Հատված տնտեսական գիտությունների դոկտոր, սոցիոլոգ և հասարակական գործիչ Վլադիսլավ Ինոզեմցևի «Ոչ ժամանակակից պետություն» գրքից, որում նկարագրված են այն խնդիրները, որոնց Ռուսաստանը 21-րդ դարում որպես պետություն բախվում է։ Ինոզեմցևը խոսում է հետխորհրդային շրջանում պետության և հասարակության մոդեռնիզացման դժվարությունների, պատճառների մասին, որոնք բնորոշ են գրեթե բոլոր հետխորհրդային երկրներին։
Հասարակությունները, որոնք հավակնում են դառնալ արդիական, այսօր մեկ շատ կարևոր որակ են ի ցույց դնում։ Նրանք ոչ միայն հոգ են տանում իրենց քաղաքացիների բարեկեցության մասին, այլև ձևավորում են պայմաններ, որոնց շրջանակներում նախկինում «սոցիալական» անունով հայտնի ոլորտը դառնում է տնտեսական առաջընթացի կարևորագույն շարժիչը։ Այս մոտեցումը հիմնված է մարդկային կապիտալի՝ որպես արտադրության կարևորագույն ռեսուրսի մասին նոր պատկերացումների վրա։ Ռուսաստանի ոչ արդիականությունը դրսևորվում է ավելի շատ հասարակության և անհատի հանդեպ իշխանության վերաբերմունքում, քան երկրի արդիականացման անկարողության մեջ։
Սկսենք մեծահասակներից։ Կյանքի տևողության աճի հետ թոշակառուները դառնում են ոչ այնքան խնդիր, որքան ժամանակակից տնտեսության ակտիվներ։ Նրանք բժշկական և սոցիալական ծառայությունների հիմնական սպառողներն են, նրանք են որոշում սպառողական շուկայում, զբոսաշրջության մեջ, ապրանքների առաքման ժամանակ արձանագրվող միտումները։ Պատճառները պարզ են։ Մի կողմից, պետությունը սահմանում է կենսաթոշակային ապահովման շրջանակները, որոնցում գործում են ոչ միայն քաղաքացիները, այլև բիզնեսը՝ մասնավորապես կենսաթոշակային ֆոնդերը, որոնք վերջերս դարձել են խոշորագույն ներդրողներ։ Մյուս կողմից, կառավարությունը ստեղծում է հատուկ «բարենպաստ միջավայր», որը տարեցներին և ոչ թե բիզնեսի համար, ապահովում է անվճար ծառայություններ։ Այսինքն, թոշակառուների միջոցով իշխանությունները ֆինանսավորում են սոցիալապես կարևոր ոլորտները՝ նախևառաջ առողջապահությունը։
Ռուսաստանում միջին կենսաթոշակի հարաբերակցությունը մինչև 10 տարի առաջ աշխատավարձի նկատմամբ կազմել է ընդամենը 33,7%՝ մինչդեռ Դանիայում, Ֆրանսիայում, Շվեդիայում հասել է 86,6, 60,5 և 55,8%։ 2002 թվականին իրականացված կենսաթոշակային բարեփոխումները նախապես խեղաթյուրված էին։ Մի կողմից այն սահմանեց ցածր մակարդակ, կենսաթոշակային վճարները 22%-ի փոխարեն 10%-ի էին կազմում, մյուս կողմից կենտրոնական տեղում է պետական կենսաթոշակային ֆոնդը, իսկ դրա «ներդրումային հաջողությունը» պահանջում է բյուջեից լրացուցիչ փոխանցում տարեկան մոտ 2,6 տրիլիոն ռուբլու չափով։ Վերջինս պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ պետությունը ձգտում է, որ կենսաթոշակային խնայողությունները տրամադրեն երկար «էժան փող» տնտեսական զարգացման համար, մինչդեռ այն հակասում է կենսաթոշակային հիմնադրամների նպատակներին, որոնք միտված են ներդրողների համար բարձր եկամտաբերություն ապահովելուն։ Այսօր Ռուսաստանում միջին կենսաթոշակը կազմում է 13,8 հազար ռուբլի, սակայն խնդիրը ոչ այնքան այդ չափն է, որքան այն հանգամանքը, որ կենսաթոշակի անցնելն ընդունված է համարել որպես համեմատաբար նորմալ կյանքի ավարտ։
Ռուսաստանում բժշկության նկատմամբ վերաբերմունքը շարունակում է մնալ ոչ արդիական։ Զարգացած երկրներում առողջապահությունը տնտեսության կարևոր բնագավառն է, որը կազմում է ՀՆԱ-ի 11,3% (Գերմանիա) 17,1% (ԱՄՆ)։ Ռուսաստանում, ըստ Համաշխարհային բանկի գնահատականների, ցուցանիշը կազմում է ընդամենը 7,1%, միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ ամերիկյան բժշկական ծախսերի գումարը ՌԴ-ի ամբողջ ՀՆԱ-ից մեկուկես անգամ ավել է։ Սակայն, ժամանակակից առողջապահությունը չի կարող էժան լինել։ Ներկայումս բժշկական տեխնոլոգիաների զարգացումը պահանջում է հսկայական ներդրումներ։ Ռուսաստանում օգտագործվող բժշկական սարքավորումները և նյութերը հիմնականում արտադրված չեն երկրում։ Դրանց ներմուծումը կազմում է 79,8%, իսկ դեղամիջոցների ու պատրաստուկներինը՝ 72,7%։ Սակայն, բժշկական ծառայությունների մեծ մասի համար նախատեսված սակագներն ամերիկյանից ցածր են 6-22 անգամ։ Խնայողության հիմնական գործոնը դառնում է բժիշկների աշխատավարձը (2017 թվականին այն կազմել է ամսական միջինում 30 հազար ռուբլի, որը համապատասխանում է տարեկան 6,4 հազար դոլարի, այն դեպքում, երբ ԱՄՆ-ում ընտանեկան թերապևտի միջին աշխատավարձը կազմում է 207 հազար դոլար, իսկ սրտաբանինը ու օրթոպեդինը՝ 410-430 հազար) և հիվանդների սպասարկման ու խնամքի համար նախատեսված «երկրորդական» ծախսերը։
Հաշվի առնելով միջոցների սակավությունը և օգտագործման անարդյունավետությունն՝ այդ պայմաններում կարծես նույնիսկ խորհրդային բժշկության մոդեկը փրկելն է անհնար դառնում։ 2000-2016 թվականներին Ռուսաստանում փակվել են 7,5 հազար հիվանդանոցներ և պոլիկլինիկաներ։ Ներկայումս, ըստ Հաշվիչ պալատի տվյալների, ավելի քան 17,5 հազար բնակավայրերում քաղաքացիները չեն կարողանում ստանալ որևէ բժշկական օգնություն։ Միևնույն ժամանակ պարզվում է, որ խոշոր քաղաքներում «հենարանային կետերի» ստեղծումը բժշկության մեջ չի բերում այն «արդյունաբերական մեթոդների» կիրառմանը, որոնք այսօր հայտնաբերված են հատկապես զարգացած երկրներում։ Ոլորտը կարող է հաջող զարգանալ միայն այն դեպքում, եթե առաջատար տեխնոլոգիաները ներդրվեն այնպես, որ դրանց օգտագործումը դառնա զանգվածային և համատարած։ Շատ ավելի լուրջ խնդիրներ կան պրոֆիլակտիկայի գործում։ Լուրջ հետազոտությունը, որը պետք է իրականացվի առնվազն երկու կամ երեք տարին մեկ անգամ, ռուսական պայմաններում շուկայական գներով արժե առնվազն 20 հազար ռուբլի, սակայն կլինիկաներին բժշկական զննման համար վճարված հաշվարկային տարիֆը 2017 թվականին միջին տարիքի տղամարդկանց համար կազմել է 930 ռուբլի, իսկ կանանց համար 1057 ռուբլի։ Համաճարակաբանության ոլորտում իրավիճակն աղետալի է։ Ռուսաստանը միակ մեծ երկիրն է, որտեղ ՄԻԱՎ վարակակիրների թիվն արագ աճում է։ Աշխարհում կան առողջապահության արդյունավետությունը բարելավելու բազմաթիվ փորձեր։ Սակայն անվճար բժշկական ծառայությունների շարքն արագորեն նվազում է։ Արդյունքում, երկրի բնակչությունն է շարունակում նվազել։
Հաջորդ խնդիրն էկոլոգիական է։ Ռուսաստանի Շրջակա միջավայրի նախարարությունն ընդունում է, որ 147 քաղաքներում (կամ դրանց 60%-ում, որտեղ կատարվել են դիտարկումները) բնակվում է 56,2 միլիոն մարդ, միջին տարեկան կտրվածքով վնասակար նյութերի արտանետումները գերազանցում են Սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիային (ՍԹԿ) առնվազն մեկ ցուցանիշով։ Ռուսաստանի բնակչության գրեթե կեսն ապահովված չէ խմելու ջրով, իսկ խմելու ջրի մատակարարման աղբյուրներից յուրաքանչյուր երրորդը չի համապատասխանում ոչ միայն եվրոպականին, այլև նույնիսկ ներքին չափանիշներին։ Այսօր միայն Մոսկվայի շուրջը առկա են ավելի քան 210 միլիոն տոննա թափոններ, թունավոր օդ և ստորերկրյա ջրեր, սակայն Ռուսաստանում ընդունված չեն զարգացած երկրներում օգտագործվող այնպիսի միջոցառումներ, ինչպիսիք են թափոնների պարտադիր հավաքագրումը, արգելված չէ դրանց բաց պահպանումը, չի կիրառվում տեսակավորում և թափոնների խորքային վերամշակում։ Կարող ենք շարունակել օրինակները, բայց ընդհանուր իրավիճակը պարզ է։ Ռուսական իշխանությունները քիչ են շահագրգռված, իսկ հասարակությունը դեռ չի հասունացել այնքան, որ ստիպի կառավարությանը կատարել թեկուզ սեփական օրենքների սահմանած նորմերը։
Վերջին տարիներին ռուսական հասարակության առանձնահատկությունները դարձել են մի կողմից, ընթացիկ գործընթացների իմաստավորման մակարդակի նվազումը, իսկ մյուս կողմից՝ հաղորդակցման լիովին նոր մշակույթը։ Առաջին դեպքում հասարակության ուշադրությունը հրավիրում ենք ցանկացած լուրջ վերլուծության վրա, իսկ երկրորդ դեպքում սկսում ենք ապրել «հետճշմարիտ» աշխարհում, որտեղ տեղեկատվությունն ավելի հաճախ փոխարինվում է քարոզչությամբ։ Սովետական հանրային մտքի փոխակերպման ամենակարևոր գործոնը, ինչն ունենք այսօր՝ կոմունիզմի փլուզումից հետո, «կողմնորոշման կորուստն» է։ Հետխորհրդային հասարակագետների մի մասը պահպանել է մարքսիստական համոզմունքները և աստիճանաբար զարգացրել ձախ հակագլոբալիզմը։ Որոշները դարձել են տնտեսագիտության ոլորտում սոցիալական համեմատական ուսումնասիրությունների և սոցիալական իրականության վերլուծության քանակական մեթոդների փորձագետներ։ Շուտով պարզվեց, որ և՛ առաջինը, և՛ երկրորդն ինտելեկտուալ առումով ավելի շուտ կապված են իրենց արտասահմանյան, քան ռուսական գործընկերների հետ։ Մեծ մասը, գիտակցելով իր աճող մարգինալությունը, վերածվել է «ռուսական տեսությունների» տարածման իդեալական միջավայրի։ Խորհրդային մարքսիզմի այս «նոր ալիքը» ժառանգել է «մեթոդաբանության» և «մեծ տեսություների» սերը՝ ձգտելով բացատրել աշխարհը հենվելով դրա սպեկուլյատիվ կառուցման վրա։
Հասարակության մեջ հատուկ ռուսական ուղու դոմինանտ դառնալու համար անհրաժեշտ էին երկու լրացուցիչ պայմաններ։ Առաջինը կրթության անկումն է։ 1990-1991 թվականներին Ռուսաստանում բուհերի թիվը 514-ից 2000-2001 թվականներին հասել է 965-ի։ Ապա տնտեսական աճի վերականգնումից հետո և մինչ 2010-2011 թվականները հասել է պատմական առավելագույնի՝ 1115։ Համապատասխանաբար, ավելացել է նաև ուսանողների թիվը՝ 1990-1991 թվականներին 2,85 միլիոնից 2000-2001 թվականներին հասնելով 7,05 միլիոնի։ 1990-ական թվականների սկզբին ուսուցչական անձնակազմի աղքատացումը խթանել է արտագաղթը, մի շարք համալսարաններում պրոֆեսորների թիվը կրճատվեց 25-40%-ով։ Այս իրավիճակն ազդել է կրթության որակի վրա, քանի որ մի կողմից ուսուցիչների վատթարացող կոնտինգենտը և ուսանողների հանդեպ ուշադրության նվազումը, իսկ մյուս կողմից երիտասարդները հասկացան դիպլոմի, այլ ոչ թե ուսման կարևորությունը։ Արդյունքում, հիմա ռուսական շրջանավարտների միայն 46%-ն է աշխատանք գտնում այն մասնագիտությամբ, որով սովորել է, իսկ երեկվա ուսանողների 24%-ը գոհ է՝ չզգալով բարձրագույն կրթության կարիքը։ Չնայած նրան, որ Ռուսաստանը զիջել է իր դիրքերը միջազգայանորեն ճանաչված հետազոտությունների ոլորտում (հիմա զբաղեցնում ենք 15-րդ տեղը ներկայացված արտոնագերի քանակով՝ 43 անգամ ետ մնալով Չինաստանից), թեկնածուական և դոկտորական թեզերի պաշտպանության թիվը կրկնապատկվել է՝ համեմատած վաղ խորհրդային ցուցանիշների հետ։ Այն բանից հետո, երբ կառավարությունը փորձել է կարգավորել իրավիճակը՝ գիտնականներից պահանջելով «գիտական» արտադրանք, հայտնվել են մի շարք կեղծ ամսագրեր, որոնք գրանցված են ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ արտասահմանում, սակայն հիմնականում տպագրում են ՌԴ-ի և ԱՊՀ երկրների հեղինակների ստեղծագործությունները։
Երկրորդ պայմանն իշխանությունների քաղաքական շահն է՝ ճնշելով ազատությունն ու հաստատելով այն, ինչը հաճախ կոչվում է «կրթական ստանդարտ»։ 2005-2010 թվականներին ձևակերպվեց կրթական և գիտական կազմակերպություների ղեկավարների ընտրության կարգը, իսկ 2013 թվականին Գիտությունների ակադեմիան դարձավ պետական մարմին, որի ղեկավարն «ընտրվում է» երկրի ղեկավարի առաջարկությամբ։ Իրականում Ռուսաստանն արդեն կառուցել է «գիտական ուղղաձիգ», որն անմիջականորեն ենթարկվում է Կրեմլին ռուսական պատմական կամ ռազմական պատմական հասարակության գաղափարախոսական կառույցների միջոցով։ Վերջին տարիներին տեղի ունեցած իրադարձություններից հետո ռուսները ձգտում են կապել իրենց կյանքը լուրջ գիտության հետ։ Արտասահմանյան բուհերում ուսանողների թվաքանակի աճը 2000-2015 թվականներին գերազանցել է 400%, ռուս ուսանողների ավելի քան ¾-ը սովորում է Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում դրամաշնորհային համակարգի միջոցով։ Ռուսաստան վերադարձող բաժինը հազիվ 30%-ի հասնում։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ Ռուսաստանը դուրս է գալիս knowledge society (գիտելիքի հասարակության) ձևավորման գլոբալ միտումից։
Կրթությունն ավելի շատ դառնում է ձևականություն, սոցիալական գիտությունները վերածվում են գաղափարական մշակման գործիքի, իսկ առաջադեմ գիտական հետազոտությունները սակավ են։ Ճեղքման փորձի համար ոչ միայն ֆինանսական ներդումներ են անհրաժեշտ, այլև բարձրորակ հետազոտական թիմեր, և ամենակարևորը, տնտեսական և քաղաքական էլիտայի կողմից արդյունքների պահանջ։ Ռուսաստանում, ընդհակառակը, ամեն ինչ նպաստում է գիտելիքների փոխանակմանը։ Ընդորում այս աճող ոչ արդիականությանն ավելանում է ևս մեկ տարր՝ խոսքը կրոնի մասին է։ Ռուսաստանում եկեղեցու դերը միշտ առաձնահատուկ է եղել։ Բյուզանդիայից ժառանգած ուղղափառությունը՝ որպես «պետական» կրոն, առաջին հերթին ձևավորվել է գործող իշխանություններին աջակցության տրամաբանությամբ։ Եկեղեցին շատ բան է արել ինչպես ռուսական կայսրերի իշխանության հաստատման, այնպես էլ Ռուսաստանի՝ որպես աշխարհի նոր կենտրոնի կերպարի ձևավորման համար։
Նոր Ռուսաստանի ղեկավարությունը սկզբնապես գտնվում էր եկեղեցուն ավելի մոտ կետում, նույնիսկ եթե ընդունենք, որ այդ դիրքավորումը յուրօրինակ ներողության ժեստ էր եկեղեցեու հանդեպ խորհրդային շրջանի դաժանությունների համար։ Այդ դիրքավորումն այս կամ այն աստիճանով ենթադրում է հովանավորության փոխանակում իշխանությունների կողմից հոգևորականության լրացուցիչ լիգիտմության վերաբերյալ։ Խնդիրը ոչ թե ռուսների շարքերում կրոնական արժեքների տարածումն է՝ գործընթացում ինքնին ոչինչ չկա անբնական։ Խնդիրն այն է, որ կրոնական հեղինակությունները սկսում են խախտել ռուսական օրենքները, դե ֆակտո գրաքննելով գրականության և արվեստի ստեղծագործությունները, գործնականում նոր հոդվածներ ներկայացնելով Քրեական օրենսգրքում, պնդելով հազարամյակների եկեղեցական խորհուրդների որոշման մեղադրանքները, մենաշնորհելով բարոյականը կամ անբարոյականը սահմանելու իրավունքը, բացահայտորեն ոտնձգություն կատարելով ռուսական հասարակության հոգևոր և բազմազգ բնույթի նկատմամբ։ Վերջապես, չի կարելի ուղղել բնակչության տխմարեցման գործընթացը, որը վարում է հենց պետությունը քարոզչության միջոցով՝ ամենից առաջ հեռուստատեսության։
Ոչ միայն հասարակությունում, այլև կառավարման դասում ամենապարզ լուծումերի պահանջարկ է առաջ գալիս։ Այսօր երկրում արմատախիլ է արվում ոչ միայն քաղաքական մրցակցությունը, այլ նաև մրցակցությունը կառավարման ոլորտում։ Արդյունքում «իշխանության ուղղահայացությունը» վերածվում է բացասական ընտրության համակարգի։ Նախագահի թիկնապահները հանկարծ դառնում են նահանգապետեր, կոչվում են տեխնոկրատներ, իսկ ղեկավարները՝ ծանրաբեռնում են մեկի աշխատանքը մյուսով, արդյունավետ մենեջերներով։ Մարդկանց հետ հաղորդակցվելու լեզուն վերածվել է ավելի անիմաստ բյուրոկրատական կնիքների հավաքածուի։ Անհրաժեշտ է մի քանի խոսք ասել այն մասին, թե ինչով է ներկայիս Ռուսաստանը տարբերվում նախկինում գոյություն ունեցած բոլոր Ռուսաստաններից։ Ես նկատի ունեմ հասարակական գիտակցության արմատավորված ռազմականացումը, երբեմն նաև հասարակության մեջ արագորեն տարածվող թաքնված պատերազմի պաշտամունքը։ Ռազմական հիստերիան ուժեղանում է, քանի որ պատերազմի մասին առնվազն որոշ հիշողություններ ունեցող սերունդը գնում է և նրա ողջ ողբերգությունը կարծես թե ջնջվում է պատմական հիշողությունից։ Ռուսաստանն այսօր այնքան էլ չի գնում աշխարհի հետ «ոտք ոտքի» տված, որին նա պատկանում է, որքան բոլորին հակառակ ուղղությամբ։
Ռուսաստանի առավել տարածված խնդիրներից մեկը համարվում է իշխանության կողմից մարդու իրավունքների անտեսումը։ Պատճառը ես տեսնում եմ օրենքի հասկացության և ռուսական իշխանության էության խորը անհաշտելիության մեջ որպես այդպիսին։ Կրեմլի և ցանկացած մակարդակում նրա նշանակածների համար դժվար է համակերպվել այն մտքին, որ իրավունքներին տիրապետում են ի ծնե։ Նրանք սովոր են, որ իրավունքները կարող են միայն շնորհել։ Ահա թե ինչու Ռուսաստանի ոչ արդիականությունն այսօր հստակ տեսանելի է հատկապես այնտեղ, որտեղ խոսքը վերաբերում է հիմնական իրավունքներին՝ մասնավորապես հավասարության սկզբունքին։ Սկսենք գենդերային հավասարությունից։ Եթե մեր երկիրը լիներ ավելի ժամանակակից, ժողովուրդը կհասկանար, որ գենդերային հավասարության քարոզչությունը զուտ գործնական նշանակություն ունի։ Ամեն օր բախվելով ուրիշների կարծիքը և ուրիշների իրավունքները հաշվի առնելու անհրաժեշտությանը, մարդիկ ավելի քիչ են հակվում հակասոցիալական վարքագծին, նրանք ունեն անձնական կյանքի սահմանների առավել հստակ պատկերացում և անձի անձեռնմխելիության սկզբունք։ Ռուսաստանում այսօր մենք վստահ գնում ենք դեպի ռուսական միջնադար։ Կանայք, կազմելով երկրի բնակչության մեծամասնությունն, անհամաչափ ներկայացված են երկրի կառավարման մեջ, նույնիսկ չնայած նրան, որ միջինում ավելի կրթված են։ Պետական Դումայի ներկայիս կազմում կանայք 16,7% են։ Կանայք երբեք ՌԴ-ում չեն զբաղեցրել վարչապետի պաշտոնը և նախագահական ընտրություններում չեն ստացել քվեների ավելի քան 5%-ը։
Ռուսաստանում կանանց միջին աշխատավարձը ցածր է տղամարդկանցից 27,4%-ով, իսկ իրավիճակի բարելավում չի նկատվում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ 1926 թվականին ԽՍՀՄ քրեական օրենսգրքում հայտնվեց «Կնոջը ֆինանասապես կամ նյութական այլ միջոցներով կախվածություն ունեցող անձի հետ սեռական ակտի մեջ մտնելը ստիպելու» մասին պատիժը, այս հոդվածով գործեր հազվագյուտ են հարուցվում և գրեթե երբեք էլ դատարան չեն հասնում։ 2016 թվականին Ռուսաստանում գրեթե 50 հազար կին պաշտոնապես ճանաչվեց ընտանեկան բռնության զոհ։ Պետք է նաև ուշադրություն դարձնել նրան, թե ինչպես են ռուսական դատարանները վերաբերում բռնաբարության դեպքերին և ծանր մարմնական վնասվածքներով դեպքերին։ Միևնույն ժամանակ, մշտապես քննարկման առարկա են դառնում կանանց նկատմամբ դաժան պատիժների բազմաթիվ դեպքեր, որոնք «գերազանցում էին ինքնապաշտպանության սահմանները», երբ սպանել են կամ լուրջ վնասել են իրենց անհայտ բռնաբարողներին։ Զարգացնելով գենդերային թեման, չի կարելի չխոսել սեռական փոքրամասնությունների խնդիրների մասին, որոնց Ռուսաստանում նախընտրում են անվանել «ոչ ավանդական սեռական կողմնորոշմամբ անձինք», ինչը լրացուցիչ ընդգծում է «սովորականից» տարբերվող նրանց վարքագիծը։ Պաշտոնապես Ռուսաստանում ԼԳԲՏ-ների իրավունքները չեն ոտնահարվում, սակայն իրականում այդ մարդկանց հանդեպ խտրականությունը զանգվածային բնույթ է կրում, իսկ շատ քաղաքական գործիչներ բացահայտ ասում են, որ «Ռուսաստանը պետք է կարողանա պաշտպանել հասարակությունը միասեռականներից»։
Եզրափակելով՝ կխոսեմ ևս մեկ առանձնահատկության մասին։ Վերադարձ դասակարգային հասարակությանը, ինչն այսօր արագորեն տեղի է ունենում երկրում։ Այս երևույթը նկատելի է ամենուրեք, նախարարների և պատգամավորների, քահանաների և դատախազների, հետազոտողների և հատուկ քարոզիչների երեխաների՝ պատասխանատվությունից խուսափելու օրինակներով։ Հարստությունը և դիրքն իշխանական հիերարխիայում լիովին փոխում են ոչ միայն մարդու ֆորմալ իրավական կարգավիճակը, այլ նաև նրա՝ իրեն ու իր մերձավորներին օրենքից ու նորմերից դուրս հռչակելու ունակությունը։ Սա լավագույն է ցույց տալիս, թե որն է այն կետը, որով ռուս հասարակությունը չի ցանկանում արդիականանալ։ Պետությունը կառուցում է իր քաղաքականությունն այնպես, որ քաղաքացիներն ընկալվեն որպես բալաստի մի տեսակ։ Բացի այդ, վերջին տարիներին քաղաքացիների շրջանում գոյություն ունեցող թեկուզև նվազագույն երաշխիքները վերացվում են թե օրենքով, թե փաստացի։
Գիտական գործունեությունը հիմնականում վերածվում է բացահայտ կեղծիքի, հավատը փոխարինում է գիտելիքին ու փորձին, իսկ մասնագիտական աճը լիովին կախված է հավատարմությունից։ Բոլոր այս միտումների մեջ է հենց առավել ակնհայտ դրսևորվում ռուսական հասարակության հնությունը, որը նրանից երբեք չի էլ հեռացել, և որը կոմունիստական ժամանակաշրջանում խիստ քողարկված էր։ Այսօր ցանկացած առաջընթաց և ցանկացած փոփոխություն նշանակում է այդ «կայունության» ոչնչացման վտանգ, որը դարձել է ներկայիս Ռուսաստանի իշխանության սիրելի երեխան և դա է պատճառը, որ կազմակերպական հնամաշ ձևերն ու մտածողությունը վերածնունդ են առնում սոցիալական ոլորտում։