ՌԴ Պետական Դումայի պատգամավոր, «Լազարևյան ակումբի» կազմակերպիչ Կոնստանտին Զատուլինը հեղինակային հոդվածով անդրադարձել է Գարեգին Նժդեհի կերպարին ու հորդորել իր համերկրացիներին ձեռնպահ մնալ Ադրբեջանի քարոզչական արշավներին մասնակցելուց։
Ազգամիջյան քաղաքականությունն ու ազգամիջյան հարաբերությունները, հատկապես բազմազգ երկրում, շատ նուրբ հարց են։ Մի ազգի հերոսները միշտ չէ, որ հերոս են նաև մյուսների համար։ Արմավիրցի պատգամավոր Ալեքսեյ Վինոգրադովի կասկածելի սխրանքը, որ ներկել էր հայ քաղաքական և ռազմական գործիչ Գարեգին Նժդեհի պատվին Արմավիրի հայկական եկեղեցու մոտ տեղադրված հուշատախտակը, մինչև հիմա հանգիստ չի տալիս նրանց, ովքեր ոչ մի կերպ չեն հասկանում, որ չի կարելի հօգուտ որևէ կոնյուկտուրայի ինքնադատաստան տեսնել հուշարձանների նկատմամբ։ Առավել ևս երբ խնդիրը վերաբերում է պատմական գործիչներին, ովքեր, անկախ նրանից՝ դա որևէ մեկին դուր գալիս է, թե ոչ, բազմազգ Ռուսաստանի քո համաքաղաքացիների մի ստվար զանգվածի համար վաստակաշատ մարդիկ են։
Չէ՞ որ հայերը մեր համաքաղաքացիներն են, իսկ Հայաստանը՝ Ռուսաստանի միակ պաշտոնական ռազմաքաղաքական դաշնակիցը Կովկասում։ Ռուսաստանի Դաշնության երկու միլիոն քաղաքացի Ռուսաստանն ու Հայաստանը համարում են իրենց հայրենիքը, իսկ Արմավիր քաղաքում հայերը կազմում են բնակչության կեսը։ Եվ դա երեկ չի եղել, ինչի մասին վկայում է քաղաքի անվանումը։
Ինչո՞ւ եմ հարկ համարում հանդես գալ Արմավիրում տեղի ունեցածի առթիվ։
Առաջին՝ Ուկրաինայում, Լեհաստանում, Մերձբալթյան երկրներում և այլուր խորհրդային շրջանի հուշարձանների քանդման տհաճ խրախճանքի պայմաններում սեփական երկրում նույնկերպ մուրճին ու վրձնին դիմելը, անկախ նրանից՝ պատգամավոր ես, թե շարքային քաղաքացի, կնշանակի բարբարոսների հետ կանգնել նույն շարքում։ Սպասեք բումերանգի։ Այս դեպքում երկար չսպասեցինք. արմավիրցի Վինոգրադովին Երևանում հայտնվեց գաղափարակից ընկեր, ինչ-որ Շահեն Հարությունյան, ով ներկել է մեր խոշոր դրամատուրգ և դիվանագետ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի հուշարձանը։ Մարդ, ում նախանցած դարաշրջանում գազանաբար սպանելու անմիջական առիթը Պարսկաստանում հայերին պաշտպանելն էր։
Վինոգրադովի ու Հարությունյանի մոտ պատուհասությունը ոչ թե խելքից է, այլ դրա բացակայությունից։
Երկրորդ՝ երբ խնդիրը վերաբերում է 1955 թվականին մահացած Նժդեհի դեմ ներկայումս ԶԼՄ-ներով տարածվող արշավին, անգամ անզեն աչքով պարզ է դառնում, որ դրա նախաձեռնողը Հայաստանի հետ համակարտության մեջ գտնվող Ադրբեջանի ղեկավարությունն է։ Այս հոդվածում դժվար է գնահատական տալ, թե այդ հակամարտության մեջ ով է ճիշտ, ով մեղավոր։ Դա կշեղի մեզ։ Ակնհայտ է միայն, որ լարվածությունը տարածաշրջանում չի նվազում, իսկ կողմերն ակտիվ մեղադրում են միմյանց։ Ադրբեջանի իշխանություններին թվացել է, թե իրենք հայերին դեմոնիզացնելու փորձերով միավորներ կհավաքեն, եթե փորձեն խաղարկել Հայաստանում Նժդեհի արձանը կանգնեցնելու խաղաքարտը՝ նրանց ներկայացնելով ֆաշիցտ ու կոլաբորացիոնիստ։ Ակնհայտ է ռուսների և հայերի միջև բախում առաջացնելու ձգտումն այնպիսի զգայուն թեմայի միջոցով, ինչպիսին մեզ համար Հայրենական Մեծ պատերազմին վերաբերմունքն է։ Թեպետ պետք է նշեմ, որ մինչ օրս որևէ մեկի մտքով չի անցել կասկածի տակ դնել պատերազմում խորհրդային հայերի հերոսությունը, նրանք քանզի ԽՍՀՄ-ի հայ ազգաբնակչության հաշվով Խորհրդային Միության Հերոսների և Մեծ Հայրենականի ռազմաճակատներում տված զոհերի քանակով հետ են թողել Խորհրդային Միության մնացած բոլոր ժողովուրդներին։ Նրանք, ում Կառավարությունն ու խորհրդարանը մինչ օրս աշխատում են Երևան, Մարշալ Բաղրամյանի պողոտա հասցեում։
Տրամաբանական հարց է ծագում՝ ինչո՞ւ են այդ փորձերին օժանդակում պատգամավոր Վինոգրադովն ու իմ գործընկեր այլ պատգամավորներ, ովքեր դժվար թե լիակատար պատկերացում ունենան Գարեգին Նժդեհի պատմության մասին։
Հայ-ռուսական ավանդական հարաբերությունների պահպանման ու զարգացման նպատակով անցած տարի հիմնադրված «Լազարևյան ակումբի» կայքում մենք որոշել ենք հրապարակել երկու փաստաթուղթ՝ Գարեգին Տեր-Հարությունյանի (Նժդեհ) նամակները Իոսիֆ Ստալինին (գրված 1947թ. դեկտեմբերին) և քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ Հայաստանի առաջին Հանրապետության վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացյանին (գրված 1953թ. մարտին), որոնք գրվել են խորհրդային բանտից, ուր նա հայտնվել էր 1945 թվականին բուլղարիայում ձերբակալվելուց հետո։ Թեկուզ հենց այս վկայություններին ծանոթությունը թույլ է տալիս կասկածի տակ առնել Նժդեհի հանդեպ այն միանշանակ վերաբերմունքը, որը փորձում են հիմնավորել՝ վկայակոչելով պատերազմի տարիներին նրա կապը Գերմանիայի հետ։ Մեր առջև հայ ազգայնական է, ով չի թաքցնում, որ իր կյանքի նպատակը դարասկզբին հայ ժողովրդի, ում միակ մեղքը ռուսներին ու Ռուսաստանին համակրելու մեջ կասկածն էր, ցեղասպանության կազմակերպիչ Թուրքիայի դեմ պայքարն է։ Չէ՞որ Նժդեհի պատմությունը սկսվում է ոչ թե Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակներից, այլ առավել վաղ շրջանից։ Այն սկսվում է Օսմանյան Թուրքիայից. Նժդեհն այն քչերից էր, որ զենքը ձեռքին առաջնորդում էր կոտորածի մատնված հայ բնակչության պայքարն ընդդեմ իրեն ոչնչացնել որոշածների։ Հենց այդ, այլ ոչ թե մեկ այլ պատճառով է նա Հայաստանում ազգային հերոս։
Լինելով հայ ազգայնական՝ Նժդեհը Հայաստանում իշխանության եկած խորհրդային ղեկավարության բարեկամ չէր ու չէր կարող լինել։ Ցանկանում եմ հիշեցնել, որ այդ իշխանությունն, իր գոյապայքարի ընթացքում այդ ժամանակ Քեմալ Աթաթուրքի Թուրքիայի հետ հարձակողական ու պաշտպանողական դաշինք էր ձևավորել, ինչն օգնեց վերջինին հաղթել ու ամրապնդվել։ Այդ դաշինքի հետևանքներից մեկն էլ այն եղավ, որ Խորհրդային Ռուսաստանը հրաժարվեց նախկինում Ռուսական կայսրության կազմի մեջ եղած Կարսի, Արդահանի, Բայազետի և այլ տարածքների նկատմամբ իրավունքներից։ Տարածքներ, որոնք պատմականորեն բնակեցված են եղել հայերով։
Հեշտ է անցյալ ժամանակում խելոք լինել։ Դժվար թե մենք կարողանանք դատապարտել Լենինին ու բոլշևիկներին, բայց ակնհայտ է, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում մեր կողմից նախկինում օգնություն ստացած Թուրքիան Կրեմլում դիտարկվում էր ոչ թե դաշնակից, այլ սպառնալիք։ Պատերազմի ամենածանր՝ առաջին տարիներին ԽՍՀՄ-ը չէր կարող կովկասյան սահմաններից դուրս բերել զորամասերը, քանզի ժամ առ ժամ սպասվում էր Թուրքիայի մուտքը՝ Գերմանիայի կողմից։ բուլղարիա գաղթած Նժդեհը, ինչպես և հայ այլ գաղթականներ, նույնն էին սպասում։ Սպասում էին նաև Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ տեղի ունցեած հայոց ցեղասպանության կրկնությունը Երկրորդի ժամանակ։
Ձեռքներս դնելով մեր սրտին հարց տանք՝ արդյո՞ք հայերը նման տագնապի հիմքեր չունեին։ Արդյոք ժամանակակից Թուրքիան, ում հետ մեր շահերը ժամանակավորապես համընկել են, իր հարևան քրդերի ու սիրիացիների հանդեպ նույն վերաբերմունքը չի՞ ցուցաբերում, ինչը ժամանակին անում էր իր իշխանության ներքո եղած հայերի ու հույների հանդեպ։
Խորհրդային Հայաստանից մերժված Նժդեհը ճակատագրական սխալ գործեց՝ փորձելով ԽՍՀՄ վրա Թուրքիայի հարձակման դեպքում հայերի համար Գերմանիայից երաշխիքներ ստանալ։ Բայց նա չի մասնակցել վերմախտում հայկական ստորաբաժանումներ ձևավորելու գործին, չի պճնվել զինվորական համազգեստով ու ԽՍՀՄ-ի դեմ ռազմական գործողություններով իրեն չի պիտակավորել։ Նժդեհի դեմ նման մեղադրանքները սխալ հասցեով են։
Ես ձոն չեմ գրում Նժդեհին և չեմ առաջարկում Ռուսաստանում կանգնեցնել նրա արձանը։ Ես ընդամենն առաջարկում եմ ընդունել Նժդեհի մասին հատուկ կարծիք ունենալու հայերի իրավունքը և ամենաանխիղճ ձևով նրանց ֆաշիստական հանցագործներին ռեաբիլիտացնելու հակում չվերագրել։ Իմիջիայլոց, հետպատերազմական Խորհրդային Միությունում լավ էլ հասկանում էին Վլասովի ու ընկերների, որոնց տրիբունալի վճռով կախաղան հանեցին, և Նժդեհի տարբերությունը, ում ցանկանում էին օգտագործել Թուրքիայի դեմ պայքարում։
Ուստի, երբ հաջորդ անգամ որևէ մեկի մոտ ցանկություն կառաջանա բարբարոսական նպատակներով ձեռքը վերցնել մուրճ, վրձին կամ մեկ այլ գործիք, ավելի լավ կանի այցելի գրադարան։ Եվ ամենակարևորը՝ թող չմասնակցի այն հիմար ակցիաներին ու քարոզչական արշավներին, որոնք իրենց շահերի համար իրականացնում են օտար պետությունները։
Կոնստանտին Զատուլինի հոդվածի բնօրինակը՝ «Լազարևյան ակումբի» կայքում