Հատված տնտեսական գիտությունների դոկտոր, սոցիոլոգ և հասարակական գործիչ Վլադիսլավ Ինոզեմցևի «Ոչ ժամանակակից պետություն» գրքից, որում նկարագրված են այն խնդիրները, որոնց Ռուսաստանը 21-րդ դարում որպես պետություն բախվում է։ Ստորև Ինոզեմցևը խոսում է հետխորհրդային շրջանում պետության և հասարակության մոդեռնիզացման դժվարությունների, պատճառների մասին, որոնք բնորոշ են գրեթե բոլոր հետխորհրդային երկրներին։
Ռուսաստանը երկար հարյուրամյակներ կառուցել է իր ինքնությունը՝ երես թեքելով երևակայական Արևմուտքից և զգալով իրական Արևմուտքի դեմ պայքարելու անհրաժեշտությունը, իսկ դա պահանջում էր տնտեսական կարողություններ, ինչը երբեմն հանգեցնում էր «տնտեսական մրցակցության»։ Այդ պատճառով հայրենական էլիտան երկար տարիներ ժամանակ առ ժամանակ անհարմար է զգացել երկրի տնտեսության հումքային բնույթից և փորձել է դարձնել այն ավելի առաջնակարգ տնտեսություն։ Սակայն ամեն անգամ ցանկալիին մոտենալուց հետո երկիրը նորից հետ էր գլորվում։ Ինչո՞ւ Ռուսաստանին ժամանակ առ ժամանակ չի հաջողվում արդիականանալ։ Որպեսզի պատասխանենք այս հարցին, հակիրճ անդրադառնանք ժամանակակից արդիականացման հիմնական սկզբունքներին։
Առաջինը, արդիականացումը սկսվել է սովորաբար այն ժամանակ, երբ երկրները գտնվել են աղետի եզրին կամ վերականգնվում էին պատերազմից, որում պարտություն էին կրել։ Դա կարևոր դեր է ունեցել երկու պատճառով։ Մի կողմից ժողովուրդն այլընտրանք չի ունեցել, քան արագ զարգանալը։ Մյուս կողմից բնակչությունն աղքատ էր և պատրաստ էր աշխատելու։ Այս երկու գործոնները թույլ տվեցին իրագործել արդիականացման օրակարգն՝ առանց անցյալին վերադառնալու գայթակղության և երկար տարիներ պահպանեցին արդիականացման պահանջը, որի ընթացքում դրա հիմնական իմպերատիվները դարձան սովորական բնակչության մեծամասնության համար։ Արդիականացումը դիտարկվում էր ոչ թե որպես ցավոտ և կարճատև «աշխատանք սխալների վրա», այլ շարունակական և բնական գործընթաց։
Երկրոդը, արդիականացումը ենթադրում էր պետության հստակ մտածված գործողություններ՝ յուրօրինակ զարգացման ծրագիր. տնտեսական որոշ ճյուղերի առաջնայնություն, անհրաժեշտ միջոցների և ռեսուրսների հավաքագրում, նորարարության խրախուսում կամ հեռանկարային տեխնոլոգիաների ձեռք բերում, ազգային ձեռնարկություններին աջակցություն արտաքին շուկաներ դուրս գալու համար և այլն։ Կառավարությունը ձևավորվում էր նախևառաջ պրոֆեսիոնալ տնտեսագետներից, տեխնոլոգներից կամ ինժեներներից, ստեղծվում էին «ազգային շտաբներ», որոնք կառավարում էին բարեփոխումները, կոռուպցիայի դեմ անզիջում պայքար էր տարվում, ակտիվորեն ներդրվում էր օտարերկրյա փորձը, հրավիրվում էին արտասահմանյան մասնագետներ։ Այսպիսի պետության մոդելը, որը միշտ չէ ժողորդավարական, բայց որպես կանոն, արդյունավետ է հետագայում ստացավ «զարգացման պետություն» անվանումը։
Երրորդ, բոլոր արդիականացումներն ուղեկցվել են արդյունաբերության ծավալի կտրուկ աճով թե՛ ՀՆԱ-ում, թե՛ զբաղվածության համակարգում, ինչն իր հերթին պահանջում էր ներդումների աճ։ Արդյունաբերական արտադրանքի ծավալի ցուցանիշները (հաշվի առնելով այն, որ արտադրանքի մեծ մասն արտահանվում էր, և բնակչության եկամուտների մշտական աճը տնտեսական զարգացման պարտադիր պայման չէ) աճում էին ավելի արագ, քան կենսամակարդակը։ Այդ կերպ արդիականացումները ենթադրում էին համոզել բնակչությանը որոշակի շրջան ապրել դժվար պայմաններում, բայց պարգևատրվել ապագա հաջողություններով։
Չորրորդ, արդիականցումը հաջողվում է միայն այն դեպքում, երբ այն ուղղված է զարգացող երկրի՝ համաշխարհային տնտեսություն ինտեգրվելուն, այլ ոչ թե մեկուսացած զարգացմանը։ Արդիականացումը գործընթաց է, որի նպատակը և արդյունքն է հետամնաց և «շփոթված» երկները վերածել սոցիումի, որը կարող է զարգանալ բնական ձևով՝ ազատորեն մրցակցելով միջազգային հանրության այլ անդամների հետ։ Այլ կերպ ասած՝ դա քաղաքական և տնտեսական ջանք է, որը վերացնում է իր կրկնության անհրաժեշտությունն ապագայում և ճանապարհ է բացում ներդաշնակ զարգացման համար։ Ռուսաստանն այս համատեքստում բավական յուրօրինակ է։ Վերջին 500 տարիների ընթացքում ոչ մի պետություն համաշխարհային քաղաքական և տնտեսական «վարկանիշում» այդքան վերև չի բարձրացել և այնուհետև այդքան ներքև չի ընկել, առավել ևս ոչ մի երկիր այդ ամենով չի անցել մի քանի անգամ, ինչպես Ռուսաստանը։ Պետք է նշել, որ ռուսական արդիականացումների կարևորագույն կատալիզատորը հաճախ եղել է արտաքին աշխարհից եկող սպառնալիքը։ Արդիականացումը միշտ եղել է բացառապես վազող, անգամ այն դեպքերում, երբ արդյունքեր է տվել՝ կարճ ժամանակում պետությունը դարձնելով եվրոպական կամ համաշխարհային առաջատարներից։ Այս պատճառով այդ բոլոր փորձերը եղել են կարճ և ունեցել են հակասական բնույթ։
Հետամնացությունը հաղթահարելու ձգտումը պարտադիր չի ենթադրում դառնալ առաջատար և այդ պատճառով ռուսական արդիականացումների մեծ մասը հանգչել է «ժամանակակից» մակարդակին մոտենալուն պես։ Ձեռքբերումների պտուղները հազվադեպ են «հասել» ամբողջ բնակչությանը. զարգացումը սահմանափակվում էր որոշ ոլորտներով, որտեղ եղած հաջողությունները թույլ էին տալիս ասել, որ հետամնացությունը հաղթահարվել է։ Ընդ որում, Ռուսաստանում երբեք հստակ չեն սահմանվել արդիականցման նպատակները. էլիտաները հասկանում էին, թե ինչից են ուզում հեռանալ, սակայն չեն կարողացել ձևակերպել «ցանկալի ապագայի տեսլականը»։ Բացի այդ նրանք մշտապես անհամաձայնություն են ունեցել տնտեսական և քաղաքական բարեփոխումների շուրջ։ «Ժամանակակից լինելու» գաղափարը ներկայիս Ռուսաստանում հիմնվում է տնտեսական զարգացման հնարավորության վրա։ Մինչդեռ 1990 և 2000-ական թթ.-ի արդյունքները չեն վկայում դրա մասին։ Վերջին 30 տարիների ընթացքում տնտեսության մեջ հումքի ծավալը միայն մեծացել է, հիմնական ֆոնդերը նորացվում են շատ դանդաղ, իսկ տնտեսական շատ ցուցանիշներ այդպես էլ չվերադարձան ուշ խորհրդային մակարդակին։ 2008թ.-ին նախագահ Մեդվեդևի հռչակած արդիականության փորձն արագ ձախողվեց։ Այս ամենը չի նշանակում, որ երկրում երբեք արդիականացում տեղի չի ունենա, սակայն դժվար թե դա լինի գալիք տասնամյակներին՝ մի քանի պատճառով։
Առաջին պատճառն ունի գաղափարախոսական բնույթ, ըստ որի ղեկավար էլիտան և ժողովուրդը պատրաստ չեն արդիականացման օրակարգին։ Մի կողմից քաղաքական էլիտան հայտարարում է պահպանողականության և ազգային արժեքները և նորմերը հաստատելու մասին, այն դեպքում, երբ ցանկացած արդիականացում ենթադրում է սոցիալական կարգերի ճկունություն և դրանց տրանսֆորմացիայի հնարավորություն։ Մյուս կողմից այսօր իշխանության բոլոր ջանքերն ուղված են քաղաքացիներին համոզելու, որ Ռուսաստանը «ոտքի է կանգնել» ու վերադարձել է մեծ տերությունների շարքը և պատրաստ է հավասարապես մրցակցել Արևմուտքի հետ։ Այս պայմաններում արդիականացման կոչերը հակասում են իշխանության հռետորաբանությանը։ Բնակչությունն իր հերթին նույնպես պատրաստ չէ աջակցել արդիականացմանը։ Վերջին տասնամյակներին բնակչությունը սովորել է համեմատաբար բարձր կենսամակարդակին և ավեի «հանգիստ» կյանքին, քան առաջ էր։ Նրանք ավելի մեծ ծրագրեր իրականացնեու համար ջանքերը մեծացնելու կարիք չեն տեսնում։ Բացի այդ պետք է նշել «պատմական հիշողության» գործոնը. արդիականացման բոլոր փորձերը վերջին 100 տարիներին ոչ միանշանակ տպավորություն են թողել։ Անհաջողությունների շարքից հետո, ցանկացած նորը կընկալվի որպես խեղաթյուրում/գռեհիկություն։ Այսպիսով, այսօր Ռուսաստանում չկա արդիականացման ամենակարևոր նախադրյալը՝ հասարակական լայն կոնսենսուս իրերի ներկա դրության անընդունելության շուրջ։
Երկրորդ պատճառը համաշխարհային տնտեսությունում տեղի ունեցած փոփոխություններն են, որոնք պայմանավորված են տեխնոլոգիական հեղափոխությամբ։ Ավանդաբար արդյունաբերական արդիականացումը հենվում էր զանգվածային արտադրության և նոր տեխնոլոգիաների առևտրայնացման, ինքնարժեքի արհեստական նվազեցման և միասնական ապրանքների լայն շուկայի վրա։ Վերջին 2-3 տասնամյակում առաջնային և պահանջված դարձան այն ճյուղերը, որտեղ հաջողությունը պայմանավորված էր ոչ թե միատեսակ ապրանքների մասսայական արտադրմամբ, այլ շուկայի նեղ հատվածներում նույն ապրանքը տարբեր տեսքով ներկայացնելու կարողությամբ։ Ռուսաստանում նույնիսկ ֆորմալ շուկայական տնտեսության պայմաններում այս միտումը գործնականում կիրառելի չէ ոչ մի ճյուղում։ Երրորդ պատճառը տնտեսական և քաղաքական արդիականացման շահառուների բացակայությունն է։ Հաշվի առնելով, որ արտագաղթի պատճառով մարդկային կապիտալը նվազել է Ռուսաստանում, կրթության որակն ընկել է և տնտեսական համակարգը դեգրադացվել, իսկ բյուրոկրատիան պարալիզացրել է բնականոն տնտեսական կյանքը, գործնականում Ռուսաստանի միակ մրցակցային առավելությունը կարող էր լինել ռեսուրսների առատությունը և հումքի բոլոր տեսակների ցածր գները։ Սակայն թե՛ տնտեսապես, թե՛ քաղաքականապես նման պայմանները հակասում են էլիտայի շահերին. առաջին դեպքում դա կսահմանափակեր օլիգարխների գերշահույթները, իսկ երկրորդ դեպքում կվնասեր բյուջետային եկամուտներին, որոնք հիմնականում ձևավորվում են օգտակար հանածոների հարկերից և արտահանման տուրքերից։ Ըստ էության, «էներգետիկ գերտերության» գաղափարը ենթադրում է, որ արդիականացումը կարող է միայն ձևական լինել, որովհետև առանց հումքային բիզնեսի շահերին դիպչելու հնարավոր չէ ինդուստրիալիզացնել երկիրը։
Չորրորդ պատճառը պայմանավորված է արտաքին քաղաքականության և մեր դաշնակիցների բնույթով։ Հաջող արդիականացման բոլոր փորձերը ենթադրում էին գործընկերոջ առկայություն, գործընկեր, որը կարևոր շուկա կլիներ արդյունաբերական արտադրանքի իրացման համար կամ արագ զարգացման համար ներդրումներ և տեխնոլոգիաներ կտրամադրեր։ Ռուսաստանը կարող էր արագ արդիականանալ, եթե Եվրոպայի գործընկերոջ կարգավիճակը ունենար։ Սակայն քաղաքական պատճառներով երես թեքելով Եվրոպայից՝ նա շրջվեց ավելի պահպանողական հետխորհրդային երկրներին՝ հույսով, որ կկառուցի քաղաքական ինտեգրացիայի այլընտրանքային մոդել, և դեպի Չինաստան՝ տնտեսական համագործակցությունն ամրապնդելու նպատակով։ Ընդ որում, վերջինս լինելով արդյունաբերական տնտեսություն, այդքան էլ չի ցանկանա, որ Ռուսաստանը դառնա իր մրցակիցը։
Սկսած 1990-ականների առաջին կեսից՝ Չինաստանը Ռուսաստանից ներկրման ծավալներում հետևողականորեն կրճատում է արդյունաբերական ապրանքների ծավալը և մեծացնում է չմշակված հումքի ծավալները։ Այժմ առաջինը հասել է 7%-ի, իսկ երկրորդը 79%-ի։ Անգամ սահմանային զարգացման ծրագրերի շրջանակներում Ռուսաստանին չհաջողվեց համոզել նրանց կառուցել հումքի վերամշակման ամբողջ ցիկլով աշխատող գեթ մեկ ձեռնարկություն։ Նույն կերպ մենք չենք տեսնում չինական ներդրումների մեծ ծավալ Ռուսաստանի մյուս շրջաններում։ Առավելագույնն ինչին ունակ է Չինաստանը քանակապես աճեցնել ռուսական տնտեսությունն՝ առանց կառուցվածքային փոփոխությունների։ Մի կողմից, արդիականացումը փորձ է շրջանցել առաջատար երկրներին, իսկ դա ենթադրում է «առաջ տանել» զանգվածային արդյունաբերական արտադրության ճյուղերն, այնուհետև տնտեսության առավել առաջատար ճյուղերը և նոր միայն դուրս գալ նոր տեխնոլոգիական մակարդակի։ Ռուսաստանում արդիականացման ողջ տրամաբանությունը հանգում է «ցատկելու» զարգացման ինչ որ մակարդակի, ունենալ նոր տեխնոլոգիական կառուցվածք և այդպիսով դառնալ առաջատար տնտեսություն։ Ցավոք հետինդուստրիալ միտումները չեն փոխարինում նախորդ հասարակական կարգերը. Դրանք ապրում են համատեղ՝ բարդացնելով սոցիալական կառուցվածքը։ Միայն նախորդ կարգերը յուրացրած երկրները կարող են հաջողությամբ զարգացնել հաջորդը։ Մյուս կողմից, արդիականցումը ոչ միայն տնտեսական, այլ ավելի շատ սոցիալական գործընթաց է։ Բոլոր հաջողակ երկրներում այն սկսվել է այն ճյուղերից, որոնք ամենաքիչը կարող էին ենթարկվել արտաքին խաղացողների և հատկապես պետական համակարգի ճնշմանը։ Իսկ Ռուսաստանը հայտարարել է, որ զարգացման ուղղությունները լինելու են ազատ շուկայից քիչ կախվածություն ունեցող ճյուղերը. միջուկային էներգետիկան, տիեզերական տեխնոլոգիաները և ֆարմացիան, որոնք նունիսկ հաջողության դեպքում չէին կարող երկրում ծավալուն տնտեսական աճի պատճառ դառնալ։
Եվ ի վերջո ևս մեկ պատճառ կարող են անվանել առանձնահատուկ կոնյուկտուրան, որին բախվում ենք ամեն անգամ, երբ խոսք է գնում արդիականացման մասին։ Ռուսաստանում տնտեսական հաջողությունները պայմանավորված են ռեսուրսային ապրանքների գների ցիկլային փոփոխությամբ։ Էլիտայի մոտ արդիականացման անհրաժեշտությունը ծագում է այն ժամանակ, երբ նավթի գները ցիկլի ամենացածր հատվածում են։ Հենց այդ ժամանակ էլ ընկնում է ռուբլու փոխարժեքը, տեխնոլոգիաների գներն աճում են՝ նվազեցնելով դրանց պահանջարկը։ Օտար կապիտալ ներդրումները գալիս են միայն տնտեսության վերելքի ժամանակ։ Սակայն այդ շրջանում ռուսական օլիգարխիկ համակարգը ձգտում է տեղավորվել տնտեսության ավելի գրավիչ ճյուղերում և արևմտյան կապիտալը հասնում է միայն ամենամրցակցային ճյուղերին։ Բացի այդ, աճի հետ մեկ տեղ բարձրանում են եկամուտները և ծախսերը, որի պատճառով արդիականացումների համար ավանդական արտահանմանն ուղղված արտադրությունը դառնում է ոչ ակտուալ։ Իսկ օտար կազմակերպությունների համար դեպի նեքրին շուկա ուղվածությունը ռիսկային է։
Ամփոփելով, կարելի է վստահաբար պնդել, որ այսօր Ռուսաստանի արդիականցումը հնարավոր չէ և ցանկալի չէ բնակչության մեծամասնության համար։ Պուտինի ռեժիմը համոզել է ռուսների մեծամասնությանը, որ համաշխարհային գործընթացերին հետևելը ոչ միայն անիմաստ է, այլև վտանգավոր։ Արդյունքում Ռուսաստանում ձևավորվել է մի իրավիճակ, երբ հետամնացությունը և հետընթացն ընկալվում են որպես հաջողության ցուցիչներ։ Խոսելով Ռուսաստանում փոփոխությունների անհնարինության մասին՝ արժե կանգ առնել մի էական հանգամանքի վրա. Վ. Պուտինի՝ նման իրավիճակի «ապահովման» մեջ սահմանափակ դերի մասին։ Ներկայիս տարվող կուրսը 1990-ականների շարունակությունն է, չնայած նրան, որ Պուտինը մշտապես ընգծում է եղած տարբերությունը։ Հեղինակների մեծամասնությունը ենթադրում է, որ 1990-ականների ճգնաժամը պայմանավորեց Պուտինի իշխանության գալը, կտրուկ նվազեցրեց կենսամակարդակը, կոտրեց կյանքի սովորական կերպը և հետևաբար ստեղծեց անցյալին վերդառնալու անհրաժեշտություն։ Սակայն, կարծում եմ այսետեղ ավելի կարևոր հանգամանք կա։
Անկախությունից հետո սեփականացումը հանգեցրեց նրան, որ ակտիվների մեծ մասն էժան գներով անցավ մասնավոր հատվածին։ Ակտիվները դարձնելով սեփականություն՝ նոր տերերը կարողացան ապրանքներ արտադրել բավական քիչ ծախսերով և սահմանափակեցին նոր խաղացողների մուտքը շուկա, որոնք պետք է ներդնեին միլիոնավոր դոլարներ նոր ձեռնարկություններ կառուցելու համար։ Այս գործընթացը նպաստեց մենաշնորհային կապիտալիզմի ձևավորմանը։ Ընդ որում՝ ամբողջ աճը կենտրոնացել էր այն ճյուղերում, որոնք միչև այդ ընդհանրապես գոյություն չունեին. բանկային բիզնես, մանրածախ առևտուր, հեռահաղորդացության և ինտերնետ ոլորտ։ Երբ այդ ոլորտները սկսում էին հագեցվածության նշաններ ցույց տալ՝ աճը կանգնում էր, քանի որ սեփականաշնորհված ընկերություններն այդպես էլ չէին հասնում արտադրողական բարձր արդյունքների։ Գործնականում ոչ մի ընկերություն, որը գործում էր տնտեսության բազային ճյուղերում, օրգանական աճ չի ունեցել (դասական օրինակ է «Ռոսնեֆտը», որի օրգանական աճի ծավալը 2012-2017թթ.-ին կազմել է 23%)։
Ուժայինների՝ իշխանության գալով նաև տարածում ստացավ ռեյդինգը (բիզնես խլելը)՝ մասնավորապես ընդդիմադիր գործարարներից, որի արդյունքում պայմաններ ստեղծվեցին «վերաբաշխող» պետության ձևավորման համար, որտեղ նույնիսկ ամենաազդեցիկ գործարարները պատրաստ են «անգամ վաղը» զիջել իրենց սեփականությունն իշխանություններին։ 1990 և 2000-ական թվակաների միջև քաղաքական դաշտում տարբերությունները նույնպես մեծ չեն, ինչպես կարող է թվալ։ Ընտրություններով միայն մեկ անգամ է իշխանություն փոխվել՝ 1990-1991թթ.-ի ընտրական ցիկլի ժամանակ։ Դրանից հետո ռուս ընտողները չեն կարողացել իշխանություն փոխել, անգամ, երբ իշխող կուսակցությունը պարտվել է ընտրություններում և փոքրամասնություն է ունեցել խորհրադարանում, նախագահին հաջողվել է պահպանել ցանկալի կառավարության կազմն՝ ի հաշիվ այլ ֆրակցիաների ներկայացուցիչների և «անկախ» պատգամավորների»։ 1996թ.-ի ընտրություններին հենց դեմոկրատներն էին առաջարկում ընտրություն կատարել սրտով (այլ ոչ խելքով)։ Հենց այդ ժամանակ էլ հիմնական փաստարկը ոչ թե թեկնածուի որակներն էին, այլ «այլընտանքի բացակայությունը»։ Այս սկզբունքն ակտիվորեն օգտագործվում էր ռուսական բոլոր ընտրություններին, իսկ վերջերս ավարտված ընտրություններում այն օգտագործվում էր առավել քան համառորեն և բացահայտ։
Պետք է նշել, որ 2000-ականների անձնավորված ռեժիմը հիմնվել է նախևառաջ 1993թ.-ի Սահամադրության վրա, որը գրել էին դեմոկրատները։ Այն թույլ է տալիս նախագահին ունենալ ամբողջական իշխանություն, սակայն պատասխանատու չլինել ինչ որ բանի համար. նախագահն ազատում և նշանակում է ոչ միայն նախարարներին և դաշնային գործակալությունների ղեկավարներին, այլ նրանց տեղակալներին, այն դեպքում, երբ կառավարության պատասխանավությունը կրում է կառավարության ղեկավարը։ Հենց այս Սահմանադրությունն է թույլ տվել 2004թ.-ին փոխել նահանգապետերի ընտրության կարգը և Դաշնային խորհուրդը վերածել ձևական կառույցի այն դեպքում, երբ այս երկու ինստիտուտները պետք է զսպեին նախագահի իշխանությունը։ Անգամ հայտնի «ազգային գաղափարը>, որը Պուտինը գտել է «հայրենասիրության» մեջ, սկսել է բարձրաձայնվել 1990-ականներին, երբ 1994թ.-ին ստեղծվեց հատուկ նախագահական հանձնաժողով դա ձևակերպելու և մշակելու համար։ Այս ժամանակներից իշխանությունները, հասկանալով հավելյալ լեգիտիմության անհրաժեշտությունը, սկսեցին հենվել ռուս ուղղափառ եկեղեցու վրա՝ որպես Կրեմլի «գաղափարախոսական բաժնի»։ Նույն դեմոկրատներն էին, որ համարեցին Ռուսաստանի Դաշնությունը ցարական Ռուսաստանի պատմական շարունակություն, ինչը հիմք դարձավ անցյալի փառաբանման, քանզի էլիտայի մոտ չկար ապագայի հստակ տեսլական։
Չենք կարող չնշել, որ Ռուսական կայսրության կամ ԽՍՀՄ վերածննդի ձգտումը և նախկին ԽՍՀՄ երկրներին (որոնք պատահական են անկախացել) որպես սեփական մարզ վերաբերվելը նույնպես նոր երևույթ չէ։ Ռուսաստանն իր զորքով փաստացի կիսեց Մոլդովան՝ առանձնացնելով Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետությունը, իսկ 1993-94թթ․-ին ոչ պակաս աջակցել է Վրաստանից՝ Աբխազիայի և Հվ․ Օսեթիայի անջատմանը։ Բ․Ելցինի զանգը Է․ Շևարնաձեին՝ վերջնիս նկատմամբ մահափորձից հետո և ակնարկն Ադրբեջանից Թուրքիա գնացող խողովակաշարերի վնասի մասին, ցույց տվեց, որ Մոսկվան ցանկանում է վերահսկել իր հարևանների էներգետիկ քաղաքականությունը։ Ի վերջո պետք է հիշել նաև հետխորհրդային վերաինտեգրացիայի գաղափարի մասին, որը չի հայտնվել Պուտինի՝ Եվրասիական միության մասին հոդվածից հետո։ Մոսկվայում դեռևս 1994-1995թթ.-ին դադարեցին վերաբերվել Անկախ պետությունների համագործակցությանը որպես «քաղաքակիրթ բաժանման»՝ գիտակցելով «կվազիխորհրդային» գաղափարների պոպուլիստական պոտենցիալը։ 1996-1997թթ.-ին նախկին կարգերի վերականգման առաջին փորձն արվեց Ռուսաստանի և Բելառուսի միության տեսքով, իսկ հետ այսպես կոչված Միութենական պետության տեսքով, որն ընկալվում էր ռուսների մի մասի կողմից որպես ճիշտ ուղղությամբ արվող առաջին քայլ։
Եզրափակելով՝ պետք է նկատել, որ Ռուսաստանը, ծնվելով Խորհրդային Միության տապալումից հետո, որը եղավ դեմոկրատական խաղաղ հեղափոխության արդյունքում, անմիջապես սկսեց հեռանալ այդ հեղափոխության թելադրած օրակարգից։ Շարժվելով իր էլիտայի կարիքներով, որն ամբողջությամբ տիրապետում էր տնտեսությանը և հիմնական ակտիվներին, Ռուսաստանն այսօր հասել է նրան, ինչին ղեկավար դասը ձգտում է արդեն երկու տասնամյակ։ Ռուսաստանը ներկայանում է որպես պահպանողականության և ավանդական արժեքների պահապան ոչ թե այն պատճառով, որ առաջնորդները հավատում են դրան, այլ որովհետև նրանք բոլորը իրենց հաշիվ են տալիս, որ ժամանակակից պատկերացումներով զարգացումը համատեղելի չէ տնտեսության և հասարակության նկատմամբ իրենց իշխանության պահպանման պլանների հետ։ Այս իրավիճակը ոչ միայն բերում է տնտեսական լճացման, այլ մարդկային կապիտալի հետևողական ոչնչացման և կյանքի բոլոր ոլորտների անկման, ինչի հետևանքն ազգի զանգվածային դեգրադացիան է, որը միայն արագացնում է արտագաղթի տեմպերը։