«World Link»-ի թղթակից Սյուզան Գրինբերգի հարցազրույցը քաղաքական փիլիսոփա, Սթենֆորդի համալսարանի Միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Ֆրենսիս Ֆուկույամայի հետ՝ մշակույթի կարևորության և այն մասին, թե ինչու կարևոր լինելով հանդերձ այն գրեթե աննշան ազդեցություն է ունենում տնտեսական բարեկեցության վրա։
Դուք դժգոհում էիք, որ ձեր առաջին գիրքը՝ «Պատմության ավարտը» սխալ են հասկացել։ Այս կապակացությամբ առաջացե՞լ են նոր, ավելի լուրջ խնդիրներ։
—Ամենամեծ խնդիրն այն է, որ մարդիկ սխալ են մեկնաբանել իմ փաստարկների նպատակը։ «Atlantic Monthly» ամսագրից Ջեյմս Ֆելոուզն այս առումով շատ տիպիկ օրինակ է։ Նա ասել է, որ ես ներկայացրել եմ այլընտրանքային մակրոտնտեսական աճի մոդել, չնայած տնտեսագետները հասկանում են աճի աղբյուրները, որոնք մշակութային չեն։ Ես երբեք չեմ ոտնահարել ժամանակակից տնտեսությունն իր ամբողջ հիմքով։ Կարծում եմ, որ հիմքը ճիշտ է, աճի գոյություն ունեցող մոդելները բավականին ճշգրիտ են, իսկ քաղաքական դեղատոմսերի գաղափարին ես ընդհանուր առմամբ համաձայն եմ։ Սակայն նույնիսկ այնպիսի ենթադրություններն, ինչպիսին է ժամանակակից նեոդասական տնտեսագիտությունը, հաշվի են առնում աշխարհում գրանցված աճի մոդելների միայն 70%-ը, չնայած կա շատ կարևոր մնացորդ, որը նրանք չեն բացատրում։ Այս մնացորդը պահանջում է բացատրություններ՝ հիմնված արդեն մշակութային մակարդակի վրա։
Ահա ինչում է պատմության ավարտի իմաստը։ Մենք հասկանում ենք սկզբունքների կարևորությունը, թե ինչպես կազմակերպել ժամանակակից հասարակությունը։ Կարգավորումը հնարավոր է, բայց լիբերալ ժողովրդավարության և կարգավորվող շուկաների էությունն այլևս հասկանալի չէ։ Սա նշանակում է շահերի տեղաշարժ տվյալ կարևոր գործոններից մինչև մնացորդային գործոններ, որտեղ կարևոր է սոցիալական կապիտալը։ Երկրորդ ընդհանուր սխալն այն է, որ իմ տեսությունը հայտարարվել է անիմաստ, քանի որ թվերը ցույց են տալիս, որ ցածր վստահությամբ երկրները կարող են զարգանալ այնպես արագ, ինչպես բարձր վստահության գործակցով երկրները։ Ես հստակորեն նշել եմ, որ վստահությունը կարևոր գործոն չէ ՀՆԱ-ի աճի կանխատեսման առումով։ Վստահության դերը աշխատանքի գլոբալ բաժանումը հասկանալու հարցում օգնությունն է, օրինակ՝ ինչու պետությունը պետք է ձեռնամուխ լինի ցածր վստահելի հասարակություններում խոշոր կազմակերպությունների ստեղծմանը, ինչպիսին է ֆրանսիականը, որտեղ մասնավոր հատվածը չի կարողանում կատարել այդ դերը։
Արդյո՞ք Փարիզում տեղի ունեցած վերջին ճգնաժամն արտացոլում է ձեր գրքի թեզը՝ կապված Ֆրանսիայի կառավարողների և կառավարիչների միջև առկա անդունդի հետ։
—Ֆրանսիական ժողովրդավարությունը միշտ եղել է անկատար, և վերջին ճգնաժամը հստակ ցույց է տալիս դրա պատճառները։ Այստեղ՝ Վաշինգտոնում, կառավարությունն արգելափակել է ինստիտուտների աշխատանքը, քանի որ բյուջեն փակուղու առաջ է։ Ֆրանսիայի իշխանությունները կարող են ավելի կոշտ միջոցներ կիրառել։ Այնտեղ օրենսդիր մարմնում ոչինչ չեն քննարկում, այլ միայն հարձակվում են միմյանց վրա։ Արդյունքում բոլորը հարցնում են՝ «իսկ մե՞նք՝ այն մարդիկ, ովքեր ընտրել են ձեզ»։ Միայն ես չեմ նկատել, որ ամբողջ ֆրանսիական պատմությունն իրենից ներկայացնում է ցատկ մի ծայրահեղությունից (իշխանության հսկայական կենտրոնացում) մյուսը (չափից ավելի ապակենտրոնացում):
Ինձ գրքում հետաքրքրել է ընտանեկան բիզնեսի գերիշխանության և կոռուպցիայի հետ կապված իտալական և չինական համայնքների օրինակը։
—Ինձ զանգահարել էին մի քանի իտալացի լրագրողներ։ Ես ակնկալում էի թշնամություն, բայց նրանք ասացին, որ գիրքը տալիս է իտալական քաղաքականության ճշգրիտ նկարագրություն, որտեղ կոռուպցիայի մակարդակը բարձր է ընտանիքից դուրս սոցիալական էթիկայի ցածր մակարդակի պատճառով։ Տնտեսական հաջողությունը կախված է ընտանեկան բիզնեսից և սա դեռևս օգտագործվում է պետության կողմից։ Նման իրավիճակը բնորոշ է նաև ամբողջ Լատինական Ամերիկային։ Գոյություն ունեն երկու առանձին բարոյական կանոններ՝ ընտանիքի և «փողոցի» համար։ Վերջինիս նշաձողը շատ ավելի ցածր է։ Եթե դուք ընտրվում եք պետական պաշտոնում, ապա ձեր առաջին բարոյական պարտականությունն է ինչ-որ բան գողանալ ընտանիքի համար։ Այս տեսությունը կարող է կիրառվել նաև Արևելյան Եվրոպայում, որտեղ նույնիսկ նման ասացվածք կա՝ եթե չես գողացել պետությունից, ապա գողացել ես քո ընտանիքից։ Մարդիկ այնտեղ հանրային ոլորտում նույնպես հակված են մեծ պասիվության։ Այս նախկին կոմունիստական երկրներից շատերը՝ ներառյալ Ռուսաստանը, կարծես թե ավելի շատ նման են իտալականի, քան ցանկացած այլ մոդելի՝ թույլ, անարդյունավետ պետություն և վատ կազմակերպված քաղաքացիական հասարակություն, հավասարակշռում անկայուն կառավարությունների և «կարգ ու կանոն» պարտադրելու փորձերի միջև՝ միաժամանակ ամրապնդելով հանցագործ խմբերը։
Ես առաջարկել եմ ուսումնասիրել նախկին կոմունիստական աշխարհը համաձայն իմ գրքի, քանի որ իմ կարծիքով մշակութային գործոնները բացատրում են անցումային շրջանի բազմաթիվ ուղիներ։ Տոտալիտարիզմը ենթադրում է այս հասարակությունների միատարրություն, բայց նրանք բոլորն էլ ներքինից բազմազան են։ Մեծ հաջողությունների հասել են այն երկրները, որոնք ինչպես և Լիտվան, անհապաղ և լրջորեն տեղ են տվել ոչ կոմունիստական անցյալով մարդկանց։ Ուկրաինայում ևս նմանատիպ մարդիկ կային, սակայն նրանցից ոչ մեկ կոմունիզմի փլուզումից հետո չմասնակցեց քաղաքական կյանքին։
Բալթյան երկրներում, օրինակ, ռուսների հանդեպ ատելությունն առնվազն այնքան խորն է, որքան էթնիկական ատելությունը Բալկաններում, սակայն, դրանով հանդերձ, վերափոխման գործընթացում այնտեղ ոչ մի կաթիլ արյուն չի թափվել։ Կարող եք հարցնել, թե ինչու են սովորաբար վկայակոչում Հյուսիսային Եվրոպայի մշակույթը։ Այստեղ վիճելն անիմաստ է, բայց հասկանալի չէ՝ ինչպես է փոխանցվել այս մշակույթը։ Առատաձեռնությունը բնածին բան չէ, իսկ մի քանի սերունդ առաջ հազիվ թե այս երկրների բոլոր բնակիչները գյուղացիներ էին։
Իսկ «հին, հարյուրամյա հաշիվների» վրա հիմնված Բալկանյան հակամարտության վերաբերյալ բացատրություննե՞րը։
— Բնականաբար, հատկապես, երբ այդ «հին, հարյուրամյա հաշիվները» ոչ մի կերպ չեն երևացել դարերի ընթացքում։ Երբ մարդիկ հանկարծակի բորբոքվում են, ասում են. «Այո, մենք ունենք հին հաշիվներ»։ Նման անհեթեթ ստերն աճեցվել են նաև իրանա-իրաքյան հակամարտության շուրջն, իբրև դա սուննի-շիական կամ արաբա-պարսկական հին հաշիվ է։
«Պատմության ավարտը…» գրքում դուք ասում եք, որ լիբերալ ժողովրդավարությունը և կապիտալիզմը «հաղթել են», սակայն ոչ բոլորն են համաձայն ձեզ հետ տանը։ Գուցե, այնտեղ այնքան էլ հստակ արտահայտված չէ, սակայն, այնուամենայնիվ, առկա անորոշությունը կարող է լինել նոր, դեռևս թաքնված գործընթացի մասը։ Ինչպես Ալան Բլումը մեկնաբանում է «Ամերիկյան երազանքի մայրամուտ»-ում, տնտեսությունը գործ ունի միայն բուրժուաների հետ, ովքեր վախենում են բռնի մահից, և որ ընդհանուր առմամբ, մարդիկ խեղաթյուրված արարածներ են և միշտ չէ, որ ցանկանում են հարմարավետ ապրել։
— Իհարկե, ամեն ինչ չէ որ բարեհաջող է ժողովրդավարական աշխարհում, բայց ոչ ոք չի կասկածում լիբերալ ընտրության հիմնական սկզբունքներին, որոնց այլընտրանք է ծառայում տնտեսական ազգայնականությունը կամ սոցիալիզմն իրենց բոլոր «հմայքներով»։ Խնդիրը հիմնականում ընկած է ենթակառուցվածքային մակարդակում՝ ինչպես լուծել մշակութային ինքնության հարցերը։ Իմ կարծիքով կապիտալիստական շուկան մեծապես փոխարինում է պայքարի հին ձևերին, սակայն հարցն Անցյալի մարդու (Last Man) մասին է (հայտնաբերվել է Ֆրիդրիխ Նիցշեի կողմից), որ մարդիկ (հասնում են այն մակարդակին երբ նրանք) չեն ցանկանում ռացիոնալ սպառում։ Սակայն, եթե նորից խոսենք Բալկանյան ճգնաժամի մասին, ապա իմ կարծիքով, դա չի վերաբերում ասվածին։ Քիչ հավանական է, որ այդ երկրներում կար ռացիոնալ սպառում, որը հետո հոգնեցրել է, ինչի արդյունքում ամեն ինչ ավարտվել է հայտնի անկարգություններով։
Լիբերալիզմի հարցում գոյություն ունի հին տեսական անհետևողականություն։ Ամերիկյան համակարգը հիմված է անքակտելի իրավունքների գաղափարի վրա, որը Ջեֆերսոնը հայտարարել է «ակնհայտ»։ Բայց այսօր ոչ մի լուրջ փիլիսոփա չի դիտարկի դրանք նույն ձևով, քանի որ 20-րդ դարում դարում կատեգորիաների հարաբերականության ավանդույթը թույլ է տալիս դրանք ավելի շատ դիտարկել որպես որոշակի մշակութային նորմեր, քան որպես համամարդկային ինչ-որ բան։
Շարունակելի…