Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկի լիբերտարիզմը

Լիբերտարիզմը ժամանակակից լիբերալիզմի հոսանքներից է, որը շեշտադրում է հասարակության ազդեցությամբ ձևավորվող անհատի իրավունքներն ու ազատություններ՝ միևնույն ժամանակ պետությանն հատկացնելով նվազագույն տեղ։ Լիբերտարիզմը ժամանակակից գաղափարական հոսանքներից ամենամոտը կանգնած է թերևս անարխիզմին։ Ի դեմս պետության այն տեսնում է մարդու ազատությունները ճնշող, նրա իրավունքները խախտող, շուկայական ազատությունը խեղաթյուրող սուբյեկտի։ Բոլոր լիբերտարիստական շարժումները կարելի է բաժանել երկու մեծ խմբի՝ պրագմատիկ-լիբերտարիստներ և սկզբունքային լիբերտարիստներ։

Պրագմատիկները պաշտպանում են «նվազագույն պետության» գաղափարը, սակայն ոչ այն բանի համար, որ իրենց կողմից պաշպանվող մարդու իրավունքները սուրբ են, այլ, որ նրա կողմից այդ իրավունքները պաշտպանող գործառույթների սահմանափակումը ստեղծում է մի շարք առավելություններ։ Այս խմբի հայացքները բավականին պարզ արտահայտել է Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկը՝ գրելով, որ եթե ուզում եք բավարարել մարդկանց ցանկությունները, ապա անհրաժեշտ է պետությանը փոքր տեղ հատկացնել, իսկ շուկային մեծ՝ հնարավորություն տալով վերջինիս օգտագործել մարդկային ձգտումների բնույթի մասին ողջ տեղեկատվությունը։ Որոշ լիբերտարիստներ ենթադրում են, որ պետության դերի նման սահմանափակումը թույլ կտա ավելացնել  արտադրությունը, հետևապես առավելագույնի հասցնել  օգուտը և ապահովել  արտադրության առավելագույն արդյունավետություն։ Լիբերտարիստական պրագմատիզմի քաղաքական տեսության «ժամանակակից» տարբերակի շատ տիպիկ ներկայացուցիչ է Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկը։ Նրա աշխատությունները լուրջ իմացաբանական հիմնավորումներ են տալիս՝ հերքելու «համընդհանուր բերակեցության պետության» ոգով սոցիալ-ռեֆորմիստական քաղաքականության հիմքերը։ Հայեկը գրել է, որ «անհատական ազատության իրավական երաշխիքների համար ոչինչ այնքան կործանարար չէ, ինչպես սոցիալական արդարության տեսիլքի ձգտումը»։

Ինչ-որ ժամանակ նրա տեսությունը համարվում էր որպես Քեյնսի տեսությանն այլընտրանք։ Քաղաքականության քննադատման գործընթացում «համընդհանուր բարեկեցության պետության» Հայեկի գաղափարն այն մասին, որ տնտեսության մեջ պետական միջամտության աճն ունի իր սահմանները, որոնց համար այն սկսում է հանգեցնել ստագֆլյացիայի և սպառնում է շուկայական համակարգի գոյությանն, ըստ էության, հանդիսանում է «ռեյգանոմիկայի» ծրագրի անկյունաքարերից մեկը։ Արդեն 1980-ական թվականներից Հայեկը փորձել է ցույց տալ, որ կապիտալիզմի և սոցիալիզմի միջև «միջանկյալ ճանապարհ» գոյություն չունի։ Պնդելով, որ ռացիոնալ տնտեսական հաշվարկը սոցիալիզմի ժամանակ գործնականում անհնար է, նա դրան հակադրում է կապիտալիստական շուկան՝ առաջարկելով ամենից առաջ տնտեսական և քաղաքական կյանքի կարգավորման շուկայական միջոցներ։

Հայեկը կոնկրետ նախագծված սխեմաներով և իդեալական մոդելներով հասարակության վերակառուցման գաղափարի անհաշտ և հետևողական հակառակորդն է։ Իր «Ճանապարհ դեպի ստրկություն» (1944 թ.) հայտնի գրքում նա ցույց է տալիս, որ նույնիսկ տնտեսական կյանքի չափավոր պետականացումն ի վերջո հանգեցնում է տոտալիտարիզմի (ամբողջատիրության) հաստատմանը։ Նա համոզված էր, որ մրցակցության վրա հենվող հասարակությունը վերջիվերջո մյուսներից ավելի հաջող է հասնում իր նպատակներին, ինչն, ըստ նրա,  հաստատվում է ժամանակակից քաղաքակրթության ամբողջ պատմությամբ։ Հայեկը բավականին պարզ տարբերակում էր «տնտեսությունը» և «շուկայական գործընթացը»։ Տնտեսությունն, ըստ նրա, կազմակերպություն է կամ սոցիալական կառույց, որտեղ որևէ մեկը գիտակցաբար ռեսուրսներ է բաշխում ըստ նպատակների մեկ ընդհանուր սանդղակի։ Ինքնաբուխ ստեղծված շուկայում դրա մասին ոչինչ չկա։ Ինքնաբուխ շուկայական տնտեսությունը (բաղկացած անհամար անհատական տնտեսական կառույցներից), ըստ Հայեկի, ունի երկու առավելություն։

Առաջինը, ինքնաբուխ տնտեսական կարգն օգտագործում է իր բոլոր անդամների գիտելիքները (այլ ոչ միայն տնտեսության կազմակերպողներինը)։ Երկրորդ՝ նպատակները, որոնց նա ծառայում է, անհատների մասնավոր նպատակներն են՝ իրենց բազմազանությամբ և հակասականությամբ։ Բոլորի համար միակ ընդհանուր նպատակն այնպիսի պայմանների ստեղծումն է, որտեղ պատահականորեն ընտրված ցանկացած անհատի շանսերն իր նպատակների առավել արդյունավետ իրականացման համար, շատ մեծ կլինեն։ Հենց սա ի նկատի ունեն՝ պնդելով, որ շուկայական կարգը կարգավորված սոցիալիստական տնտեսության համեմատ ապահովում է առավելագույնը և օպտիմալը։ Միաժամանակ Հայեկն ընդունում է, որ շուկայի թելադրանքը սպառնում է անհատի ազատությանը։ Մրցակցությունը ստեղծում է ինչ-որ անդեմ հարկադրանք՝ ստիպելով շատ անհատների վերակառուցել իրենց կյանքի ձևն այնպես, որն անզոր կլինեին փոխել տարբեր հրահանգներն ու հրամանները։

Միևնույն ժամանակ Հայկը դեմ էր առանց սահմանափակումների «ազատ ձեռնարկատիրությանը»։ Անհրաժեշտ են որոշ խոչընդոտներ, սակայն դրանք չպետք է լինեն պետության կողմից ստեղծված արհեստական արգելքներ, այլ բնական, ինքնաբուխ, որոնք առաջացել են սոցիալ-մշակութային էվոլյուցիայի գործընթացում։ Այս կանոնները, նախևառաջ, ներառում են ուրիշի սեփականության յուրացման մերժումը և կամավոր պարտավորությունների կատարումը։ Նրանք մարմնավորում են հակամարտության կարգավորման բազմաթիվ սերունդների կոլեկտիվ փորձն, ինչպես նաև ապահովում են ավանդույթների շարունակականությունը։  

LAISSEZ-FAIRE՝ բառացիորեն նշանակում է «թույլ տալ անել»։Այն պետության կողմից նվազագույն վերահսկողությամբ ազատ շուկայական փոխանակման համակարգ է։

Բնական ընտրության սկզբունքը Հայեկը փոխադրում է մարդկային հասարակության պատմության վրա։ Այս ընտրությանը դիմանում են միայն այն կանոնների համակարգերը (կրոնից և գաղափարախոսությունից մինչև արտադրության կազմակերպման ուղիները), որոնք այդ խմբերի կիրառման համար ապահովում են գոյատևման լավագույն պայմաններ՝ այսինքն կյանքի առավել բարձր մակարդակ։ Այս լույսի ներքո նա դիտարկում է արդարության խնդիրը։ Ըստ նրա, սկզբունքորեն սխալ է արդարությունը կապել բաշխման ցանկացած նպատակի հետ։ Ոչ մի անձ կամ խումբ չի իրականացնում հարստության ընդհանուր բաշխում կամ այլ բան։ Հետևաբար, սխալ է պնդել, որ բաշխումը կարող է լինել անարդար, քանի որ նման սահմանումը վերաբերում է միայն մարդկանց գործողություններին։ Հայեկը եզրակացնում է, որ բաշխման ցանկացած ուղի էականորեն հակասում է ազատությանը։ Այսպիսով, ապրանքների ազատ շուկայական հասարակությունում, որտեղ տնտեսական գործունեության վերջնական արդյունքը գիտակցված ընտրության հետևանք չէ, այլ անհատների անթիվ չհամաձայնեցված ընտրությունների արդյունք, առհասարակ չի կարող առաջանալ վերաբաշխիչ արդարության գաղափարը, իսկ բաշխման ներմուծման փորձերը կործանարար են հասարակության մեջ ազատության և անհատականության համար։ Սա շատ հստակ գաղափարական դիրքորոշում է, որը նախապատվությունը տալիս է ազատության որոշակի ձևի։

«Մենք ժողովրդավարությունից ֆետիշ դարձնելու մտադրություն չունենք։ Մեր սերունդն ավելի շատ խոսում և մտածում է ժողովրդավարության մասին, քան այն արժեքների, որոնց նա ծառայում է։ Ժողովրդավարության մեջ կիրառելի չէ ազատության մասին լորդ Էկտոնի ասած խոսքերը՝ «Ազատությունը բարձրագույն քաղաքական նպատակներին հասնելու միջոց չէ։ Այն ինքնին բարձրագույն  քաղաքական նպատակ է։ Այն պահանջում է ոչ թե պետության լավ կառավարում, այլ որպես երաշխավոր՝ ապահովելու հանրային և մասնավոր կյանքի բարձրագույն գաղափարներն իրականացնելու իրավունքով»։ Ժողովրդավարությունն, ըստ էության, սոցիալական աշխարհի և անձի ազատությունը պահպանելու միջոց է։ Որպես այդպիսին այն կատարյալ չէ։ Պետք է չմոռանալ նաև այն, որ հաճախ պատմության մեջ մշակութային և հոգևոր ազատության ծաղկումը տեղի է ունեցել ավտորիտար, այլ ոչ թե ժողովրդավարական կառավարման ժամանակաշրջանում, և, քանի որ կառավարումը միատարր է, դոգմատիկ մեծամասնությունը կարող է ավելի անտանելի դարձնել ժողովրդավարությունը, քան բռնակալներից վատագույնը։

Մենք, սակայն, ձգտում ենք ապացուցել, որ ոչ թե բռնապետությունն է հանգեցնում ազատության ոչնչացմանն, այլ պլանավորումը, քանի որ բռնապետությունը բռնության և պարտադրված գաղափարախոսության կատարյալ գործիք է և անհրաժեշտության դեպքում առաջանում է այնտեղ, որտեղ իրականացվում է լայնամասշտաբ պլանավորում։ Ժողովրդավարության և պլանավորման միջև հակամարտությունն առաջանում է այն պատճառով, որ ժողովրդավարությունը խոչընդոտում է ազատության սահմանափակմանը՝ այդկերպ դառնալով պլանավորված տնտեսության զագացման ճանապարհի հիմնական արգելքը։ Սակայն, եթե ժողովրդավարությունը հրաժարվի անձնական ազատության երաշխավորի դերից, ապա այն կարող է հանգիստ գոյություն ունենալ տոտալիտար ռեժիմների ներքո։ Պրոլետարիատի իրական բռնապետությունն իր ձևով ժողովրդավարական է, իրականացնում է կենտրոնացված տնտեսական կառավարում, ճնշում և ոչնչացնում է անձնական ազատությունները ոչ պակաս արդյունավետ, քան վատագույն ավտոկրատիաներն են դա անում։

Այն, որ ժողովրդավարությունը վտանգված է, դարձել է նորաձև, և դրանում որոշ վտանգ է թաքնված։ Այստեղից էլ առաջանում են սխալ և անհիմն համոզմունքներ, որ քանի դեռ երկրի բարձրագույն իշխանությունը պատկանում է մեծամասնության կամքին, դա կամայականության ճիշտ միջոց է։ Հակառակ հայտարարությունը ոչ պակաս սխալ կլինի՝ ոչ թե իշխանության աղբյուրը, այլ նրա սահմանափակումն է համարվում կամայականության հուսալի միջոց։ Ժողովրդավարական վերահսկողությունը կարող է կանխել իշխանության՝ բռնապետություն դառնալը, բայց դրա համար մեծ ջանքեր են անհրաժեշտ։ Եթե ժողովրդավարությունն իր խնդիրները լուծում է իշխանությունների օգնությամբ, չսահմանփակվելով հստակ սահմանված կանոններով, դա անխուսափելիորեն վերածվում է դեսպոտիզմի։  Երբ կառավարությունը պետք է որոշի՝ որքան խոզ մեծացնել կամ որքան  ավտոբուսներ պետք է երթևեկեն երկրի ճանապարհներով, որ հանքավայրերն են նպատակահարմար թողնել գործող կամ ինչ գնով վաճառել կոշիկները խանութներում։ Բոլոր նման լուծումները չեն կարող առաջանալ պաշտոնական կանոններից կամ ընդունվել մեկ անգամ և ընդմիշտ կամ երկար ժամանակով։ Դրանք անխուսափելիորեն կախված են շատ արագ փոփոխվող հանգամանքերից։ Եվ այսպիսի որոշում կայացնելով, ստիպված կլինեն ամբողջ ընթացքում հաշվի առնել  տարբեր անձերի և խմբերի շահերի միջև դժվար բալանսը։ Ի վերջո, ինչ-որ մեկը հիմքեր է գտնում նախընտրելու մեկի շահը մյուսի նկատմամբ։ Այս հիմքերը դառնում են օրենքի մի մաս։ Այսպես են ծնվում արտոնությունները, առաջանում է անհավասարությունը՝ պարտադրված պետական ապարատի կողմից…

Պետությունը պետք է սահմանափակվի ընդհանուր կանոնների մշակմամբ՝ տալով անհատներին ազատություն ամեն ինչում, ինչը կապված է տեղի և ժամանակի հանգամանքների հետ, որովհետև միայն անհատները կարող են լիովին իմանալ այդ հանգամանքները և  դրանց հարմարեցնել իրենց գործողությունները։ Եվ որպեսզի անհատները կարողանան գիտակցաբար պլաններ կառուցել, նրանք պետք է ունենան հնարավորություն կանխատեսելու կառավարության գործողությունները, որոնք կարող են ազդել այդ ծրագրերի վրա։ Բայց, քանի որ պետության գործողությունները պետք է կանխատեսելի լինեն, դրանք անխուսափելիորեն պետք է որոշվեն ձևակերպված կանոններով՝ ցանկացած անկանխատեսելի հանգամանքներից անկախ։ Եթե պետությունը ձգտում է կառավարել անհատների գործողությունները, կանխատեսելով դրանց վերջնական արդյունքները, ապա նրա գործունեությունը պետք է կառուցվի՝ հաշվի առնելով այդ պահին առկա բոլոր հանգամանքները, ինչը սակայն իր մեջ կրում է անկախատեսելիության մեծ գործոն։ Սրանով է բացատրվում հայտնի փաստն այն մասին, որ որքան շատ է պետությունը պլանավորում, այնքան ավելի դժվար է դառնում պլանավորել անհատին…»։

Թարգմանված է ռուսերենից, բնօրինակը՝ Алексеева Т.А. Современные политические теории /М., Российская политическая энциклопедия, 2000