Նյութի հիմքում The New Criterion ամսագրի 30-ամյակին նվիրված հանդիսությանը (26 ապրիլի, 2012թ.) Էդմունդ Բյորկի անվան «Մշակույթին և հանրությանը մատուցած ծառայությունների համար» առաջին մրցանակ ստանալու կապակցությամբ Հենրի Քիսինջերի արտասանած ճառն է:
Փորձելով ըմբռնել արդիականության բարդ խնդիրները` օգտակար է դիմել Էդմունդ Բյորկի պահպանողականությանը: Նրա դարաշրջանը համեմատելի է ներկայի հետ: Ֆրանսիական հեղափոխությունը վերացրեց ձևավորված հասարակական կառուցվածքը և միապետությունը: Ամերիկյան հեղափոխությունը շրջեց տիրող միջազգային կարգը:
Բյորկը բախվեց պահպանողականության պարադոքսին. արժեքները համընդհանուր են, բայց, որպես կանոն, պետք է կյանքի կոչվեն իբրև գործընթաց, այսինքն` աստիճանաբար: Եթե արժեքները ներդրվում են առանց պատմությանը և հանգամանքներին հետադարձ հայացք նետելու, դրանք բոլոր ավանդական սահմանափակումները զրկում են օրինական հիմքից: Բյորկը համակրում էր ամերիկյան հեղափոխությանը, քանզի այն դիտում էր որպես անգլիական ազատությունների բնական զարգացում: Եվ չէր ընդունում ֆրանսիականը, որովհետև այն, իր կարծիքով, խորտակեց ամեն ինչ, որ ստեղծվել էր սերունդների կողմից, այդ թվում և` օրգանական աճի հեռանկարը:
Բյորկի համար հասարակությունը և նախորդ սերունդների սեփականությունն էր, և հետագա զարգացման ելակետը: «Մտորումներ ֆրանսիական հեղափոխության մասին» աշխատությունում նա գրել է. «Ժառանգության գաղափարն ապահովում է պահպանման անվիճելի սկզբունքը, ինչպես նաև փոխանցման անվիճելի սկզբունքը` ամենևին չբացառելով կատարելագործման սկզբունքը»: Այդ ոգով զարգացող հասարակությունը կպարզի, որ «կատարելագործվելով` մենք երբեք լիովին չենք նորացվում, իսկ ինչը թողնում ենք, մենք այնտեղ երբեք լիովին չենք պահպանում հնացածը»:
Այստեղից էլ հաշվենկատությունը. «ամեն ինչում կա առաքինություն, իսկ քաղաքականության մեջ` առաջնային առաքինություն»: Գործնականում հաշվենկատությունը ծնում է քաղաքականություն, որը, ինչպես գրել է Բյորկը 1789թ., «ստիպում է մեզ, թերևս, լուռ համաձայնել վերացական գաղափարի մարմնավորման մի ինչ-որ սահմանափակ, քան այդ գաղափարը կատարելության հասցնող պլանի, որը չի կարելի իրագործել` չքանդելով հասարակական կառուցվածքի հենքը»:
Այս ճշտման մեջ է մեր հասարակությունում պահպանողականության և ազատականության, պատմությանն ուղղված հայացքի` որպես օրգանական գործընթացի կամ ինչ-որ մեկի կամոք տեղի ունեցող դրվագների շղթայի միջև տարաձայնությունների էությունը: Դա որոշ չափով բացատրում է այն տարբերությունը, որն առկա է Բյորկի պահպանողականության (ինչպես ես այն հասկանում եմ) և նեոպահպանողականության առանձին կողմերի միջև:
Այս հակասություններն ինչ-որ բանով նման են ընտանեկան վեճին: Շատ նեոպահպանողականներ իմ մտերիմ ընկերներն են, ես հաճախ եմ համաձայնում որևէ կոնկրետ իրավիճակի վերաբերյալ նրանց վերլուծության հետ և հարգում նրանց համոզմունքները: Ես նաև բավական մոտիկից եմ նրանց ճանաչում, քանզի ժամանակ առ ժամանակ դարձել եմ երկու կողմից գաղափարախոսական գծի հարձակումների օբյեկտ: Մեր հայացքների տարբերությունը գլխավորապես վերաբերում է ընդհանուր նպատակներին հասնելու մեջ պատմության դերին: Այս տարբերությունը հաճախ իր արտահայտությունն է գտնում վերացական վեճերում, թե որն է գերիշխում միջազգային հարաբերություններում` ո՞ւժը, թե՞ արժեքները: Իրատեսական արտաքին քաղաքականության կողմնակիցներին ծաղրաբար ասոցիացնում են գերմանական Realpolitik եզրի հետ, որպեսզի, իմ կարծիքով պարզեցնեն ընտրությունը, թե կողմերից որ մեկին տալ նախապատվությունը: Այս ուռճացված պատկերում միջազգային հարաբերությունները ներկայացվում են իբրև պարբերաբար իրար բախվող բիլիարդի գնդակների հաջորդականություն, որոնց հարվածների հետագիծը և ուժը կարելի է հաշվարկել ու կատարելագործել: Հաստատվում է, որ «իրատեսական» արտաքին քաղաքականության համար արժեքներն էական չեն. ուժերի հաշվեկշիռն է նրա համար գերիշխողը, անգամ` միակ մոտիվացիոն գործոնը:
Այլընտրանքային մոտեցումը հաճախ ներկայացվում է որպես «իդեալիզմ» կամ «արժեքային կողմնորոշմամբ» արտաքին քաղաքականություն: Նրա կողմնակիցների համար ամերիկյան արժեքներն ունիվերսալ են, դրանք կարելի է տարածել կանխատեսելի մեխանիզմների օգնությամբ և, իբրև կանոն, ժամանակի վերջավոր հատվածում: Ռազմավարական հարցերն, ընդհանուր առմամբ, դիտարկվում են ներքաղաքական կառուցվածքների վերլուծության ճանապարհով: Նեոպահպանողական դպրոցին համապատասխան, այն հասարակությունների հետ, որտեղ ժողովրդավարությունն անկատար է, հարաբերություններն անխուսափելիորեն կլինեն թշնամական, սակայն դրանք, ժողովրդավարության ընդլայնմանը զուգընթաց, անպայման կբարելավվեն: Աշխարհաքաղաքական վերլուծությունը մերժվում է, քանզի դրա կողմնակիցները ելնում են նրանից, որ առանձին երկրներում դեռևս գոյություն ունեն կառավարման ձևեր, որոնք հեռու են կատարելությունից: «Իդեալիզմի» դպրոցի հետևորդներն Ամերիկային կոչ են անում տարածել իր արժեքները` հովանավորելով հեղափոխությունները, իսկ եթե անհրաժեշտ է` նաև ռազմական ուժի օգնությամբ: Սակայն, ինչպես թվում է, այս երկու մոտեցումներից ոչ մեկը չի համապատասխանում Բյորկի չափանիշներին, որոնք ենթադրում են մարդկային փորձի ողջ բազմազանության և պետության կառավարման բարդությունների հաշվառում:
Նմանությունը բիլիարդի սեղանին հրապուրիչ է: Սակայն իրական արտաքին քաղաքականության մեջ «բիլիարդի գնդակները» հակադարձում են ոչ միայն ֆիզիկական ազդեցությանը: Բիլիարդի գնդակների տակ հասկացվող դերակատարներն իրական կյանքում ղեկավարվում են նաև սեփական մշակութային ժառանգությամբ. պատմությամբ, բնազդով, իդեալներով, ռազմավարության նկատմամբ նրանց բնորոշ ազգային մոտեցմամբ, այսինքն` ազգային արժեքներով: Իսկական արտաքին քաղաքականությունը հզոր արժեհամակարգի կարիք ունի, որով ցանկացած` հաճախ երկիմաստ հանգամանքներում կարելի է ղեկավարվել: Նույնիսկ ռեալիզմի ամենավառ ներկայացուցիչ Բիսմարկը կարևորել է իրատեսական պետականության սահմանային բարոյական հիմքը. «Լավագույնը, որ կարող է անել պետական այրը, Աստծո քայլերը լսելն է, նրա թիկնոցի ծայրից բռնելը և նրա հետ մի քանի քայլ ճանապարհ անցնելը»:
Նեոպահպանողականների դիրքորոշումը կառուցված է նրա վրա, որ համընդհանուր խաղաղության կարելի է հասնել ժողովրդավարական ինստիտուտների համակարգի ինժեներիայի միջոցով, իսկ եթե պատմությունը զարգանում է ոչ բավականաչափ արագ, այն կարելի է առաջ մղել ռազմական ուժով: Գործնականում այս վերջնական նպատակն այնքան հեռու է, իսկ դրան հասնելու միջոցն` այնքան անորոշ, որ ամեն ինչ հանգում է ինտերվենցիոնիզմի, որը հյուծում է մեր հասարակությունը և, ի վերջո, հանգեցնում սկզբունքներից հրաժարման, ինչպես դա եղել է Վիետնամում, Իրաքում և Աֆղանստանում:
Տարբերությունը ոչ այնքան վերջնական նպատակների մեջ է, որքան նրանց կենսագործման արագության: Բանն այն չէ, թե գոյություն ունեցող կարգը չի կարելի փոխել, այլ որ դրա համար անհրաժեշտ ջանքերն առավել խելամիտ կլինեն, եթե հեռանկարի վրա կենտրոնացումը հմուտ կերպով համադրվի հանգամանքների բազմազանության և բարդության ընդունման հետ:
Մերձավոր Արևելքի ներկայիս իրավիճակն ուսանելի է: «Արաբական գարունը» ողջունեցին խանդավառությամբ` իբրև տարածաշրջանային հեղափոխություն, որն իրականացնում է երիտասարդությունը և որը ղեկավարվում է ազատական-ժողովրդավարական սկզբունքներով: Բայց ինչպես գտնում էր Բյորկը, հեղափոխությունը հաջողված է սոսկ այն դեպքում, երբ մեկ հոսանքի մեջ են լցվում դժգոհության համար բազմաթիվ առիթները. հին վարչակարգի խորտակումն անխուսափելիորեն պայմանավորված է երկրում իշխանափոխության համար այդ դժգոհությունից պատրվակ գտնելու անհրաժեշտությամբ: Գործընթացը հաճախ ուղեկցվում է բռնությամբ և ամենևին էլ ինքնաբերաբար չի ստեղծում քաղաքացիական հանդուրժողականության և մարդու անձնական իրավունքների ավանդույթ. լավագույն դեպքում խոսքը սոսկ դեպի նպատակը «ճամփորդության» սկզբի մասին է: Ամերիկան կարող է և պետք է ապահովի օգնություն այդ «ճամփորդությանը»: Սակայն մեզ կպատուհասի անհաջողությունը, եթե ժողովրդավարական բարեփոխումների արդյունքը լինեն միակուսակցական ընտրությունները և մեկ կրոնի գերիշխանությունը:
Վիետնամում, Իրաքում և Աֆղանստանում հակամարտության պայմաններում քաղաքական համակարգերը ձևափոխելու փորձերը հաճախ ձախողվել են, երբ Ամերիկայում հասարակական կարծիքը սկսել է կասկած արտահայտել ԱՄՆ գործողությունների շարունակության, ծախսերի և երկիմաստության վերաբերյալ: Այժմ Միացյալ Նահանգներն իր վրա է վերցրել Հյուսիսային Աֆրիկայի ու Մերձավոր Արևելքի մյուս պետությունների ապագա էվոլյուցիայի բնույթի ձևավորման մի շարք նոր պարտավորություններ: Ես կասկածի տակ չեմ դնում մեր ջանքերի անկեղծությունը կամ մեծահոգությունը: Սակայն մարդասիրության արժեքների տարածման փորձերը ոչնչի չեն հանգեցնի, եթե տևական ժամանակով նրանց հնարավոր չլինի աջակցել: Որպեսզի ջանքերը կրեն կայուն բնույթ, դրանք պետք է ձեռնարկվեն` հաշվի առնելով Ամերիկայի այլ ավանդական ազգային շահերը և այն գիտակցումը, թե պատրաստ է, արդյոք, ամերիկյան հասարակությունը տևական ինտերվենցիաների:
«Արաբական գարնան» իրադարձությունների ծավալմանը զուգընթաց, ծագում են լուրջ հարցեր, որոնց պետք է պատասխան տալ: Մեզ մոտ կա՞, արդյոք, նախապատվություն, թե որ խմբավորումներն են գալու իշխանության: Թե՞ մենք չեզոք ենք, քանզի մեխանիզմները հիմնված են ընտրությունների վրա: Եթե դա այդպես է, ի՞նչ պիտի անել, որպեսզի չխրախուսել նոր աբսոլյուտիզմ, որը կառավարելի հանրաքվեների արդյունքում կդառնա լեգիտիմ: Իրադարձությունների ինչպիսի՞ ելքը կհամապատասխանի Ամերիկայի հիմնարար ռազմավարական շահերին: Հնարավո՞ր է, արդյոք, առանցքային երկրներից (ինչպիսիք են Իրաքը և Աֆղանստանը) ռազմավարական հեռանալը և ռազմական ծախսերի կրճատումը զուգորդել համընդհանուր մարդասիրական ինտերվենցիայի դոկտրինների հետ: «Արաբական գարունը» չվերացրեց քաղաքական կյանքի ավանդական իրողությունները և հեղաշրջումներ վերապրած հասարակությունների ընդերքում մնացած առանձին խմբավորումները: Ուստի, ամենամեծ վստահությունը ներշնչում է այն մոտեցումը, որը ենթադրում է մեր ջանքերն ուղղել առավել էվոլյուցիոն` երբեմն հազիվ շոշափելի միջոցների վրա (քան այնպիսիների, որոնք անպատճառ կգոհացնեն YouTube-ի ու Twitter-ի սերնդին): Ամերիկյան արտաքին քաղաքականությունն այլ հասարակությունների ներքին հանգամանքներին ադապտացնելը չի նշանակում հրաժարվել սկզբունքներից:
Խոսքն, ի վերջո, համաշխարհային կարգի և մարդկության զարգացման սկզբունքների մասին է: Արմատական իրատեսական մոդելը ենթադրում է միջազգային հավասարակշռություն, որը պարբերաբար բարդանում է հակամարտություններով: Համաձայն դրա, Միացյալ Նահանգները չի կարող պատմության ընթացքն ուղղել մարդասիրության և ժողովրդավարության հունը, քանզի պատմությունը չի կարելի կառավարել, այն իրականանում է սեփական օրենքներով: Նեոպահպանողական մոդելը գալիս է փոխարինելու պատմության ժողովրդավարական թելեոլոգիային. ըստ այդ մոդելի, Ամերիկայի վրա դրված է պարտականություն (և այն իր ուժերից վեր չէ)` ամեն կերպ խրախուսել հեղափոխությունները դիվանագիտական միջոցներով, ծայրահեղ դեպքում` ռազմական ուժի օգնությամբ:
Բյորկի ոգով ամերիկյան պահպանողականությունը կարող է նշանակալից ավանդ ներդնել, եթե հաղթահարի պատմությանը վերաբերող հայացքներում ազատականության հետ հակասությունը: Այնպիսի համաշխարհային կարգը, որի ժամանակ պետությունները միջազգային համագործակցությանը մասնակցում են համաձայնեցված կանոններին համապատասխան, հույս է ներշնչում և պետք է դառնա մեր ոգևորության աղբյուր: Նման կարգի հաստատմանն ուղղված առաջ տանող շարժումը հնարավոր է ու ցանկալի: Սակայն պահանջվում է միջանկյալ փուլերի մի ամբողջ շարք: Ցանկացած կոնկրետ ժամանակահատվածում մենք ավելին ձեռք կբերենք, եթե, ինչպես գրել է Բյորկը, «լուռ համաձայնություն տանք վերացական գաղափարի մարմնավորման մի ինչ-որ սահմանա փակ, քան այն լրիվ կատարելության հասցնող պլանի», կամ կբախվենք ձախողման և սկզբունքներից հրաժարման սպառնալիքին, եթե սևեռվենք վերջնական արդյունքների անհապաղ ձեռքբերման վրա: Մենք կարիք ունենք այնպիսի ռազմավարության և դիվանագիտության, որոնք հաշվի կառնեն ենթադրյալ «ճամփորդության»` վեհանձն նպատակի բարդությունը, բայց նաև մարդկային ջանքերի անկատար բնույթը, որոնց միջոցով այդ նպատակը ձեռք կբերվի:
Սեփական գործողություններում միայն ուժի սկզբունքին ապավի – նելու փորձերը սնանկ կլինեն: Բայց և արժեքների առաջմղումը` առանց հաշվի առնելու մշակույթն ու բոլոր նրբությունները (ներառյալ այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են հանգամանքներն ու հնարավորությու նները), կավարտվի հիասթափությամբ և սկզբունքներից հրաժարմամբ:
Իդեալիզմի և ռեալիզմի միջև տարբերությունները հակասում են պատմական փորձին: Իդեալիստների մոտ բարոյական արժեքների վրա մենաշնորհ չկա, ռեալիստներն էլ պետք է ընդունեն, որ իդեալները նույնպես իրականության մաս են: Հիասթափությունները կլինեն ավելի սակավ, եթե մենք ընտրություն կատարենք այն արտաքին քաղաքական ուղեգծի օգտին, որը նպատակաուղղված կլինի նրան, որպեսզի սեփական ակտիվում գրանցի ոչ այնքան վառ (գրեթե ապոկալիպտիկ) իրադարձություններ, որքան նրբերանգներ ու կիսաերանգներ. և մեր արժեքները երկարաժամկետ հեռանկարում կհաղթեն:
Այդպիսի արտաքին քաղաքականությունը պետք է կառուցվի մեր մշակութային ժառանգության գիտակցման վրա, որի պահպանումը սոցիալական ցանցերի և համացանցի դարում վիթխարի խնդիր է: Գրքերով դաստիարակված սերունդները ծանոթացել են այնպիսի հասկացությունների և բարդ գաղափարների հետ, որոնց վրա խորհել են իրենց նախորդները: Երբ կարելի է տեղեկատվություն ստանալ` նայելով համացանցը, առաջանում է նրա ավելցուկ` ընդունակ խոչընդոտելու գիտելիքների ձեռքբերմանը, և այն դադարում է հարգանք ներշնչել: Երբ փաստերն առանձնացվում են համատեքստից և օգտագործվում ըստ անհրաժեշտության, կա պատմական հեռանկարի հետ կապը կորցնելու վտանգ: Ինչպես գրել է Բյորկը, «ով հետադարձ հայացք չի գցում իր նախնիներին, չի մտածում սերունդների մասին»:
Երբ ինքնության աղբյուր է դառնում կոնսենսուսը, որն առաջանում է սոցիալական ցանցերի էջերում պատահական «ընկերների» շրջանում քննարկումների ժամանակ, րոպեականը կարող է հաղթել շատ կարևորին: Խթան–հակազդեցություն տիպի պահվածքն ինքնին մթագնում է էության մասին մտորումները: Այս վտանգի հաղթահարումը, թերևս, պահպանողականների` Բյորկի հետևորդների համար ամենագլխավոր մշակութային խնդիրն է: