Վահան Իշխանյանը հայկական աղքատության չպատմված տարածքը լցնող վեպի մասին։
Ջոն Ստայնբեկի «Ցասման ողկույզները» (The Grapes of Wrath) վեպի մի հատվածում նկարագրվում է, թե ինչպես ընտանիքի չորս տղամարդիկ եւ իրենց երկու փոքրիկները լուսաբացից մինչև մութն ընկնելը արկղը 5 սենթով 20 արկղ դեղձ են հավաքում և ստանում ընդամենը մեկ դոլար։
Այդ դոլարը բավարարում է ամբողջ ընտանիքով մի օրվա ճաշին։
Իսկ երկրորդ օրը, պարզվում է, սեփականատերը մի արկղի գինը իջեցրել է 2,5 սենթի։ Այդ գնով օրվա վերջում կունենային կես դոլար եւ էլ չէին կարող ամբողջ ընտանիքով սնվել։ Չե՞ք ուզում, բազմաթիվ սոված ընտանիքներ սպասում են աշխատատեղ ազատվի, գան իրենք դեղձ հավաքեն։
Ով բողոքում է, ասում են՝ կարմիր, ու ոստիկանները ծեծում, քշում են։
Ամերիկայի տարբեր անկյուններից հազարավոր մարդիկ Կալիֆորնիա են եկել սեզոնային աշխատանքի հույսով, սակայն բախվում են մեծ հուսախաբության. աշխատանք չկա, իսկ եթե հանկարծ աշխատանք են ճարում, այնքան չնչին վարձատրություն են ստանում, որ նույնիսկ սնվելուն չի հերիքում։
Անցյալ տարի ընկերս Մոսկվայից զանգել էր, քննարկում էինք վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի էն խոսքերը, թե աշխատանք կա, բայց մարդիկ չեն ուզում աշխատել։ Նա հիշեց Ստայնբեկի գիրքը՝ կապիտալիզմը երկիր չի ճանաչում. էն, ինչ Ամերիկայում էր, կրկնվում է Հայաստանում։
Վեպը չէի կարդացել, անպայման ուզեցի կարդալ։ Ռուսերենը գտա` “Гроздья гнева”, արդեն պիտի ինտերենտից քաշեի, մեկ էլ մտքովս անցավ փնտրել, թե ի՞նչ կա Ստայնբեկից հայերեն։ Ա~յ քեզ զարմանք, 2017-֊ին «Զանգակ» հրատարակչությունը հրատարակել է Ջոն Ստայնբեկի «Ցասման ողկույզները»՝ Արամ Արսենյանի թարգմանությամբ։ Հարուստ հայերենով թարգմանություն, որի ընթերցանությունը զուգահեռներ է առաջացնում վերջին 30 տարիներին հայաստանցիների աղքատացման պատմության հետ։
Վարչապետ Փաշինյանն ասում էր. «Մարդիկ հին իներցիայով ասում են` աշխատանք լինի, աշխատենք: Որտեղ գնում եմ, ասում են` աշխատանք լինի, աշխատենք, հետո հարցուփորձ ենք անում, հիսուն մետր էն կողմ աշխատանք կա թափուր, և սեփականատերն ասում է` 4 տարի ա ես չեմ կարում 2 մարդ ընդունեմ աշխատանքի, որովհետև մարդիկ չեն գալիս աշխատելու: Ինչի՞ չեն գալիս աշխատելու, որովհետև աղքատության նպաստ են ստանում, որովհետև մտածում են՝ երբ որ աշխատեն, էդ աղքատության նպաստից կզրկվեն: Մարդիկ իրենց կովերին մորթում են, որ աղքատության նպաստ ստանան։ Հեռուստացույց չեն առնում, որ աղքատության նպաստ ստանան»։
Իսկ մի քանի օր առաջ էլ ասաց, թե՝ «Կարաս» գինու գործարանը խաղողի բերքը չի կարողանում հավաքի, քանի որ աշխատող չկա։
Սերժ Սարգսյանը, ումից հեղափոխությամբ իշխանությունը վերցրեցին, գրեթե նույն բանն էր ասում։ Հեղափոխությունից մի տարի առաջ Սերժ Սարգսյանն ասում էր. «Մարդ եթե ուզում է լավ ապրել, պետք է աշխատի: Եթե առավոտից երեկո նա պատրաստ չէ աշխատելու, ուրեմն միշտ վատ է ապրելու, միշտ նախանձելու է ուրիշին, միշտ բամբասանքներն առաջին տեղն է դնելու և իրեն թվալու է, որ ամբողջ Հայաստանում բոլորը գող են ու միայն ինքը գող չէ, դրա համար վատ է ապրում»:
Ի՞նչ աշխատանք, ինքա՞ն են վճարում, այդ տանջալի աշխատանքից հետո ի՞նչ կարելի է գնել։ Այս հարցերի պատասխանը չկա, վարչապետները չեն տալիս։
Հիշեցի բարեկամուհուս. աղջիկն աշխատում է խանութում, օրը 10 ժամ, ստանում է 100 հազար դրամ աշխատավարձ, այսինքն` մոտ 200 դոլար: Բուռն կերպով մասնակցել է սիրո և համերաշխության կոչվող հեղափոխությանը, բայց հեղափոխությունը նրան 0 սեր և 0 համերաշխություն է բերել։ Հազիվ լումա-լումա հետ է գցել մի փոքր գումար, որն ամբողջությամբ` 400 հազար դրամ, ծախսելու է վիրահատության վրա։ Ոտքերի հիվանդությունը սրվել է երկար ժամանակ կանգնած աշխատելուց։
Հետհեղափոխական ժամանակաշրջանում առևտուրը կտրուկ անկում է ապրել, և գործատերը նրա աշխատավարձը 15տոկոսով իջեցրել է: Այժմ ստանում է 85 հազար դրամ։ Գրեթե ստրկական աշխատանք։ Էդ էլ հերիք չի, խանութում գողություն է լինում, սեփականատերը աղջիկների աշխատավարձից է կորուստը հանում։ Սա տարածված պրակտիկա է գրեթե բոլոր սուպերմարկետներում։ Իսկ այս խանութը թանկ ապրանքներ է վաճառում։ Բայց նա դողում է իր աշխատանքի վրա, եթե կորցնի ինչպե՞ս է ապրելու։
Շատերն ավելի ցածր գումարով են իրենց գոյությունը պահում՝ 80-60 հազար դրամ աշխատավարձով: Ստրուկ որ պահեին, կացարանի ու կերակրելու համար ինչքա՞ն կծախսեին։
Մի ուրիշ ծանոթ էլ ասաց, թե Վանաձորում ավելի ցածր, նույնիսկ ամիսը 40 հազար դրամով են խանութում աշխատում։
Փաշինյանը սիրում է ասել, որ աղքատությունը մարդկանց ուղեղներում է, և որ իրենք` աղքատներն են մեղավոր, որ աղքատ են, չեն աշխատում, չեն ձգտում աղքատությունից դուրս գալ, մնում են աղքատ։
Ստայնբեկի վեպն այն մարդկանց պատմությունն է, որոնք դիմադրում են ամեն կողմից գրոհող աղքատությանը, վերջում արդեն բնությունն է գրոհում` հեղեղներով խեղդելու նրանց վերջին ճիգերը։ Նրանց երկու բան է խանգարում՝ազնվությունը, որ երբեք իրենց թույլ չեն տա գողանալ ուրիշի ունեցվածքը, և արժանապատվությունը՝ որ կուլ չեն տա վիրավորանք ու նվաստացում. գլխավոր հերոսներից մեկը` Թոմը, երկու անգամ մարդ է սպանել` չհանդուրժելով նվաստացումն ու անարդարությունը։ Բայց ոչ բոլորը կարող են պահել իրենց առաքինությունները, աղքատությունը ներխուժում, գրավում է զանգվածներին և կուլ տալիս արժանապատվությունը։
Տարբե՞ր է, արդյոք, դրությունը Հայաստանում, աղքատությունն ուղեղո՞ւմ է, թե՞ դրսում։ Որտեղ էլ այն լինի, միևնույն է, մի հարց է առկախված` ինչպե՞ս եղավ, որ 30 տոկոս աղքատություն կա մի երկրում, որտեղ 30 տարի առաջ աղքատ մարդ գոյություն չուներ, իսկ եթե աղքատություն չկար, ուրեմն ուղեղներում էլ չէր կարող լինել։
Սովետի փլուզումից ընդամենը 6 տարի անց` 1996 թ.-ին, ՄԱԿ֊-ի տվյալներով` Հայաստանի բնակչության 23,9 տոկոսը գլորվել էր ծայրահեղ աղքատության մեջ, 82,4 տոկոսն աղքատ էր, վատ էր ապրում և միայն 13,2 տոկոսն էր նորմալ, իսկ ահա չնչին փոքրամասնությունը՝ 4,4 տոկոսը` լավ կամ շատ լավ։ 1998-֊ին առավել հարուստ և առավել աղքատ բնակչության եկամուտների տարբերությունը 32,2 անգամ էր, Եվրոպայի, Կենտրոնական Ասիայի, Լատինական Ամերիկայի երկրների շարքում Հայաստանը եկամուտների անհավասար բաշխմամբ առաջին տեղում էր (տվյալները վերցված են Էդիկ Մինասյանի «Հայոց նորագույն պատմության քառորդ դարը» գրքից)։
Շատ պարզ գործողություն եղավ. անունը դնելով սեփականաշնորհում` մարդկանց ձեռքից խլեցին գործարաններն ու ֆաբրիկաները, խանութներն ու գրադարանները։ Մինչև 1997 թվականը մասնավորեցվել է 4917 օբյեկտ։
Թվերի ու փաստերի հետևում է թաքնված երկրի աղքատության պատմությունը, երբ ինժեներն ու բանվորը մի օր իմացան, որ իրենց գործարանը սեփականաշնորհվել է, իսկ մի օր էլ տեսան, որ էն հաստոցները, որոնց վրա աշխատելով ընտանիք էին պահում, չկան, սեփականատերը կտրել, վաճառել է։
Իսկ հետո, սեփականշնորհումից հետո ի՞նչ եղավ նրանց հետ, ինչ-որ մեկը մեկնե՞ց երկրից, էն մյուսը փողոցում կանգնած տան իրե՞րն էր վաճառում։ Այդ թաքնված պատմությունների վեպերը չկան։
Վիպական բաց տարածքը լրացնում են աղքատացման այլ պատմություններ, որոնցից մեկն էլ Ստայնբեկի «Ցասման ողկույզներն» է: Թարգմանվելով հայերեն` հայ ընթերցողին ամերիկյան անարդարության պատմության միջոցով այն բացատրում է նաև իր երկրի աղքատության պատմության արմատները։
Ստայնբեկի վեպը աղքատացման պատմություն է, աղքատների համերաշխության ու հարուստների ագահության ու էգոիզմի պատմությունն է։
Ինչպես Հայաստանում աղքատությունը սկսվում է ունեզրկմամբ, «Ցասման ողկույզներում» էլ մարդկանց ձեռքից հողն առնում ու նրանց մատնում են աղքատության։
Վեպը սկսվում է Օքլահոմայում բազմաթիվ ընտանիքների ունեզրկմամբ։
Ինչ-որ ժամանակ հողատարածքը պատկանել է Ջոուդների ընտանիքին, հետո անցել է ինչ-որ սեփականատիրոջ: Այսուհանդերձ, Ջոուդները և բազմաթիվ ընտանիքներ տասնամյակներով վարձակալած հողը մշակել ու նորմալ ապրել են։ Եվ մեկ էլ, մի օր պարզվում է, որ հողերը բանկերը գնել են, իրենց ձեռքից առել, տրակտորները մտցրել ու իրենց տարածքից դուրս են քշում:
«Տրակտորը կտրեց-անցավ բակով, և պնդացած, ոտնակոխ հողը ցանած դաշտ դարձավ, և տրակտորը շրջվեց ու մի անգամ էլ կտրեց-֊անցավ բակով, տասը ոտնաչափ լայնությամբ մի ծերտ մնաց անհերկել։ Եվ կրկին հետ դարձավ։ Երկաթե կողաթևը տան անկյանը քսվեց, քանդեց պատն ու տունը հիմքից պոկեց, և տունը ճզմված բզեզի պես մի կողմի վրա փռվեց։ Հրացանը ձեռքին վարձկալը նայում էր նրա հետևից։ Կողքին կինն էր, թիկունքում` սսկված երեխաները։ Եվ բոլորը տրակտորի հետևից էին նայում»։
Մարդիկ կանգնած նայում են, թե ինչպես է տրակտորը քանդում իրենց ձեռքերով կառուցած տունը, ուր սերունդներ են հասակ առել։
Տղամարդն ուզում է պաշտպանել իր ընտանիքը, զենքը հանել է, որ սպանի իր տունը քանդողին: Տրակտորիստն ասում է՝ ինձ սպանես, քեզ կկախեն, իսկ հետո տեղս ուրիշ տրակտորիստ կնստի, նա տունդ կքանդի։ Սխալ մարդու ես ուզում սպանել։ Ճիշտ է, ուրեմն քեզ հրաման տվողին է պետք սպանել։ Էլի սխալ գծի վրա ես, նրան էլ բանկն է կարգադրել հրաման տալ։ Ուրեմն, բանկի նախագահին, հրացանս կլցնեմ, կգնամ գրասենյակում կսպանեմ։ Տրակտորիստն ասում է՝ բանկը հրամանը ստացել է արևելքից։
Տանտերն այլայլվում է՝ էդ կծիկի պոչը որտե՞ ղ է, միտք չունեմ սովից սատկելու։ Չգիտեմ, գուցե չկա էն մարդը, որին պետք է սպանել։ Գուցե մարդիկ բոլորվին էլ մեղավոր չեն։
Հետո տանիքի ու աշխատանքի որոնումներ, անհուսություն, թշվառություն, և աղքատացած մարդիկ դառնում են քամահրանքի թիրախ, նրանց արհամարհանքով Օքի են անվանում (Օքլահոմայից եկած). «Դե ես ու դու խելք ունենք։ Իսկ անիծյալ օքիները ո´չ խելք ունեն, ո´չ էլ բան են զգում։ Ոնց որ մարդ չլինեն։ Իսկական մարդը էն ձևով չի ապրի, ինչ ձևով դրանք են ապրում։ Իսկական մարդը էդ կեղտին ու ողորմելի վիճակին չի դիմանա։ Օքիները համարյա գորիլա են»։
Վարչապետական լեզվով ասած՝ աղքատությունը նրանց ուղեղներում է։
Ստայնբեկը վեպը սկսել է գրել 1936-ին, ուսումնասիրել է աղքատացման ճանապարհները, իր բոլոր հերոսները նախատիպեր ունեն, և ավարտել 1939-ին։ Այս տարի վեպի 80-ամյա տարեդարձն է։ Բայց կարծես 80 տարվա ընթացքում կրկին նույն աներևույթ ձեռքը, ոչ միայն Ամերիկայում, աշխարհով մեկ, նաև Հայաստանում, այն, որին ընչազուրկ դարձած հողագործը փնտրում, փնտրում է, որ սպանի, բայց չի գտնում, շարունակում է մեկի հարստությունը հազարապատկել, իսկ մյուսներին` մատնել աղքատության։
Տրակտորով տունը քանդելու տեսարանը կարծես մեկը մեկին կրկնում է 2004-2005 թվականներին Հյուսիսային պողոտայի կառուցապատման ժամանակ բնակիչների ունեզրկումը։ 2005-ի ակնարկը պատմում է.
«Լիաննա Զազյանը սենյակի մեջ՝ տունը քանդում են։ Իրերը կապկպած, չգիտի՝ ուր գնա։ Լիաննան ապրում է 2 և 6 տարեկան երկու երեխաների հետ, ամուսնուց բաժանված է։ Գասպարյանը տալիս է 10,5 հազար դոլար և պահանջում տունը դատարկել։ Լիաննայի հարազատները եկել են Գավառից ու ընկած տուն են փնտրում, սակայն այդ գնով չեն գտնում. ամենախարխուլ բնակարանը ծայրամասում 13 հազար է։
«Գոնե 2 հազար դոլար էլ լիներ։ Հիմա երեխաներս որ մանկապարտեզից գան, ապրելու տեղ չունեն։ Էրեխեքիս մանկատուն տամ, ես էլ փողոցո՞ւմ մնամ»,- ասում է Լիաննան, որի տունը պաշարել են կոյուղու ջրերն ու առնետները:
Լիաննան ասում է, որ գիշերը քնելիս դուռը չի փակում, որ եթե հանկարծ պատերը փլվեն, հասցնեն փրկվել»:
Մեկ ուրիշ ակնարկ՝ «Պետական կարիքնե՞ր». իսկ ո՞վ է հոգալու Բուզանդի փողոցի ընտանիքների կարիքները» պատմում է.
«Երբ Աստղիկ Հովհաննիսյանի երկու զավակները վերադարձան դպրոցից, տեսան, որ այլևս տուն չունեն: Ոստիկաններն ու կարմիր բերետավորները կատարել էին հրամանը, որը, ամենայն հավանականությամբ, իջեցվել էր քաղաքական կապեր ունեցող հզոր օլիգարխների պատվերով, որոնք չնչին գներով ձեռք են բերում քաղաքի լավագույն տարածքները»:
Ո՞ւր են հիմա Լիաննան և Աստղիկը։
Իսկ Ստայնբեկի վեպում կարդում ենք, թե ուր են գնում անտուն մնացած հերոսները ՝ Ջոուդների 12 հոգանոց ընտանիքը, իրերով հազիվ խցկվում է խարխուլ բեռնատարը Կալիֆորնիա մեկնելու համար։ Մի հոգի էլ կա, որ ընտանիքի անդամ չէ, նախկին քարոզիչը, բայց բեռնատարում տեղ չկա. վերցնե՞ն, թե՞ ոչ։ Ախր չեն կարող, տեղ չկա։ Եվ ընտանիքի մայրն է որոշում ընդունում՝ իհարկե վերցնել, ասում է. «Հարցը կարողանալը չի, ցանկանալն է։ Եթե հարցը կարողանալն է, ոչինչ էլ չենք կարող՝ ոչ Կալիֆոնիա հասնել և ոչ էլ ուրիշ բան, իսկ եթե ցանկանալն է, դե՛, ինչ ուզենք, էն էլ կանենք։ Քանի որ բանը ցանկանալուն հասավ, ասեմ, որ մերոնք վաղուց են էս կողմերում, և երբեք չեմ լսել, որ ասեն, թե Ջոուդները կամ Հեյզլեթները հրաժարվել են օթևան տալուց կամ ճանապարհից մարդուն վերցնելուց, եթե նա խնդրել է կամ դրա կարիքն է ունեցել։ Անհաջող Ջոուդներ եղել են, բայց ոչ էդ աստիճան»։
Մայրն ամբողջ ընտանիքի շարժիչն է, երբ ընտանիքը հուսահատության ամենեզրին է հայտնվում, որից այն կողմ արդեն անդունդն է, մայրը կամքի ուժով, միշտ լավատեսությունը վառ, մաքառման մի վերջին ճիգ է գործադրում, և ընտանիքը կրկին փոքրիկ փրկության ափ է բերում, ու ամենահուսահատական վիճակում երբեք չի մոռանում ձեռք մեկնել նեղության մեջ որևէ օտարի։
Վեպը հակադրում է մի կողմից` աղքատության կարեկից, ապրումակցող, մյուս կողմից` վանող ու անտարբեր հարստության դեմքերը, մի կողմից` մասնավոր սեփականության եսասեր, մյուս կողմից` համայնքային կյանքի համերաշխ դեմքերը։ Միակ հաստատությունը, ուր համերաշխությունն ու հոգատարությունն է իշխում, պետական ճամբարներն են, որտեղ աղքատները հաստատել են իրենց ինքնավարությունը, և որը սեփականատերերը ոստիկանության միջոցով, սադրանքներով ուզում են վերացնել, որպեսզի հանկարծ հասարակության համար օրինակ չդառնա։
Իսկ այդ սեփականատիրական աշխարհում օտար զգացումներ են կարեկցանքն ու ապրումակցումը, միայն փող, միայն շահ, այն աստիճան, որ հազարավոր սոված հայացքների ներքո բերքն ու բարիքը ոչնչացնում են, որ գները չիջնեն:
«Մարդիկ գալիս են ցաներով, որպեսզի գետերում կարտոֆիլ որսան, սակայն պահակները վռնդում են նրանց: Գալիս են չխկչխկան ավտոմեքենաներով , որպեսզի դեն նետված նարինջը հավաքեն, բայց նավթն արդեն ողողել է այն։ Եվ նրանք ցցվում են անզգայացած և նայում են գետն ի վար լողացող կարտոֆիլներին, լսում են խոզերի ճղճղոցը, որոնց մորթում են ցամաքած առուների մեջ և ծածկում կրահողով, նայում են նարնջի հսկայական լեռներին, որ ծորում են` դառնալով գարշահոտ նեխախյուս, և մարդկանց աչքերում պարտություն է դաջված, և սովյալների աչքերում ցասումն է աճում։ Մարդկանց հոգիներում ցասման ողկույզներն են սաստիկ հյութակալում ու հասունանում, խամրանում են՝ սպասելով այգեքաղին»։
Ամերիկայի պատմությունն ասում է, որ այդպես էլ այգեքաղը չի գալիս։ Հակառակը, եսասիրության վարակը կամ, այսպես կոչված, կապիտալիզմը տարածվում է աշխարհով, գալիս առնում նաև սովետական հսկա միությունը ու նրա մաս կազմող փոքրիկ Հայաստանը։ Ցասման ողկույզները հասունանում են, սակայն դրա բերքհավաքն էլ են անում կապիտալի ներկայացուցիչները: Հեղափոխություն է լինում, իշխանության են գալիս նրանք, ովքեր մեծահարուստներին հարկային արտոնություններ են տալիս, պետական ծառայողներին կրճատում, փողոց նետում և պրոգրեսիվ եկամտահարկը վերացնում, այն հարկը, որ հնարավորություն էր տալիս հարուստներին հիշել աղքատ հայրենակիցների մասին։