Հանրային կարծիք գոյություն չունի

1972 թ. հունվարին Պիեռ Բուրդիեյի զեկույցը Noroit (Arras) մշակութային կենտրոնում, որը հետագայում լույս է տեսել “Le temps modernes” գրական-քաղաքական ամսագրում։

Նախ և առաջ կցանկանայի հստակեցնել, որ որևէ մտադրություն չունեմ մեխանիկական ու դյուրին կերպով անվավեր ճանաչել հասարակական կարծիքի ուսումնասիրության արդյունքները, այլ ընդհակառակը, անողոք վերլուծության ենթարկելով՝ քննել նրանց աշխատանքն ու գործառույթները: Սա ենթադրում է, որ հարցականի տակ ենք դնում երեք ոչ բացահայտ կանխադրույթ:

Առաջին կանխադրույթի համաձայն՝ ողջ հարցաթերթը ենթադրում է, որ բոլորը կարող են ունենալ կարծիք, կամ այլ կերպ ասած՝ բոլորին մատչելի է կարծիք հայտնել: Կասկածի տակ առնելով սույն կանխադրույթը՝ վտանգում եմ դիպչել ինչ-որ մեկի միամիտ ժողովրդավարական զգացմունքներին:

Երկրորդ կանխադրույթը ենթադրում է, որ բոլոր կարծիքներն իրար արժեն: Հնարավոր եմ համարում ապացուցել, որ դա այդպես չէ, և կարծիքների համատեղման փաստը, որոնք բացարձակապես միևնույն իրական ուժը չունեն, տանում է անիմաստ արտեֆակտների առաջացմանը:

Երրորդ ոչ ակնհայտ կանխադրույթն այն է, որ բոլորին նույն հարցն ուղղելու պարզ փաստում ենթադրվում է խնդիրների շուրջ համաձայնության հիպոթեզի առկայությունը, այլ կերպ ասած՝ կա համախոհություն, որ մի շարք հարցեր արժանի են առաջադրված լինելու:

Այս երեք ոչ բացահայտ կանխադրույթները, ըստ իս, շեղումների շարքից են, որոնք բացահայտվում են նույնիսկ հավաքագրման և տվյալների վերլուծության ընթացքում մեթոդաբանական բոլոր պայմանների խստորեն պահպանման դեպքում:

Հասարակական կարծիքի ուսումնասիրության ժամանակ շատ հաճախ ներկայացնում են տեխնիկական բնույթի կշտամբանքներ: Օրինակ՝ հարցականի տակ են դնում ընտրանքի ներկայանալիությունը: Գտնում եմ, որ հանրային կարծիք ուսումնասիրող կենտրոնների կողմից ներկայումս օգտագործվող գործիքներն այդ առարկությունն անհիմն են դարձնում: Նրանց հանդիմանում են նաև խորամանկ հարցեր առաջ քաշելու կամ, ավելի շուտ, խորամանկորեն ձևակերպված հարցերի համար: Դա ավելի ճիշտ է, ու հաճախ է պատահում, որ հարցը տալու ձևից արդեն իսկ եզրակացնում են հարցի պատասխանը: Այսպես, օրինակ, խախտելով հարցաթերթի կառուցվածքի այն պարզ կանոնը, որը պահանջում է «տալ նրանց հնարավորություն» բոլոր հնարավոր պատասխանների համար, առաջարկված հարցերում կամ պատասխաններում հաճախակի մոռանում են տեղ թողնել հնարավոր մեկ ընտրության համար կամ էլ առաջարկում են բազմաթիվ ձևերով փոփոխված միևնույն տարբերակը: Կան նմանատիպ ամեն տեսակ խորամանկություններ, ու հետաքրքիր կլիներ հարցում իրականացնել դրանց ի հայտ գալու սոցիալական պայմանների մասին: Գերազանցապես դրանք պայմանավորված են այն պայմաններով, որոնցում գտնվում են հարցաթերթ կազմողները: Մեծ մասամբ խորամանկություններն ի հայտ են գալիս, որովհետև պրոբլեմների ամբողջությունը, որի շուրջ աշխատում են հանրային կարծիք ուսումնասիրող ինստիտուտները, ենթարկվում է հատուկ տիպի պահանջներին: Այդպիսով՝ ֆրանսիացիների շրջանում նախաձեռնելով կրթության վերաբերյալ մեծ հարցում՝ այդ խնդրով զբաղվող ծառայություն մատուցող մի շարք բյուրոների արխիվներում մենք հավաքեցինք կրթությանը վերաբերող բոլոր հարցերը: Սա մեզ ստիպեց տեսնել, որ կրթական համակարգին վերաբերող 200-ից ավելի հարցեր տրվել են 1968 թ. մայիսին տեղի ունեցած դեպքերից հետո, և միայն 20-ը՝ 1960 և 1980 թվականների միջև ընկած շրջանում, ինչը նշանակում է, որ պրոբլեմների ամբողջությունը, որի ուսումնասիրումը ձեռնարկում են նման կազմակերպությունները, խորապես կապված է կոնյուկտուրայից և ենթարկվում է սոցիալական պատվերի որոշակի տիպին:

Հանրային կարծիքն ուսումնասիրող ինստիտուտների կողմից կրթության վերաբերյալ խնդիրը, օրինակ, կարող է առաջադրվել միայն այն դեպքում, երբ այն դառնում է քաղաքական հարց:

Միանգամից երևում է այն տարբերությունը, որը բաժանում է նման ինստիտուտները հետազոտական կենտրոններից, որոնք էլ իրենց հերթին ստեղծում են իրենց խնդիրների ամբողջությունը, եթե ոչ դատարկ տեղը, ապա, ամեն դեպքում, շատ ավելի մեծ հեռավորությամբ ուղիղ և անմիջական ձևով արտահայտված սոցիալական պահանջի նկատմամբ: Վիճակագրական մի վերլուծություն, որը հակիճ կերպով ներկայացնում է մի շարք առաջադրված հարցեր, մեզ ստիպում է տեսնել, որ այդ հարցերի գերակշիռ մասն ուղիղ կապ ունի «քաղաքական ծառայակազմի» քաղաքական մտահոգությունների հետ: Եթե այս երեկո մենք մեզ զվարճացնենք՝ խաղալով փոքրիկ ինքնակպչող թղթերով, ու եթե ձեզ ասեի գրել հինգ հարց, որոնք, ըստ ձեզ, ամենակարևորն են կրթության հարցում, ապա կստանանք հարցման համար մեր ունեցած ցանկից, վստահաբար, շատ տարբերվող մեկ այլ ցանկ: «Պե՞տք է լիցեյում ներառել քաղաքագիտություն առարկան» (կամ այլ տարբերակներ) հարցը շատ հաճախ էր տրվում, մինչդեռ «Պե՞տք է փոփոխել լիցեյի կրթական ծրագիրը» կամ «Պե՞տք է փոփոխել բովանդակության փոխանցման ձևը» հարցերը շատ հազվադեպ են առաջ քաշվում: Նույնը՝ «Պե՞տք է վերաորակավորել դասավանդողներին» հարցի դեպքում: Նույնչափ հույժ կարևոր հարցեր, համենայն դեպս, մեկ այլ հեռանկարում:

Պրոբլեմների այն ամբողջությունը, որն առաջ է քաշվում հասարակական կարծիքի ուսումնասիրմամբ, ենթարկվում է քաղաքական շահերին, ու դա միաժամանակ ազդում է և՛ պատասխանների, և՛ արդյունքների հրապարակման նշանակության վրա: Ներկա պահին հանրային կարծիքի ուսումնասիրումը քաղաքական գործունեության գործիք է: Նրա ամենակարևոր գործառույթն է, հավանաբար, թողնել այնպիսի տպավորություն, թե իբր գոյություն ունի հանրային կարծիք՝ որպես անհատների կարծիքների լրացուցիչ հանրագումար, ներշնչել այն միտքը, որ կա մի բան, որը կկազմեր կարծիքների միջին թիվ կամ միջին կարգի կարծիք: «Հանրային կարծիքը» ցուցադրված ամսագրի առաջին էջերին տոկոսային հարաբերությամբ (ֆրանսիացիների 60%-ը բարյացակամ է տրամադրված…) ընդամենը մարդկային միջամտության արդյունք է, որի նշանակությունն է տվյալ պահին հանդես եկող կարծիքի բովանդակության քողարկումը՝ որպես ուժերի, լարվածությունների համակարգ, և չկա ավելի անմիտ բան, քան հանրային կարծիքը ներկայացնել տոկոսային հարաբերակցությամբ:

Հայտնի է, որ ուժի ողջ օգտագործումն ուղեկցվում է ակներև դիսկուրսով, ինչն ուղղված է լեգիտիմացնելու այն ուժը, որը նրան օգտագործում է, կարող ենք անգամ ասել, որ ցանկացած ուժի փոխադարձ հարաբերակցությանը բնորոշ է իր ողջ ուժի արտահայտումը, այն չափով, ինչ չափով որ այդ հարաբերակցությունը մնում է թաքնված: Կարճ ասած՝ քաղաքական գործիչը նա է, ով ասում է. «Աստված մեզ հետ», իսկ այսօր դա հավասարազոր է. «Հանրային կարծիքը մեզ հետ է»: Այսպիսին է հան րային հարցման խորքային հետևանքը՝ արձանագրել գոյություն ունեցող միտքը՝ որպես միանձնյա հանրային կարծիք, հետևաբար լեգիտիմացնել մի քաղաքականություն ու ամրապնդել ուժի փոխադարձ կապերը, որն այն ստեղծում կամ դարձնում է հնարավոր:

Վերջում կցանկանայի կրկնել այն, ինչ նշեցի սկզբում: Կփորձեմ շատ արագ ընդգծել այն հնարքները, որոնցով ձեռք են բերում թվացյալ համաձայնության տպավորություն: Մեր ունեցած այն կանխադրույթի համաձայն, որ բոլորը պետք է կարծիք ունենան, առաջին հնարքով չպատասխանած հարցերի անտեսելն է: Օրինակ՝ դուք հարցնում եք. «Դրակա՞ն եք տրամադրված Պոմպիդուի կառավարության նկատմամբ»: Գրանցել եք 30% տոկոս չպատասխանած, 20%՝ այո, 50%՝ ոչ արդյունք: Կարող եք ասել, որ դրական չտրամադրված պատասխանողները գերակշռում են դրական տրամադրվածների նկատմամբ, և մնացորդն էլ 30% է: Կարող եք նաև վերահաշվարկել դրական տրամադրվածների և չտրամադրվածների տոկոսները՝ բացառելով չպատասխանածները: Այս պարզ ընտրանքը ֆանտաստիկ նշանակություն ունեցող տեսական հնարք է, որի շուրջ կցանկանայի խորհրդածել ձեզ հետ միասին:

Հաշվի առնել չպատասխանածները նշանակում է վարվել ինչպես համապետական ընտրություններում, որտեղ կան չլրացված կամ անվավեր ընտրաթերթիկներ, ինչը նշանակում է քվեարկության գաղտնի փիլիսոփայությունը պարտադրել հանրային կարծիքի ուսումնասիրմանը: Եթե ավելի ուշադիր նայենք, ապա կնկատենք, որ ընդհանրացված ձևով կին չպատասխանածների տոկոսն ավելի բարձր է, քան տղամարդկանցը, և որ կանանց ու տղամարդկանց միջև տարբերությունը նույնքան նշանակալից է, որքան զուտ քաղաքական նշանակությամբ առաջադրվող հարցերը: Մեկ այլ նկատառում՝ որքան հարցը իմացաբանական խնդիրներին է վերաբերում, այնքան տարբե րությունը մեծ է իրազեկ չպատասխանածների և պակաս իրազեկվածների միջև: Եվ հակառակը, երբ հարցերը վերաբերում են բարոյագիտական խնդիրներին, ապա ըստ կրթական մակարդակի՝ չպատասխանածների տարբերությունն ավելի թույլ է արտահայտված (օրինակ՝ «Պե՞տք է խիստ լինել երեխաների հետ»): Եվս մեկ նկատառում՝ որքան հարցը առաջ է քաշում կոնֆլիկտային խնդիրներ, կրում հակասական կապեր (օրինակ՝ Չեխոսլովակիայում տիրող իրավիճակի վերաբերյալ հարցը կոմունիզմի օգտին քվեարկող մարդկանց համար), այնքան հարցը լարվածություն է ծնում որոշակի կատեգորիայի համար: Հետևաբար, վիճակագրական վերլուծությունը տեղեկություն է տալիս ներկայացված հարցին չպատասխանածների, ինչպես նաև դիտարկվող հարցվողների կատեգորիայի մասին, ընդ որում, այդ կատեգորիայի նկատմամբ տեղեկույթը սահմանվում է որպես ենթադրելի հավանականություն ունեցող կարծիք և որպես պայմանական հավանականություն ունեցող նպաստավոր կամ աննպաստ տեսակետ:

Հասարակական կարծիքի գիտական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ պրակտիկորեն դանդաղընթաց խնդիր գոյություն չունի, գոյություն չունի և ոչ մի հարց, որը չի վերամեկնաբանվի՝ մարդկանց շահերից կախված, որոնց այն տրվեց: Առաջին հրամայականն է պարզել, թե տարբեր կատեգորիաների պատկանող հարցվածները ո՞ր հարցին կարծեցին, թե պատասխանել են: Հարցման ամենավտանգավոր հետևանքներից մեկն է պահանջել մարդկանցից պատասխանել այն հարցերին, որոնք իրենց չեն ուղղվել: Հարցեր, որոնք վերաբերում են բարոյագիտության խնդիրներին, օրինակ՝ ծնողների խստությանը, ուսուցիչների ու աշակերտների հարաբերություններին, դիրեկտիվ կամ ոչ դիրեկտիվ մանկավարժությանը և այլ խնդիրներին, և ավելի շատ ընկալվում են որպես էթիկական բնույթի խնդիրներ, ավելի ու ավելի են իջնում սոցիալական հիերարխիայում: Միաժամանակ բարձր դասի ներկայացուցիչների համար այդ հարցերը կարող են հանդես գալ որպես քաղաքական խնդիրներ, և հարցման արդյունքներից մեկն է բարոյագիտական բնույթի պատասխանները վերափոխել քաղաքական պատասխանների:

Փաստորեն, կան բազմաթիվ սկզբունքներ, որոնցից սկսած՝ կարելի է ձևավորել պատասխաններ: Վկայակոչելով քաղաքական կոմպետենտության կամայական և միևնույն ժամանակ լեգիտիմ նշանակությունը՝ փաստում ենք քաղաքականությունից դոմինանտ և քողարկված լինելը: Այդ քաղաքական կոմպետենտությունը լայնորեն տարածված չէ: Մեծ հաշվով այն փոփոխվում է, ինչպես կրթական նոր մակարդակը: Այլ կերպ ասած՝ բոլոր հարցերի շուրջ կարծիք ունենալու հավանականությունը ենթադրում է, որ քաղաքական գիտելիքը բավականաչափ համեմատելի է թանգարան գնալու հավանականության հետ: Նկատվում է ֆանտաստիկ շեղում այնտեղ, ուր ձախակողմյան շարժումներից մեկին պատկանող ուսանողը Միացյալ սոցիալիստական կուսակցությունից (PSU) տարբերում է ավելի ձախակողմյան 15 քաղաքական ուղղություն ևս, իսկ միջին օղակի ներկայացուցչի համար ոչինչ չկա: Քաղաքական սանդղակում (ծայրահեղ ձախակողմյան, ձախակողմյան, կենտրոն-ձախակողմյան, աջակողմյան, ծայրահեղ աջակողմյան և այլն) «քաղաքագիտության» հարցաթերթերն օգտագործվում են որպես ինքնին տրամաբանական մի բան: Որոշ սոցիալական կատեգորիաներ ինտենսիվորեն օգտագործում են ծայրահեղ ձախակողմյանների մի փոքրիկ հատվածը, մյուսները՝ միայն կենտրոնը, մնացածը՝ ողջ սանդղակը: Վերջապես, ընտրությունը միանգամայն տարբեր տարածությունների միավորումն է: Սանտիմետրերով չափող մարդկանց խառնում են կիլոմետրերով չափող մարդկանց հետ, կամ, ավելի ճիշտ, մարդիկ, որոնք նշում են 0-ից 20-ն ընկած կետերը, ու մարդիկ, որոնք նշում են 9-ի ու 11-ի միջև: Ի թիվս այլ բաների՝ կոմպետենտությունը չափվում է ընկալման խորաթափանցությամբ (նույնը և էսթետիկայի պարագայում՝ ոմանք կարողանում են տարբերել մի նկարչի հինգ կամ վեց ստեղծագործությունների կատարման հաջորդական ոճերը):

Այս համեմատությունը կարող է ավելի հեռուն տանել: Որպես էսթետիկ ընկալման առարկա՝ առաջին հերթին կա մի թույլատրելի պայման` պետք է, որպեսզի մարդիկ արվեստի գործի շուրջ խորհրդածեն որպես արվեստի գործ, այնուհետև պետք է, որպեսզի իրենց տրամադրության տակ ունենան կոմպոզիցիայի, կառուցվածքի և այլնի ընկալման կատեգորիաներ: Ենթադրենք այսպիսի հարց. «Դուք դիրեկտիվ, թե՞ ոչ դիրեկտիվ կրթության կողմնակիցն եք»: Ոմանց համար այն կարող է քաղաքական հարց թվալ: Ծնող-երեխա փոխհարաբերությունների վերարտադրումը հասարակության համակարգային պատկերացման բաղկացուցիչ մասն է կազմում, մյուսների համար դա զուտ բարոյականության հարց է: Այսպիսով՝ մեր մշակած հարցաթերթը, համաձայն որի՝ արդյո՞ք նրանց համար գործադուլ անելը, երկար մազեր ունենալը, փոփ երաժշտության փառատոներին մասնակցելը և այլն քաղաքականություն են, թե ոչ, ապա ստացված պատասխաններից կարող ենք եզրակացնել, որ սոցիալական խմբերից կախված՝ նկատվում է շատ մեծ շեղում: Քաղաքական հարցին համապատասխան կերպով պատասխանելու առաջին պայմանն է ի վիճակի լինել այն ձևակերպել որպես քաղաքական հարց: Դրանից հետո երկրորդ պայմանը՝ կարողանալ նրա նկատմամբ կիրառել ճշգրիտ քաղաքական կատեգորիաներ, որոնք կլինեն քիչ թե շատ համարժեք, քիչ թե շատ կատարելագործված և այլն: Այսպիսին են կարծիքների մշակման առանձնահատուկ պայմանները, և հանրային կարծիքի ուսումնասիրումը ենթադրում է, որ առաջին կանխադրույթից ելնելով, համաձայն որի՝ մարդիկ կարող են կարծիք հայտնել, այդ պայմաններն ամենուրեք ու միանման իրականացվում են:

Երկրորդ սկզբունքը, որից ելնելով՝ մարդիկ կարող են կարծիք հայտնել, այն է, ինչը ես անվանում եմ «դասերի էթոս» (չշփոթելու համար «դասի էթիկայի» հետ), այսինքն՝ լատենտ արժեհամակարգ, որը, մանկությունից սկսած, մարդիկ յուրացնում են և որին համապատասխան տալիս ամենատարբեր խնդիրներին ուղղված պատասխաններ: Հասկանալի ու տրամաբանական տեսակետները, որոնք, մարզադաշտից դուրս գալով, մարդիկ կարողանում են փոխանակել Ռուբեի ու Վալանսիենի ֆուտբոլային թիմերի միջև տեղի ունեցած խաղի վերջում, գերազանցապես պարտական են դասի էթոսին: Բազում պատասխաններ, որոնք համարվում են քաղաքական պատասխաններ, իրականում սերում են դասի էթոսից ու միևնույն ժամանակ կարող են ստանալ միանգամայն այլ իմաստ, երբ ենթարկվում են քաղաքական մեկնաբանման: Այստեղ ես պարտավոր եմ անդրադառնալ հատկապես Միացյալ Նահանգներում քաղաքականության սոցիոլոգիայով զբաղվող որոշ գիտնականների շրջանում տարածված սոցիոլոգիական ավանդույթին, որոնք առհասարակ շատ են խոսում պահպանողականությունից և բանվոր դասակարգի ներկայացուցիչների բռնապետությունից: Այս թեզերը հիմնված են միջազգային հարցումների կամ ընտրությունների համեմատության վրա, որոնք ձգտում են ցույց տալ, որ ամեն անգամ, որ երկրում էլ ուզում է լինի, երբ հարցում են անցկացնում հասարակ ժողովրդի շրջանում իշխանության հետ փոխհարաբերությունների, անձնական ու մամուլի ազատությունների և այլ խնդիրների շուրջ, նրանք ավելի «բռնապետական» պատասխաններ են տալիս, քան մյուս դասակարգերի ներկայացուցիչները, ու դրանից ընդհանրացված եզրակացություն են անում, համաձայն որի՝ առկա է կոնֆլիկտ ժողովրդավար արժեքների (Լիպսետին նկատի ունեմ. խոսքը գնում է ամերիկյան ժողովրդավարական արժեքների մասին) և այն արժեքների միջև, որոնք յուրացնում են արդի դասակարգերը՝ պատժիչ և բռնապետական տիպի արժեքներ: Այդտեղից էլ վախճանաբանական պատկերացում են կազմում, համաձայն որի՝ քանի որ հակումը ճնշման, ավտորիտարիզմի և այլնի հանդեպ կապված է ցածր եկամուտների, կրթական ցածր մակարդակի և այլնի հետ, պետք է բարձրացնել կյանքի, կրթության մակարդակը, այդպիսով կձևավորենք ամերիկյան ժողովրդավարությանը հարիր քաղաքացիներ: Ինձ թվում է՝ հարցականի տակ է դրված որոշ հարցերի պատասխանների իմաստը: Պատկերացնենք հետևյալ հարցերի պատասխանների նշանակությունն ու ամբողջությունը` «Կողմնակի՞ց եք արդյոք սեռերի հավասարությանը», «Կողմնակի՞ց եք ամուսնացած զույգերի սեռական ազատությանը», «Կողմնակի՞ց եք ոչ պատժիչ կրթությանը», «Հավանություն տալի՞ս եք նոր հասարակությանը» և այլն: Մեկ այլ հարցախումբ` «Պե՞տք է դասախոսները գործադուլ անեն, երբ նրանց վիճակը վտանգված է», «Պե՞տք է արդյոք սոցիալական կոնֆլիկտների ժամանակ դասավանդողներն այլ պետական ծառայողների հետ միասնական լինեն» և այլն: Իրենց տեղաբաշխման կառուցվածքից ելնելով՝ այս երկու հարցախմբերին, կախված սոցիալական այս կամ այն դասակարգի պատկանելիությունից, տրվում են ուղիղ հակառակ պատասխաններ: Հարցերի առաջին համախումբը, որը վերաբերում է սոցիալական փոխհարաբերություններում փոփոխության նոր տիպին, սոցիալական հարաբերության սիմվոլիկ ձևին, առաջ է բերում այնչափ բարենպաստ պատասխաններ, որչափ բարձր է հարցվողի դիրքը սոցիալական և կրթական մակարդակի հիերարխիայում: Եվ ընդհակառակը, որչափ սոցիալական հիերարխիայում բարձր դիրք է զբաղեցնում հարցվողը, այնչափ այն հարցերը, որոնք վերաբերում են դասակարգերի միջև ուժերի փոխհարաբերությունների իրական վերափոխմանը, ստանում են ավելի անբարենպաստ պատասխաններ:

Կարճ ասած՝ «Բանվորական դասակարգի ներկայացուցիչները հակված են բռնության» արտահայտությունը ոչ ճիշտ է, ոչ էլ սխալ: Դա ճիշտ է հարցերի այնպիսի համախմբում, որտեղ շոշափված են ներքին բարոյականության, սերունդների կամ սեռերի միջև հարաբերություններին վերաբերող հարցեր, որտեղ բանվոր դասակարգի ներկայացուցիչները հակված են իրենց դըրսևորել որպես ավելի խստաբարո անձինք, քան սոցիալական այլ դասակարգի ներկայացուցիչները: Եվ հակառակը, քաղաքական կառուցվածքին վերաբերող այն հարցերը, որոնք վերաբերում են պահպանողականությանը կամ սոցիալական կարգի վերափոխմանը և ոչ թե միայն պահպանմանը կամ անհատների միջև առկա հարաբերության ձևերի տրանսֆորմացիային, բանվոր դասակարգի ներկայացուցիչներն ավելի շատ են հավանություն տալիս փոփոխությանը, այսինքն՝ սոցիալական կառուցվածքների տրանսֆորմացիաներին: Տեսնում եք, թե ինչպես 1968 թ. մայիսին կոմունիստական կուսակցության և գոշիստների միջև առկա կոնֆլիկտի շուրջ առաջ քաշված որոշ խնդիրներ, և հաճախ վատ առաջ քաշված, անմիջականորեն կապված են գլխավոր հարցի հետ, որը փորձեցի բարձրաձայնել այս երեկո, պատասխանների բնույթի, այսինքն՝ այն սկզբունքի, որից դրանք բխում են: Վերը ներկայացված երկու հարցախմբերի միջև իմ կողմից իրականացրած հակադրումը, իրականում, հանգեցնում է տեսակետների առաջացման վերաբերյալ երկու սկզբունքների միջև առկա հակադրմանը, այն է՝ զուտ քաղաքական սկզբունք և էթիկական սկզբունք, իսկ բանվոր դասակարգի ներկայացուցիչների պահպանողականության խնդիրն այդ տարբերության անտեսման արդյունքն է:

Պրոբլեմների ամբողջության պարտադրման հետևանքը պայմանավորված է ցանկացած հանրային ու ցանկացած քաղաքական կարծիքի ուսումնասիրմամբ (ընտրականից սկսած) և այն բանի արդյունքն է, որ հարցաթերթում տեղ գտած հարցերն իրականում հարցման բոլոր մասնակիցներին ուղղված հարցեր չեն, ու պատասխաններն էլ կախված չեն պրոբլեմների ամբողջությունից, որոնց համեմատ տարբեր կատեգորիայի հարցվողներն իրոք պատասխանել են: Ուստի, այն գերիշխող պրոբլեմատիկան, որով երկու տարի շարունակ հանրային կարծիքն ուսումնասիրող ինստիտուտի կողմից առաջադրված հարցերի շարքը ներկայացնում է մի պատկեր, այսինքն՝ պրոբլեմների ամբողջություն, որը գլխավորապես հետաքրքրում է բարձրագույն իշխանության տեր մարդկանց, որոնք իրենց քաղաքական գործունեության կազմակերպման միջոցով ցանկանում են լինել լսելի, խիստ անհամաչափորեն է յուրացված տարբեր սոցիալական դասակարգերի կողմից: Եվս մեկ կարևոր բան՝ շատ թե քիչ դրանք ունակ են ստեղծել հակակշիռ պրոբլեմների ամբողջություն: Սերվեն Շրեյբերի ու Գիսկար Դ’Էստենի միջև տեղի ունեցած հեռուստաբանավեճի առումով հանրային կարծիքն ուսումնասիրող ինստիտուտը հետևյալ հարցն ուղղեց. «Արդյո՞ք ուսման մեջ ունեցած հաջողությունը կախված է ընդունակություններից, խելացիությունից, աշխատասիրությունից, հաջողության համար ստացած պարգևներից»:

Ստացված պատասխանները, փաստացի, տալիս են տեղեկություն (չհաշված այդ պատասխանները տվողներին) սոցիալական տարբեր դասակարգի ներկայացուցիչների կողմից մշակութային ժառանգականության փոխանցման օրենքների գիտակցման աստիճանի մասին: Նվերի միֆի գաղափարները և դպրոցի միջոցով առաջ գնալու, դպրոցական արդարության, պաշտոնների բաժանման կապվածությունը կոչումներից և այլ մտքեր աշխատավոր դասի մոտ շատ ուժեղ են արտահայտված: Հակառակ պրոբլեմատիկան կարող է գոյություն ունենալ մի քանի մտավորականների համար, բայց դա պարտադրված սոցիալական բնույթ չի կրում, չնայած որ պարսավանքի ենթարկվեց որոշակի քանակի կուսակցությունների և խմբավորումների կողմից: Գիտական ճշմարտությունը ենթակա է տարածման այն նույն օրենքներին, ինչ և գաղափարախոսությունը: Գիտական դատողությունը, ինչպես ծնունդները կարգավորող պապի կոնդակ, հավատքի է դարձնում միայն արդեն դարձածներին:

Հասարակական կարծիքի ուսումնասիրման օբյեկտիվության գաղափարը, ամենաչեզոք տերմիններով, կապում են առաջադրվող հարցերի փաստին, որպեսզի հավասարեցնեն բոլոր հնարավոր պատասխանների հավանականությունը: Փաստորեն, հասարակական կարծիքի ուսումնասիրումը, անկասկած, շատ ավելի մոտ կլիներ իրականությունում տեղի ունեցածին, եթե «օբյեկտիվության» կանոնների ամբողջական խախտումը մարդկանց տրամադրեր միջոցներ հայտնվելու այնպիսի պայմաններում, որոնք, փաստացի, գտնվում էին իրականությունում, այսինքն՝ կդիմեր արդեն իսկ ձևավորված կարծիքներին: Եթե, օրինակ, «Կան ծնունդները կարգավորելուն հավանություն տվող մարդիկ, մյուսները հավանություն չեն տալիս, իսկ դո՞ւք…» հարցի փոխարեն առաջարկվեին խմբերի կողմից վառ արտահայտված, կարծիքների ձևավորման ու տարածման վստահությամբ օժտված մի շարք դիրքորոշումներ, ապա այդ դեպքում մարդիկ կկարողանային կողմնորոշվել արդեն իսկ ձևավորված պատասխանների շուրջ: Ընդհանուր առմամբ խոսում են «դիրքորոշումներ բռնելու» մասին. վերջիններս արդեն կանխատեսված են. ու դրանց ընտրում են, մինչդեռ, ոչ պատահականորեն: Իրենց ընտրությունը կանգ է առնում այնպիսի դիրքորոշումների վրա, որոնք, կախված որոշակի դաշտում իրենց զբաղեցրած դիրքից, հակված են ընտրել: Հենց ճշգրիտ վերլուծությունն է ուղղված բացատրելու իմաստային դիրքորոշումների կառուցվածքի և օբյեկտիվորեն զբաղեցրած դիրքորոշումների դաշտի միջև եղած փոխհարաբերությունները:

Եթե հասարակական կարծիքի ուսումնասիրման հարցումները վատ են ըմբռնում կարծիքի պոտենցիալ վիճակը, իսկ ավելի ճիշտ՝ նրա շարժումը, դա, ի թիվս այլոց, լիովին արհեստական վիճակ է, որտեղ մարդկանց կարծիքները արձանագրվում են հարցումների միջոցով: Այնպիսի իրավիճակներում, որում ձևավորվում է կարծիքը, մասնավորապես` ճգնաժամային, մարդիկ արդեն իսկ գտնվում են ձևավորված, խմբերի կողմից պաշտպանվող կարծիքների առջև, այնպես, որ վերջիններիս միջև ընտրությունն ակներևաբար ընտրություն է նաև խմբերի միջև: Այդպիսին է քաղաքականացման ազդեցությունը, որը ծնում է ճգնաժամ: Խմբերի միջից պետք է ընտրել նրանց, որոնք հանդես են գալիս քաղաքականապես պարզորոշ ձևով, և ավելի հստակորեն որոշակիացնել քաղաքական սկզբունքների ընտրությունը: Իսկապես, ինձ կարևոր է թվում, որ հասարակական կարծիքի ուսումնասիրությունն այս կարծիքը մեկնաբանում է որպես պարզապես անհատական տեսակետների ամբողջություն, որոնց հավաքումը տեղի է ունենում մի իրավիճակում, ինչը նման է գաղտնի քվեարկության գործընթացին, երբ անհատը քվեախցիկում գաղտնաբար արտահայտում է իր տեսակետը: Փաստացի իրավիճակներում ինչպես տեսակետները, այնպես էլ կարծիքներն իրենցից ուժ են ներկայացնում, և խմբերի միջև առկա կարծիքների փոխհարաբերությունն ուժերի կոնֆլիկտների արտահայտումն է:

Այս վերլուծության ընթացքում մեկ այլ օրինաչափություն էլ է ի հայտ գալիս. մի խնդրի շուրջ առկա է այնքան կարծիք, որքան գոյություն ունի հետաքրքրություն տվյալ խնդրի վերաբերյալ, այսինքն՝ կրթական համակարգի վերաբերյալ ստացված պատասխաններն անմիջականորեն կապ ունեն հարցվողների՝ այդ համակարգին կապված լինելու մակարդակի հետ, իսկ տեսակետ ունենալու հավանականությունը տատանվում է՝ կախված այն բանից, թե արդյոք հարցվողը կարող է իր տրամադրության տակ ունենալ այն, ինչի մասին որ կարծիք է հայտնում: Օրինակ՝ դասավանդման համակարգում պատասխանների տոկոսային հարաբերությունն անմիջականորեն կապված է դասավանդմանը տրված գնահատականից, և կարծիք ունենալու հավանականությունը փոփոխվում է՝ կախված իրենց արտահայտած այս կամ այն տեսակետի նկատմամբ ազդեցություն ունենալուց: Նման հանկարծակի ձևով հանդես եկող կարծիքը պատկանում է նրանց, որոնց կարծիքը, ինչպես ասում են, կշիռ ունի: Եթե կրթության նախարարը գործեր հասարակական կարծիքի ուսումնասիրությունից ստացված արդյունքներին համապատասխան (կամ էլ գոնե հարցման արդյունքների մակերեսային ընթերցումից ելնելով), ապա նա չէր անի այն, ինչ անում է, երբ իրապես գործում է որպես քաղաքական գործիչ, այսինքն՝ ստացված հեռախոսային զանգերից մինչև արհմիության ոմն պատկան մարմնի կամ էլ դեկանի այցելությունից ելնելով: Գործում նա վարվում է հասարակական կարծիքի կողմից ուժերի տեղաբաշխման վիճակից կախված, որոնք նրա վրա ազդում են այն չափով, ինչ չափով որ ուժ ունեն, և ուժ ունեն, որովհետև մոբիլիզացված են:

Կանխատեսել, թե ինչպիսին կդառնա համալսարանը առաջիկա տասը տարիների ընթացքում, կարծում եմ՝ դրա համար լավագույն հիմքն ստեղծում է հասարակական մոբիլիզացված կարծիքը: Այնուհանդերձ, փաստը, որի մասին վկայում են «չպատասխանածները», այն փաստը, որ որոշ կատեգորիաների հակումներ չեն հասնում հանրային կարծիքի կարգավիճակին, այլ կերպ ասած՝ ձևավորված կարծիքը, որը հավակնում է ունենալ արտահայտման կապակցվածություն, հանրային արձագանք, ընդունում և այլն, չպետք է ստիպի եզրահանգել, թե իբր ճգնաժամի պայմաններում կարծիք չունեցող մարդիկ կընտրեն ինչպես պատահի: Եթե հարցը նրանց համար քաղաքականապես է ձևակերպված (աշխատավարձի խնդիրը, աշխատողների համար աշխատանքի պարբերականության խնդիրները), ապա նրանք ընտրություն կկատարեն՝ քաղաքական իրազեկության տերմիններից ելնելով: Եթե խոսքը գնում է մի խնդրի մասին, որը նրանց համար քաղաքականապես սահմանված չէ (ներձեռնարկատիրական հարաբերությունների ճնշողականությունը), կամ եթե այն ձևավորման ճանապարհին է, ապա նրանք խորապես ուղղորդված կլինեն ենթագիտակցական համակարգի կարգադրմամբ, որն ամենատարբեր ոլորտներում կողմնորոշում է նրանց ընտրությունը՝ գեղագիտականից կամ սպորտից սկսած մինչև տնտեսագիտական: Միևնույն ժամանակ հասարակական կարծիքի ուսումնասիրության ավանդական ձևն անտեսում է ճնշման խմբերն ու հնարավոր նախատրամադրվածությունները, որոնք կարող են չարտահայտվել բացահայտ դիսկուրսի ձևով: Ահա թե ինչու այն ի վիճակի չէ ստեղծելու նվազագույն ողջամիտ կանխատեսում այն մասին, թե ինչ տեղի կունենա ճգնաժամային իրավիճակում:

Պատկերացնենք կրթական համակարգին վերաբերող մի այսպիսի խնդիր. «Ի՞նչ կարող եք ասել Էդգար Ֆորի քաղաքականության մասին»: Սա շատ մոտ է ընտրական կարծիքի ուսումնասիրման ժամանակ տրվող հարցին, այն իմաստով, որ գիշերը բոլոր կատուներն էլ սև են երևում. մեծ հաշվով, չիմանալով ինչի հետ, բոլորն էլ համաձայն են: Տեղյակ են, թե ինչ էր նշանակում Ազգային ասամբլեայում Ֆորեի օրենքին միաձայն քվեարկություն ասվածը: Այնուհետև հարցնում են. «Կո՞ղմ եք լիցեյում քաղաքագիտություն առարկայի ներմուծմանը»: Այստեղ նկատում ենք մի պարզորոշ տարակարծություն: Նույնը՝ «Կարո՞ղ են դասախոսները գործադուլ անել» հարցի ժամանակ: Այդ դեպքում աշխատավոր դասի ներկայացուցիչներն իրենց յուրահատուկ քաղաքական իրազեկության փոխանցմամբ գիտեն ինչ պատասխանել: Կարող ենք շարունակել հարցնել. «Պե՞տք է փոփոխեն ծրագրերը: Կո՞ղմ եք շարունակական բնույթ կրող վերահսկմանը: Կո՞ղմ եք ուսուցիչների խորհրդում աշակերտների ծնողների ներկայացմանը: Հավանություն տալի՞ս եք քննության վերացմանը» և այլն: «Հավանություն տալի՞ս եք Էդգար Ֆորեին» հարցի ներքո տեղավորելով վերը նշված բոլոր հարցերը` մարդիկ միանգամից դիրքորոշում բռնեցին խնդիրների ամբողջության վերաբերյալ, որոնց առաջադրման համար լավ կազմած հարցաթերթը պետք է բաղկացած լիներ վաթսունից ոչ պակաս հարցից, և դրանցից յուրաքանչյուրի դեպքում կգտնվեին բոլոր ուղղություններով պատասխանների փոփոխական դրսևորումներ: Մի դեպքում կարծիքների բաշխման մեջ, սոցիալական հիերարխիայում կգրանցվեր դրական կապ, մյուսում՝ բացասական, որոշ դեպքերում կապը շատ ուժեղ է, մյուսներում` թույլ, կամ էլ ոչ մի կապ չէր լինի: Բավական է մտածել, որ ընտրությունները ներկայացնում են այնպիսի հարցերի սահմանային դեպքը, ինչպես, օրինակ, «Հավանություն տալի՞ս եք Էդգար Ֆորեին» հարցը՝ հասկանալու համար, որ քաղաքական սոցիոլոգիայի մասնագետները կարող էին նշել հետևյալը` սոցիալական պրակտիկայի գրեթե բոլոր բնագավառներում, սոցիալական դասակարգի և պրակտիկաների կամ կարծիքների միջև դիտարկվող կապը շատ թույլ է, երբ խոսքը գնում է ընտրական վարքի մասին: Ընդ որում, այդ կապն այնքան թույլ է, որ առանց տատանվելու եզրակացնում են սոցիալական դասի և աջակողմյան կամ ձախակողմյան թևի օգտին քվեարկելու փաստի միջև կապի բացակայության մասին: Եթե մտածում եք, որ ընտրությունների ժամանակ մեկ սինկրետիկ հարցով ընդգրկում են այն, ինչ տանելի կերպով կարելի է ըմբռնել միայն երկու հարյուրի հասնող հարցերով, ընդ որում, պատասխաններում ոմանք կչափեն սանտիմետրերով, մյուսները` կիլոմետրերով, որ թեկնածուների ռազմավարությունը կառուցվում է հարցերի ոչ հստակ տրման վրա և տարբերությունների առավելագույնս քողարկման միջոցով տատանվողների ձայները շահելու նպատակով, ինչպես նաև բազում այլ պատճառներով, ապա կեզրակացնեք, որ միգուցե քվեարկության և սոցիալական դասի միջև առկա կապի ավանդական հարց պետք է հակառակ կողմից դնել: Հավանաբար պետք է ինքդ քեզ հարցնես, թե ինչպես է պատահում, որ այդ, թեկուզ և թույլ, կապը, չնայած ամեն ինչի, արձանագրում են: Ինչպես նաև հարցնել ընտրական համակարգի նշանակության մասին, մի գործիքի, որն իր տրամաբանությամբ ձգտում է հարթեցնել կոնֆլիկտներն ու տարակարծությունը: Միանշանակ է, որ վերլուծելով հանրային կարծիքի ուսումնասիրմանն ուղղված աշխատանքը` կարող ենք գաղափար կազմել կոնկրետ այս տիպի հասարակական կարծիքի ուսումնասիրման գործառնման եղանակի, ընտրությունների վերաբերյալ, ինչպես նաև իրենց թողած արդյունքի մասին:

Կարճ ասած՝ հանրային կարծիք գոյություն չունի, համենայն դեպս այնպես, ինչպես որ պատկերացնում են բոլոր այն մարդիկ, որոնք շահագրգռված են հաստատելու դրա գոյությունը: Ես նշեցի, որ մի կողմից կան հստակորեն ձևակերպված, մոբիլիզացված կարծիքներ և ճնշող խմբեր, որոնք մոբիլիզացված են բացահայտորեն բանաձևված շահերի համակարգի շուրջ, և մյուս կողմից` հակվածություններ, որոնք, ըստ սահմանման, կարծիքներ չեն, եթե դրա տակ հասկանում ենք, ինչպես արեցի այս ողջ վերլուծության ընթացքում, այն ամենը, ինչ կարող է ձևակերպվել կապվածության նկատմամբ որոշակի պահանջով: Կարծիքի այդ սահմանումը կարծիքի վերաբերյալ իմ կարծիքը չէ: Սա ընդամենը սահմանման պարզաբանումն է, որն օգտագործվում է հանրային կարծիքի ուսումնասիրման ժամանակ, երբ ձևակերպված կարծիքների շուրջ մարդկանցից պահանջում են ունենալ դիրքորոշում ու երբ վիճակագրական պարզ միավորման (agrégation) ճանապարհով ստեղծված կարծիքի շնորհիվ ստեղծում են արտեֆակտ, ինչպիսին հանրային կարծիքն է: Վերջինս այն իմաստով, ինչ թաքնված ձևով հաղորդվում է նրանց կողմից, որոնք հարցումներ են իրականացնում, կամ էլ որոնք օգտագործում են դրանցից ստացված արդյունքները, պարզապես ասում եմ, որ այդ իմաստով հանրային կարծիք գոյություն չունի:

Վերցված է  «Պիեռ Բուրդիե, Ժան Բոդրիար. Հոդվածներ, հարցազրույցներ, էսսեներ» գրքից, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան 2018