը միայնակ կառավարում էր, և հիմնվում էր ոչ թե ինքնիշխան պետությունների իրավահավասարության վրա, այլ ենթադրում էր կայսեր անսահման հավակնություններ։ Չինական հայեցակարգում եվրոպական ընկալմամբ ինքնիշխանություն հասկացությունը բացակայում էր, քանզի կայսրն իշխում էր «այն ամենի վրա, ինչ կա երկնքի տակ»։ Այն քաղաքական ու մշակութային գլուխն էր մի հղկված ու ունիվերսալ հիերարխիայի, որ սկիզբ էր առնում աշխարհի կենտրոնից՝ Չինաստանի մայրաքաղաքից, ու տարածվում էր մնացած մարդկության վրա։ Չինաստանը շրջապատող ժողովորդները դասակարգվում էին ըստ բարբարոսության, որը կախված այն հանգամանքից, թե չինական գիրն ու մշակութային ձեռքբերումները որքանով էին ընդունվում (այդ կոսմոգրաֆիան այսօր էլ գործում է)։ Այս տեսանկյունից Չինաստանը պետք է կանոնակարգի աշխարհն, առաջին հերթին, մյուս հանրություններին գրավելով իր մշակութային հրաշագեղությամբ ու տնտեսական բարեկեցությամբ, այդ հանրություններին ներգրավի հարաբերությունների մեջ, որոնք անհրաժեշտաբար կառավարվելով կարող են բերել ցանկալի նպատակին՝ «հարմոնիան ողջ երկնքի տակ»։

Եթե դիտարկենք Եվրոպայի ու Չինաստանի միջև ընկած տարածությունը, պետք է ընդգծել այդ տարածքում աշխարհակարգի իսլամի առաջարկած ունիվերսալ հայեցակարգի գերիշխանությունը՝ Աստծո կողմից բաշխված միանձնյա կառավարմամբ, աշխարհը միավորող ու հաշտեցնող։ Յոթերորդ դարում կրոնական էկզալտացիայի ու կայսերական էքսպանսիայի աննախադեպ «ալիքի» շնորհիվ իսլամը տարածվեց երեք աշխարհամասերում։ Արաբական աշխարհի միավորման, Հռոմեական կայսրության մնացորդների գրավման ու Պարսից կայսրության ենթարկեցման արդյունքում իսլամը առաջատար կրոն դարձավ Մերձավոր Արևելքում, Հյուսիսային Աֆրիկայում, Ասիայի շատ հատվածներում ու Եվրոպայի մի մասում։ Ունիվերսալ կարգի իսլամական տարբերակը ենթադրում է ճշմարիտ հավատքի տարածում «պատերազմի ողջ տարածքում», ինչպես որ մուսուլմաններն անվանում են անհավատներով բնակեցված բոլոր տարածքները․ աշխարհը դատապարտված է դառնալ միասնական ու ձեռքբերել հարմոնիա՝ հետևելով Մուհամեդ մարգարեի խոսքին։ Մինչ Եվրոպան բազմապետական կարգ էր կառուցում, Օսմանյան կայսրությունը վերածնեց «աստվածահաճո» միանձնյա կառավարման հավակնությունները և իր իշխանությունը տարածեց արաբական հողերի, ՄԻջերկրական ծովի ավազանի, Բալկանների ու Արևելյան Եվրոպայի վրա։ Այն, իհարկե, ուշադրություն դարձնում էր միջպետական Եվրոպայի ծնունդին, բայց ամենևին չէր համարում, թե հետևում է, որպեսզի ընդօրինակի․ եվրոպական համաձայնություններում օսմանները դեպի արևմուտք հետագա ծավալման հնարավորություն էին տեսնում։ Ինչպես սուլթան Մեհմեդ 2-րդ Նվաճողն է զգուշացրել իտալական քաղաք-պետություններին՝ տասնհինգերորդ դարի բազմաբևեռության այդ նախատիպին․ «Դուք քսան քաղաքներ եք․․․ Դուք մշտապես տարաձայնությունների մեջ եք․․․ Աշխարհում պետք է մի կայսրություն լինի, մի հավատք, մի իշխանություն»։

Միաժամանակ Ատլանտյան օվկիանոսի մյուս ափին՝ Նոր աշխարհում դրվում էին աշխարհակարգի այլ պատկերացման հիմքերը։ Տասնյոթերորդ դարի Եվրոպան ընկղմված էր քաղաքական ու կրոնական հակամարտությունների մեջ, իսկ պուրիտան գաղթականներն իշխանության հաստատված (իսկ իրենց կարծիքով՝ «անպետք») կառուցվածքից ազատվելու համար «Աստծո պատվիրանը կատարելու» ու այն «հեռու անհայտ տեղերում» իրականացնելու վճռական հակվածություն ցուցաբերեցին։ Եթե մեջբերենք նահանգապետ Ջոն Ուինթրոփին, ով 1630 թվականին Մասաչուսեթս ուղևորվող նավի վրա քարոզ էր կարդում, այնտեղ նրանք պատրաստվում էին «բլրի վրա քաղաք» կառուցել և աշխարհին ոգևորել իրենց արդարացի սկզբունքներով ու իրենց օրինակի ուժով։ Աշխարհակարգի ամերիկյան տեսլականում խաղաղությունն ու ուժերի հավասարակշռությունը նվաճվում են բնական ճանապարհով, վաղնջենական դատաստաններն ու թշնամանքը պետք է թողնել անցյալում․ դժվար թե մյուս ժողովուրդները յուրացնեն կառավարման այն սկզբունքները, որոնք բնորոշ էին ամերիկացիներին։ Արտաքին քաղաքականության խնդիրն, այսպիսով, ոչ այնքան ամերիկյան նեղ շահերի իարցումն է, որքան ընդհանուր սկզբունքների տարածումը։ Ժամանակի ընթացքում Միացյալ Նահանգները դարձան այնշ կարգի գլխավոր պաշտպանները, որ ձևավորվել էր Եվրոպայում։ Բայցևայնպես, թեև ԱՄՆ-ն իր հեղինակությամբ ամրապնդում է եվրոպական ջանքերը, ակնհայտ է ընկալման որոշակի երկակիություն․ չէ՞որ ամերիկյան տեսլականը հենվում է ոչ թե եվրոպական հավասարակշռված ուժերի համակարգի ընդունման, այլ ժողովրդավարական արժեքների տարածման միջոցով խաղաղության հասնելու վրա։    

Նշված հայեցակարգերի շարքում այս գրքի շրջանակներում Վեստֆալյան սկզբունքները դիտարկվում են միակը որպես գոյություն ունեցող աշխարհակարգի համընդհանուր ճանաչում ունեցող հիմք։ Քանզի եվրոպացիներն ընդլայնելով իրենց տիրապետությունը միջազգային հարաբերությունների մասին սեփական պատկերացումները պարտադրեցին այլոց, Վեստֆալյան համակարգը տարածվեց ողջ աշխարհում որպես միջպետական ու միջազգային կարգի «շրջանակ», և ընդգրկեց տարբեր քաղաքակրթություններ ու տարածաշրջաններ։ Նրանք երբեմն «մոռանում» էին գաղութների ու գաղութացված ժողովուրդների ինքնիշխանության մասին, սակայն երբ այդ ժողովուրդները սկսեցին անկախություն պահանջել, նրանք հիմնվում էին հենց Վեստֆալյան համակարգի վրա։ Ազգային անկախությունը, ինքնիշխան պետականությունը, ազգային շահերն ու այլոց գործերին չմիջամտելը սկզբունքներ էին, որոնք արդյունավետ փաստարկ դարձան գաղութարարների հետ վեճի ժամանակ՝ թե ազատագրական պայքարի ընթացքում, և թե նորակազմ պետությունների պաշտպանության ժամանակ։

Ժամանակակից, այժմ արդեն գլոբալ Վեստֆալյան համակարգը, որին ընդունված է անվանել միջազգային հանրություն, միջազգային իրավական ու կազմակերպական կառույցների միջոցով ձգտում է նվազեցնել աշխարհի անարխիկ էությունը՝ փորձելով նպաստել բաց առևտրին ու միջազգային ֆինանսական համակարգի կայուն գործառնմանը, հաստատել միջազգային վեճերի կարգավորման համար բոլորի համար ընդհանուր սկզբունքներ ու սահմանափակել տեղ գտած պատերազմների մասշտաբները։ Այս միջազգային համակարգը ներկայումս ընդգրկում է բոլոր մշակույթներն ու տարածաշրջանները։ Նրա ինստիտուտները փոխգործակցման չեզոք ձևաչափեր են ապահովում տարբեր հասարակությունների համար՝ անկախ վերջիններիս դավանած արժեքներից։

Միաժամանակ Վեստֆալյան սկզբունքները վիճարկվում են բոլոր կողմերից, հաճախ նաև հանուն աշխարհակարգի։ Եվրոպան ձգտում է օտարվել իր իսկ նախագծած միջպետական հարաբերությունների համակարգից ու շրջանցել այն միավորված ինքնիշխանության հայեցակարգով։ Բախտի քմահաճույքով Եվրոպան, որ հնարել էր ուժերի հավասարակշռման հայեցակարգը, ներկայումս գիտակցված ու էականորեն սահմանափակում է իր նոր ինստիտուտների ուժի՝ իշխանության ծավալը։ Իր ռազմական հզորությունը կրճատելով՝ այն գործնականում կորցրել է այդ ունիվերսալ նորմերի նկատմամբ ոտնձգություններին համարժեք արձագանքելու ունակությունը։

Մերձավոր Արևելքում երկու հոսքերի ջիհադիստները՝ սուննիներն ու շիաները, ձգտելով մուսուլմանական կրոնի արմատական տարբերակների հիմքով համաշխարհային հեղափոխության, շարունակում են տարանջատել հասարակություններն ու քանդել ազգային պետությունները։ Պետության, ինչպես նաև դրա վրա հիմնված միջպետական տարածաշրջանային համակարգի գաղափարն ինքնին ներկայումս վտանգի մեջ են և գտնվում են պետության կողմից դրված սահմանափակումներն ապօրինի համարող գաղափարախոսությունների ու ահաբեկչական կազմակերպությունների հարձակումների ներքո, որոնք որոշ երկրներում ավելի ուժեղ են, քան կառավարական զորքերը։

Ասիան, որ ինքնիշխան պետականության հայեցակարգն ընդունած տարածաշրջանների շարքում ամենատպավորիչ հաջողությունն է գրանցել, ցայսօր կարոտախտով է հիշում այլընտրանքային սկզբունքներն ու աշխարհին ի ցույց է դնում տարածաշրջանային մրցակցության ու պատմական հավակնությունների բազմաթիվ այնպիսի օրինակներ, որպիսիք հարյուր տարի առաջ ավերում էին եվրոպական կարգը։ Երկրներից գրեթե յուրաքանչյուրն իրեն համարում է «երիտասարդ վիշապ» ու բաց դիմակայության սահմանին հասնող տարաձայնություններ է սադրում։

Միացյալ Նահանգները մեկ ջանքեր են գործադրում Վեստֆալյան համակարգը պահպանելու ուղղությամբ, մեկ քննադատում են ուժերի հավասարակշռման ու ներքին գործերին չմիջամտելու հիմնարար սկզբունքները՝ դրանք համարելով հնացած ու բարոյազուրկ, ըստ որում՝ երբեմն մեկն ու մյուսն անում են միաժամանակ։ Խաղաղ աշխարհակարգ ստեղծելու համար ԱՄՆ-ն շարունակում է իր արժեքները համարել պահանջված, ու իրեն իրավունք է վերապահում դրանք աշխարհի մասշտաբով առաջ մղել։ Բայցևայնպես, երկու սերունդների կյանքի ընթացքում երեք պատերազմներից հետո, որոնցից յուրաքանչյուրը սկսվել է իդեալիստական մղումներով ու հանրային լայն աջակցությամբ և ավարտվել է համազգային տրավմայով, Ամերիկան այսօր փորձում է հավասարակշռել իր հզորությունը (որը տակավին ակնհայտ է) ու սկզբունքները։  

Մոլորակի բոլոր ուժային կենտրոններն այս կամ այն կերպ կիրառում են Վեստֆալյան կարգի տարրերը, բայց նրանցից որ մեկն իրեն չի համարում այդ համակարգի բնական պաշտպան։ Նրանք բոլորն էլ էական ներքին փոփոխություններ են ապրում։ Արդյոք կարո՞ղ են նմանատիպ տարբեր մշակույթներ, պատմություն ու աշխարհակարգի տեսության սեփական ավանդույթներ ունեցող տարածաշրջանները որևէ գլոբալ համակարգի օրինականություն ընդունել։

Այդ նպատակին հասնելու հաջողությունը պահանջում է այնպիսի մոտեցում, որն ընդունում է մարդկային պայմանների բազմազանությունն ու միաժամանակ ընդունում է մարդու բնության մեջ արմատավորված ազատության ձգտումը։ Այս պարագայում աշխարհակարգը պետք է ստեղծվի, այլ ոչ թե պարտադրվի։ Սա հատկապես ճիշտ է ակնթարթային հաորդակցության ու հեղափոխական քաղաքական փոփոխությունների դարաշրջանում։ Ցանկացած աշխարհակարգ կենսունակության համար այն պետք է արդարացի ընկալվի ոչ միայն առաջնորդների, այլև շարքային քաղաքացիների համար։ Այն պետք է արտացոլի երկու ճշմարտություն․ կարգն առանց ազատության, եթե նույնիսկ ինչ-որ պահի վեհացվում է, ի վերջո սեփական հակակշիռն է ծնելու, այնուամենայնիվ ազատությունը չի կարող ապահովվել ու ամրապնդվել առանց խաղաղության պահպանմանն ուղղված կարգուկանոնի։ Կարգուկանոնն ու ազատությունը, որ երբեմն ներկայացվում են որպես մարդկային փորձի հակառակ բևեռներ, պետք է դիտարկվեն որպես փոխկապակցված։ Ի վիճակի՞ են այսօրվա առաջնորդները հանուն այդ հավասարակշռության վեր կանգնել ընթացիկ հրատապ հոգսերից։

Լեգիտիմություն և ուժ

Այս հարցերի պատասխանը պետք է հաշվի առնի կարգուկանոնի երեք մակարդակ։ Համաշխարհային կարգը կոնկրետ տարածաշրջանի կամ քաղաքակրթության վիճակն է, որի շրջանակներում գործում են արդարացի համալիր պայմանավորվածություններ ու առկա է ուժերի բաշխում, որ կիրառելի է ամբողջ աշխարհի համար։ Միջազգային կարգը նշված մոտեցումների համակարգի կիրարկումն է մոլորակի նշանակալից հատվածի վրա, ըստ որում ընդգրկման տարածքը պետք է լինի բավարար չափով մեծ, որպեսզի ազդի ուժերի գլոբալ հավասարակշռության վրա։ Եվ վերջապես տարածաշրջանային կարգը հիմնված է նույն սկզբունքների վրա, որոնք կիրառվում են որոշակի աշխահագրական հատվածում։  

Նկարագրված մակարդակներից յուրաքանչյուրը հիմնված է երկու բաղադրիչի վրա․ համընդհանուր ընդունված կանոնների ամբողջությունը, որոնք սահմանում են թույլատրելի գործողությունների սահմանները, և ուժերի հավասարակշռությունը, որն կանոնների խախտման դեպքում կզսպի և թույլ չի տա, որ քաղաքական միավորներից մեկը ենթարկեցնի մյուսներին։ Գոյություն ունեցող մեխանիզմների լեգիտիմության շուրջ կոնսենսուսը, ինչպես հիմա, այնպես էլ նախկինում, չի բացառում մրցակցությունն ու դիմակայությունը, սակայն երաշխավորում է, որ մրցակցությունը կլինի առկա կարգի շրջանակներում և չի վերածվի այդ կարգի արմատական վերափոխման սպառնալիքի։ Ուժերի հավասարակշռությունն ինքնին խաղաղություն չի ապահովում, բայց եթե այն հանգամանորեն մշակված է ու անվերապահ հարգվում է, այդ հավասարակշռությունը կարող է սահմանափակել արմատական դիմակայությունների մասշտաբն ու հաճախականությունը, և կկանխի դրանց վերածվելը գլոբալ աղետի։

Ոչ մի գիրք չի կարող ներկայացնել քաղաքական հարաբերությունների լանդշաֆտը ձևավորող ակտիվ պետությունների ու աշխարհակարգի պատմական ավանդույթները։ Իմ աշխատանքում ես հիմնականում ուշադրություն եմ դարձնում այն տարածաշրջաններին, որոնց հայեցակարգերն առավել մեծ ազդեցությունն են թողել ժամանակակից ընկալումների վրա։

Լեգիտիմության և ուժի միջև հավասարակշռությունը չափազանց բարդ ու նուրբ է․ որքան փոքր է դրա կիրառման աշխարհագրական տարածքը, որքան հարմոնիկ են դրա շրջանակներում առկա մշակութային սկզբունքները, այնքան հեշտ է կենսունակ համաձայնության ձեռքբերումը։ Բայց ժամանակակից աշխարհը գլոբալ աշխարհակարգի կարիք ունի։ Միմյանց հետ պատմականորեն ու արժեքային (եթե իհարկե մի ձեռքի հեռավորությամբ չեն գտնվում) կապ չունեցող քաղաքական միավորների բազմազանությունը առավելապես հակամարտություն է ծնում, քան կարգուկանոն։

1971 թվականին քսանամյա թշնամանքից հետո Չինաստանի հետ կապը վերականգնելու նպատակով Պեկին կատարած իմ առաջին այցի ընթացքում ես նկատեցի, որ ամերիկյան պատվիրակության համար Չինաստանը «հանելուկների ու գաղտնիքների երկիր է»։ Վարչապետ Չժոու Էնլայն արձագանքեց․ «Ինքներդ կտեսնեք, որ Չինաստանում ոչ մի գաղտնիք չկա։ Երբ ավելի մոտիկից ծանոթանանք, կդադարենք ձեզ համար խորհրդավոր լինելուց»։ Այնուհետև հավելեց, որ Չինաստանում ապրում է 900 միլիոն մարդ, և նրանք իրենց երկրում ոչ մի անսովոր բան չեն տեսնում։ Մեր օրերում աշխարհակարգի սահմանման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն հանրույթների կարծիքը, որոնց հայացքները մինչև վերջերս ինքնաբավ էին։ Գաղտնիքը, որ պետք է բացահայտել, նույնն է բոլոր ժողովուրդների համար․ ինչպես լավագույնս համատեղել պատմական տարբեր փորձն ու ավանդույթները մեկ աշխարհակարգի մեջ։

Վերցված է Генри Киссинджер “Мировой порядок”, Москва “АСТ” 2019 գրքից։