Ինչո՞ւ չի անհետանում խորհրդային մարդը

Սոցիոլոգ, «Լևադա» կենտրոնի տնօրեն Լև Գուդկովն այն մասին, թե ի՞նչպես են բոլշևիկները ստեղծել նոր մարդ, ո՞ր հատկանիշներն են օգնել այդ մարդուն գոյատևել տոտալիտար պետությունում, և ինչու՞ է խորհրդային մարդը շարունակում ապրել մեր մեջ։

Ընդհանրապես, ամեն ինչ չէ, որ որոշվում է արժեքներով։ Նախ մի փոքր նկարագրենք, թե ով է խորհրդային մարդը։ Այս խնդրով մենք զբաղվում ենք արդեն ավելի քան երեսուն տարի։ Առաջին անգամ այս հետազոտությունը սկսել ենք 1989 թվականի փետրվարին։ Մենք այն կարծիքին էինք, որ խորհրդային մարդը նա է, ով զարգացել, ձևավորվել է վաղ խորհրդային տարիներին, երբ զուգահեռ սկսել էին ձևավորվել խորհրդային տոտալիտար ինստիտուտները։ Մի կողմից, խորհրդային մարդը կարգախոս է, նախագիծ, իսկ մյուս կողմից՝ նյութ, որից կառուցվում է խորհրդային տոտալիտար ռեժիմը։ Կոպիտ ասած, դա մարդ է, ով պատկանում է 1920-ականներին կյանք մտած սերնդին։ Սերունդ, որը ձևավորվել է ճնշող և ահաբեկչական ռեժիմի շատ ծանր պայմաններում։ Հենց նա էլ ծնել է այս համակարգը։ Նրա հեռանալով համակարգը սկսեց անկում ապրել։  Հայտնվեցին մարդիկ, ովքեր չգիտեին ինչ է նշանակում խորհրդային կյանքն իր գորշությամբ, հուսահատությամբ, գաղափարական պարտադրանքով։  

1990-ական թվականների սկզբին սա փորձով հաստատված էր և մենք ցանկանում էինք հետևել՝ ինչպես է խորհրդային մարդը հեռանում։ Նույն սխեմայի՝ համաձայն 4-5 տարին մեկ մենք չափումներ էինք իրականացնում։ Արդյունքում պարզվեց, որ 1994 թվականին, և նույնիսկ ավելին, 1999 թվականին խորհրդային մարդու հեռանալու մասին վարկածը չի հաստատվել։ Խորհրդային մարդը վերարտադրվում է։ Հարցն այն է, թե հատկապես ի՞նչն է այդ պահպանողականության գաղտնիքը։ Ի՞նչ է իրենից ենթադրում այդ խորհրդային մարդը։ Եթե ընդլայնենք այս թեման, ապա խորհրդային մարդու հայտնվելու պատմությունը կապված է 20-րդ դարի սկզբի ֆուտուրիստական այն գաղափարների հետ, ըստ որոնց, գալիս է նոր՝ տեխնոլոգիայի և ռացիոնալության դարաշրջան, նոր բարոյականություն, նոր մարդ՝ կյանքի նկատմամբ լիովին այլ մոտեցմամբ։

Այս ֆուտուրիստական նախագիծը վերցրեցին բոլշևիկներն ու ներդրեցին ինստիտուցիոնալ բոլոր համակարգերի հիմքում. կրթական համակարգ, կուսակցական համակարգ, պետություն, պետական ինստիտուտների համակարգը։ Արդյունքում այս բոլոր համակարգերն իրենց հերթին ձևավորեցին խորհրդային մարդուն։  

Արդյունքում հետազոտության ավարտին ունեցանք բավական հետաքրքիր պատկեր. Մարդ, ով հարմարվում է պետության ճնշող բնույթին և սովորում այդպես ապրել։ Սա չափազանց կարևոր պահ է։ Մարդ, ով իրեն նույնականացնում է պետության հետ, սակայն միևնույն ժամանակ հասկանում է, որ պետությունն իրեն մոլորեցնում է, շահագործում է, որ դա բռնության համակարգ է՝ ուստի անհրաժեշտ է հեռանալ վերահսկողությունից։ Սա խորամանկ մարդ է, կրկնակի մտածող, մշտապես չափազանց զգոն, որովհետև նրա ամբողջ կյանքն ուղեկցվում է բռնությամբ և հարկադրանքով։ Նա բավականին ցինիկ մարդ է, ով վստահում է միայն ամենամտերիմներին և հեռավորություն է պահում նորերից։ Բայց միևնույն ժամանակ նա ագրեսիվ է, ասթոնիկ, անզոր է երկարատև ջանքեր գործադրել, սակայն պատրաստ է և հակված նման իմպուլսի։ Հաճախ դա, իհարկե, գաղափարական նախագիծ է։ Նման պատկերները ներկայացված են խորհրդային շրջանի զանգվածային ֆիլմերում։ Դրանք բեկումնային ֆիլմեր են։

Սակայն, ըստ էության, խորհրդային մարդը կենտրոնացած է բացառապես ֆիզիկական գոյատևման վրա։ Այսինքն, մտահոգված է իր, ընտանիքի, մտերիմների բարեկեցությամբ։ Այստեղ չեն առաջանում բարոյական հարաբերություններ, եթե բարոյականություն ասելով նկատի ունենք եվրոպական մշակույթը։ «Բարոյական» եզրույթը կարելի է  երկու առումով հասկանալ։ Մի կողմից, դրանք ամենօրյա գոյության այն ձևերն են, որոնցում մարդն ապրում է, մյուս կողմից՝ քրիստոնեական ավանդույթի շարունակությունն է։ Անձնական պահվածքի հարաբերակցությունը ոչ թե շրջապատի հետ է, այլ որոշակի բարձրագույն արժեքների ու գիտելիքների հետ է։ Սեփական կյանքն ընկալում է որպես ավարտված՝ այդ իսկ պատճառով էլ առաջանում է այստեղ և այս պահին սեփական գոյությունը վերահսկելու անհրաժեշտություն։ Սա բարոյականության բոլորովին այլ կաոուցվածք է, որը մեզ հայտնի չէ։ Առնվազն, զանգվածներին օրինակ դա բացարձակապես բնորոշ չէ։ Խորամանկ, կեղծավոր, խորհրդային մարդն իր համար բարոյականության որևէ խնդիր չի դնում։