Բեռլին. Ազատություն և ինքնիշխանություն

Ֆրանսիական հեղափոխությունն, ամեն դեպքում իր յակոբինյան դրսևորմամբ, ինչպես և բոլոր մեծ հեղափոխությունները, պոզիտիվ ազատության ծարավի դրսևորում էր։ Այն իր շարքերն ընդգրկեց մեծ թվով ֆրանսիացիների, ովքեր իրենց զգում էին որպես ազատագրված ազգ՝ չնայած նրանցից շատերի համար այն նշանակում էր անհատական ազատությունների խիստ սահմանափակում։ Ռուսոն հանդիսավոր կերպով հայտարարում էր, որ ազատության օրենքները կարող են ավելի դաժան լինել, քան բռնապետության լուծը։ Բռնապետությունն Աստծո սպասուհին է։ Օրենքը չի կարող լինել բռնակալ։ Երբ Ռուսոն խոսում է ազատության մասին նկատի չունի անհատի «նեգատիվ» ազատությունն, այլ այն, որ բոլորն առանց բացառության հասարակության լիիրավ անդամներն են և մասնակցում են պետական իշխանության իրականացմանը, որը կարող է միջամտել յուրաքանչյուր քաղաքացու կյանքի ցանկացած ոլորտին։

19-րդ դարի առաջին կեսին լիբերալները ճիշտ կանխատեսել էին, որ ազատությունը «պոզիտիվ» իմաստով կարող է հեշտությամբ խոչընդոտել «նեգատիվ» ազատության շատ դրույթների, որոնք համարվում են անձեռնմխելի։ Նրանք ասում էին, որ ժողովրդի ինքնիշխանությունը կարող է հեշտությամբ վերացնել անհատի ինքնիշխանությունը։ Միլը պնդում է, որ ժողովրդի կառավարումը դա պարտադիր ազատություն չէ։ Նրանք, ովքեր կառավարում են, պարտադիր չէ, որ նույն մարդիկ լինեն, որոնց կառավարում են։ Հետևաբար, ժողովրդավարական ինքնակառավարումը ռեժիմ է, որտեղ ոչ բոլորն են ինքնուրույն կառավարվում, այլ լավագույն դեպքում յուրաքանչյուրը կառավարվում է մնացածի կողմից։ Միլը և նրա հետևորդները խոսում էին մեծամասնության բռնապետության և «գերիշխող տրամադրությունների կամ կարծիքների» բռնապետության մասին և մեծ տարբերություն չէին տեսնում բռնապետության այդ և ցանկացած այլ ձևերի միջև, որոնք ոտնձգություն են կատարում մարդու գործունեության ազատության նկատմամբ։

Բենջամին Կոնստանը նշում է, երբ անսահմանափակ իշխանությունը, որը սովորաբար կոչվում է ինքնիշխանություն, հաջողակ ապստամբության արդյունքում մեկի ձեռքից անցնում է մյուսին, արդյունքում չի ավելանում ազատությունը, այլ միայն ստրկության բեռը փոխադրվում է մեկից մյուսի ուսերին։ Նա հարցադրում է անում՝ ինչու՞ մարդը պետք է հոգ տանի այն մասին, ինչը ճնշում է իրեն՝ կառավարություն, միապետ կամ գերիշխող օրենքներ։ Կոնստանն ընդունում է, որ «նեգատիվ» անհատական ազատության կողմնակիցների համար հիմնական խնդիրը ոչ թե այն է, թե ում է պատկանում իշխանությունը, այլ՝ որքան է այդ իշխանությունը կենտրոնացված նույն ձեռքերում։ Նրա կարծիքով, անսահմանափակ իշխանությունը ցանակացածի ձեռքում վաղ թե ուշ կհանգեցնի ինչ-որ մեկի ոչնչացմանը։ Սովորաբար մարդիկ բողոքում են բռնապետության այս կամ այն ղեկավարների դեմ, բայց բռնության իրական պատճառն, ըստ Կոնստանի իշխանության պարզ համակենտրոնացման մեջ է՝ ինչ պայմաններում էլ որ դա տեղի ունենա, քանի որ ազատությանը սպառնում է հենց բացարձակ իշխանության գոյությունը։ «Ոչ թե ձեռքն է անարդարացի,- գրել է նա,- այլ զենքն է չափազանց ծանր, որոշ բեռներ չափազանց ծանր են մարդկային ձեռքերի համար»։

Ժողովրդավարությունը, որը կարողացավ հաղթանակ տանել օլիգարխների (արտոնյալ անհատներ կամ անձանց խմբեր) նկատմամբ, հետագայում կարող է մարդկանց այնպես անխնա ճնշել, ինչպես նախկին ղեկավարները։ Իր աշխատանքում, որը նվիրված է ժամանակակից ազատության և նախորդների ազատության համեմատությանը, Կոնստանը նշում է, որ բոլորի համար հավասար  ճնշելու կամ միջամտելու իրավունքը համարժեք չէ ազատությանը։ Նույնիսկ ազատությունից միաձայն հրաժարումը չի պահպանում այն ինչ-որ հրաշքով։ Հիմքում միայն այն է, որ եղել է նախնական համաձայնություն և համաձայնությունը եղել է ընդհանուր։ Եթե ես համաձայնվել եմ հանդուրժել ճնշումը և ամբողջովին անտարբերությամբ կամ հեգնանքով նայում եմ իմ վիճակին, ապա արդյո՞ք դրանից ավելի քիչ եմ ճնշվում։ Եթե ինքս ինձ վաճառում եմ ստրկության, արդյո՞ք դա նշանակում է, որ ես դառնում եմ պակաս ստրուկ։ Եթե ես ինքնասպանություն եմ գործում, ապա ես ավելի քիչ մեռա՞ծ եմ, քանի որ կամավոր եմ ինքնասպան եղել։ «Ժողովրդի կառավարումն անկարգ բռնապետություն է, իսկ միապետությունն ավելի արդյունավետ կենտրոնացված բռնապետություն է»։

Կոնստանը Ռուսոյին համարում է անհատական ազատության ամենավտանգավոր թշնամին, քանի որ նա հայտարարել էր, որ «բոլորին տալով՝ ինձ ոչ մեկին չեմ տալիս»։ Նույնիսկ, եթե ինքնիշխանը «մեզանից» յուրաքանչյուրն է, Կոնստանի համար անհասկանալի էր, թե ինչու այդ ինքնիշխանը չի կարող ցանկության դեպքում ճնշել  «նրանցից» մեկին, որը կազմում է իր Ես-ի անբաժանելի մասը։ Հոբսն ավելի անկեղծ էր։ Նա չէր փորձում ամեն ինչ ներկայացնել այնպես, կարծես ինքնիշխանը չի ստրկացնում։ Հոբսն արդարացրեց այդ ստրկությունը, բայց ամեն դեպքում այնքան անամոթ չի եղել այն ազատություն անվանելու համար։ 

19-րդ դարի լիբերալ մտածողները երբեք չեն հոգնել ապացուցել, որ եթե ազատությունը նշանակում է հնարավարությունների սահմանափակում, որն ունեն մյուս մարդիկ, որպեսզի ստիպեն ինձ անել այն, որը ես չեմ ցանկանում կամ կարող եմ չցանկանալ, բայց ինչպիսին էլ որ լինի իդեալը, հանուն որի ինձ հարկադրում են, ես համարվում եմ անազատ, հետևաբար բացարձակ ինքնիշխանության հայեցակարգն ունի բռնակալական բնույթ։ Մեր ազատության պահպանման համար բավարար չէ հռչակել, որ այն չի կարելի խախտել, եթե միայն այդ խախտումը չվավերացվի այս կամ այն կառավարողի ինքնակալությամբ, ազգային ժողովի, թագավորի, դատավորների, իշխանությունների որոշ դաշինքների կամ օրենքների կողմից, քանի որ օրենքներն էլ կարող են լինել բռնապետական։ Դրա համար անհրաժեշտ է ստեղծել հասարակություն, որը ճանաչում է ազատության տարածքը, որի սահմանները ոչ ոք չի կարող խախտել։

Այդ սահմանները սահմանող նորմերը կարող են ունենալ տարբեր անուններ և բնույթ։ Դրանք կարելի է անվանել մարդկանց իրավունքներ, Տիրոջ խոսք, բնական իրավունք, օգտակարության դրսևորում կամ «մարդու անփոփոխ շահեր»։ Ես դրանք կարող եմ ապրիորի ճշմարիտ համարել կամ կարող եմ հռչակել որպես իմ բարձրագույն նպատակ կամ հասարակության և մշակույթի բարձրագույն նպատակ։ Այդ նորմերը հասարակության պատմական զարգացման ընթացքում ստացել են լայն ճանաչում և խորը արմատավորված են մարդկանց իրական բնույթում և ներկա պահին դրանք մարդու մասին մեր գաղափարների կարևոր մասն են կազմում։ Հիմա արդեն պարզ է, ինչքան քիչ հույս է թողնում մեծամասնության կառավարումը՝ ժողովրդավարությունը, որպես այդպիսին, չունենալով տրամաբանական կապ ազատության ճանաչման հետ և երբեմն ձգտելով պահպանել սեփական սկզբունքներին հավատարմությունը, այն ի վիճակի չի լինում պաշտպանել ազատությունը։

Ինչպես հայտնի է, բազմաթիվ են այն կառավարությունները, որոնք մեծ ջանքեր են գործադրել՝ ստիպելով իրենց հպատակներին կառավարությանը ցանկալի կամք դրսևորել։ «Բռնապետության հաղթանակն այն է, որպեսզի ստիպի ստրուկներին իրենց ազատ հայտարարել»։ Այստեղ ուժ կարող է պետք չլինել։ Ստրուկները բացարձակապես անկեղծ կարող են հայտարարել իրենց ազատության մասին՝ դրանով հանդերձ մնալով ստրուկներ։ Հնարավոր է՝ լիբերալների համար քաղաքական կամ «պոզիտիվ» իրավունքների հիմնական նշանակությունն այն է, ինչպես օրինակ, պետական կառավարմանը մասնակցելու իրավունքինը, որ այդ իրավունքը թույլ է տալիս պաշտպանել լիբերալների համար բարձրագույն արժեքը՝ անհատական «նեգատիվ» ազատությունը։ Բայց եթե ժողովրդավարությունները կարող են, չդադարելով լինել ժողովրդավարություն, ճնշել ազատությունն, ապա այս բառի լիբերալ իմաստով ի՞նչ կանի իսկապես ազատ հասարակությունը։

Կոնստանի, Միլի, Թոքվիլի և բոլոր լիբերալների համար, հասարակությունն ազատ չէ մինչ այն չի կառավարվում առնվազն հետևյալ երկու փոխկապակցված սկզբունքների հիման վրա։ Առաջինը՝ բացարձակ կարելի է համարել միայն մարդկանց իրավունքները, իշխանությունն այդպիսին չի համարվում, հետևաբար, ինչպիսի իշխանություն էլ որ լինի, մարդիկ լիովին իրավունք ունեն հրաժարվել ոչ արժանապատիվ մարդու կերպարից։ Երկրորդ՝ պետք է գոյություն ունենա տարածք, որի սահմաններում մարդիկ անձեռնմխելի են։ Այդ սահմանները հաստատվում են ոչ կամայականորեն, այլ ըստ նորմերի, որոնք ստացել են լայն և ժամանակի ընթացքում ապացուցված ճանաչում։ Օրինակ ծիծաղելի է ենթադրել, որ դատարանը կամ իշխանության գերագույն մարմինը կարող են վերացնել այդ նորմերը՝ դիմելով որոշ ձևական ընթացակարգերի։ Մարդուն բնորոշելով որպես նորմալ, ես մասամբ նկատի ունեմ նաև այն, որ նա չէր կարող հեշտությամբ խախտել այդ նորմերը, դրանով հանդերձ չունենալով զզվանքի զգացում։

Հենց նման խախտումները, երբ մարդուն առանց դատավարության հայտարարում են մեղավոր կամ առանց հետադարձ ուժի պատժում են օրեքով, երբ երեխաներին հանձնարարում են հավատարիմ լինել իրենց ծնողներին, ընկերներին՝ դավաճանել մեկը մյուսին, իսկ զինվորներին՝ դիմել պատերազմի բարբարոսական մեթոդներին, երբ մարդկանց խոշտանգում և սպանում են, իսկ փոքրամասնությանը ոչնչացնում են միայն նրա համար, որ նրանք առաջացնում են մեծամասնության կամ բռնապետի դժգոհությունը։ Նմանատիպ գործողությունները սարսափ են առաջացնում նույնիսկ մեր օրերում, և դա բացատրվում է նրանով, որ անկախ գոյություն ունեցող օրենքներից, մեզ համար բացարձակ բարոյական ուժի խոչընդոտներ կան, որոնք թույլ չեն տալիս կամք պարտադրել այլ անձի։ Հասարակության, դասի կամ խմբի ազատության բացասական իմաստով մեկնաբանումը չափվում է այդ խոչընդոտների ուժով, ինչպես նաև ուղիների քանակով և կարևորությամբ, որը նրանք բաց են թողնում իրենց անդամների համար, եթե ոչ բոլորի, ապա ամեն դեպքում դրանց ճնշող մեծամասնության համար։ Սա ուղղակիորեն հակադրվում է նրանց նպատակներին, ովքեր հավատում են ազատությանն ինքիշխանության «պոզիտիվ» իմաստով։

Առաջինները ցանկանում են սանձել իշխանությունը, մյուսները՝ ստանալ այն։ Սա արմատական հարց է։ Այստեղ պարզապես միևնույն հայեցակարգի երկու տարբեր մեկնաբանություններ չեն, այլ երկու արմատապես տարբեր և անհաշտելի գաղափարներ են կյանքի նպատակների մասին։

Սա պետք է շատ լավ հասկանալ, նույնիսկ եթե գործնականում դրանց համար անհրաժեշտ է լինում փնտրել փոխզիջում։ Այս դիրքորոշումներից յուրաքանչյուրը բացարձակ պահանջներ է ներկայացնում, որոնք չեն կարող լիովին բավարարվել։ Սակայն թյուրիմացություն կլիներ չընդունելը, որ այդ դիրքորոշումներից յուրաքանչյուրը ձգտում է կյանքում իրականացնել ամենաբարձր արժեքը, որն ինչպես պատմական, այնպես էլ բարոյական տեսանկյունից արժանի է դասել մարդկության կարևորագույն շահերի շարքում։

Թարգմանված է անգլերենից, բնօրինակը՝ Isaiah Berlin, Four Essays on Liberty/  Oxford University Press, 1969