Բելառուսի ԱԳՆ–ում Մինսկում Ռուսաստանի դեսպան Միխայիլ Բաբիչին համեմատել են «համառ հաշվապահի» հետ՝ մեղադրելով նրան մենթորական տոնով խոսելու, իր հարցազրույցում թվերը խառնելու մեջ, ինչպես նաև այն բանում, որ նա այդպես էլ չսովորեց տարբերել անկախ պետությունը ռուսական դաշնային շրջանից։
Հայտարարության զգացմունքայնության աստիճանը հարվածեց նույնիսկ նրանց, ովքեր վերջին ժամանակներում ուշադիր հետևում էին ռուս դիվանագետի գործունեությանը։ Ռուսաստանի ԱԳՆ–ն խնդրեց հարգել իր դեսպանին և մի քանի պատասխան մեկնաբանություններ արեց՝ Բելառուսի ԱԳՆ մամուլի քարտուղարին անվանելով «կլերկ», իսկ նրա խոսքը՝ «շաղակրատանք»։ Բելառուսական հույզերը բացատրվեցին նրանով, որ Մինսկում սովոր չեն Ռուսաստանի հասցեին ուղղված «վիրավորական հարձակումներին» հիմնավորված պատասխաններ տալուն։ Մեկ ամսվա ընթացքում Մինսկը և Մոսկվան Սոչիում նախագահների եռօրյա բարեկամական հանդիպումից հետո անցան լարվածության նոր փուլի։
Գրեթե մարող հակամարտություն
Բելառուս–Ռուսաստան ներկայիս վեճում ի սկզբանե չի եղել փոխզիջման հստակ դաշտ։ Դրանով այն տարբերվում է Մինսկի և Մոսկվայի նախկին վեճերից, որոնցում հնարավոր էր բելառուսական պահանջների և ռուսական ռեսուրսների միջև ընկերաբար հասնել ինչ–որ միջին թվի։ Այժմ Բելառուսը կորցնում է միլիարդավոր դոլարներ Ռուսատանում հարկային հայտնի մանևրից հետո։ Մինսկը կարծում է՝ այդ մանևրը և փոխհատուցումը ռուսական նավաթավերամշակող գործարաններին խախտում է ԵԱՏՄ համաձայնագիրը։ Մոսկվան սկզբունքորեն նոր դիրք է գրավել և ի պատասխան առաջարկել է Միացյալ պետության հայեցակարգով խորը ինտեգրացիա իրականացնել։
Երկու երկրների այսքան տարբեր կշիռների պարագայում՝ դա չի կարող նշանակել ոչ այլ ինչ, քան Բելառուսի սահուն կլանումը Ռուսաստանի կողմից։ Բայց բելառուսներն, այդ թվում՝ նրանց իշխող վերնախավը, սովորել են անկախության, ինքնիշխանությունը Բելառուսի նախագահի համար դարձել է հավասարազոր իշխանությանը։ Դրա համար էլ Միսկում այդ գաղափարը խանդավառություն չառաջացրեց։ Փետրվարի կեսերին Սոչիում Պուտինի և Լուկաշենկոյի եռօրյա շփումից հետո թվաց, որ հակամարտությունը մարեց։ Չլուծվեց, այլ հենց մարեց։ Ձմռան ընթացքում նախագահները հանդիպել են չորս անգամ, հստակեցրել են, որ իրենց դիրքորոշումները այդքան էլ մոտ չեն և բաժանվել են լավ նոտայով՝ հոկեյ խաղալով և դահուկներով սահելով։ Բայց այս թեման առնվազն չի հեռացել բելառուսական քաղաքական օրակարգից։ Մարտի մեկին Ալեքսանդր Լուկաշենկոն անցկացրեց «Մեծ զրույց»՝ յոթժամյա զրույց լրագրողների և փորձագետների հետ։ Մի քանի ժամը նա նվիրեց Ռուսաստանին։
Չի կարելի ասել, որ Լուկաշենկոն այդ օրը չափազանց կոպիտ էր։ Ավելի շուտ նա կրկնեց իր բոլոր նախորդ դիրքորոշումները՝ մենք ձրիակերներ չենք, բավական է մեզ այդպես անվանեք․ Պուտինի շուրջ կան օլիգարխներ, որոնք խոչընդոտում են Ռուսաստանում բելառուսական ապրանքերի շրջանառությանը, եկեք խոսենք ինտեգրման մասին, բայց ինքնիշխանությունն ամենից առաջ է, կարող ենք ներդնել միասնական արժույթ, բայց ոչ ձեր ռուբլին, այլ ինչ–որ ընդհանուր (այսինքն՝ Ռուսատանի համար անհնարինը), աշխարհը Մոսկվայում չի համախմբվել, բայց ընկերներ լինել մեզ վիճակված է պատմությամբ, մենք ամեն ինչում երկուստեք համաձայնության կգանք, մի անհանգստացեք, կորուստները սարսափելի չեն։ Բելառուսի նախագահը նաև դժգոհեց ռուսական կողմից տեղեկատվական հարձակումներից, սակայն Կրեմլի դեմ ուղղակի հարձակումներ չարեց։
Մեկ այլ պարագայում ամեն ինչ սրանով էլ կվերջանար։ Մոսկվայում գրեթե ոչ ոք չէր նկատել Լուկաշենկոյի հայտարարությունը․ առանց այդ էլ վերջին ամիսներին բելառուսական թեման գերակշռում էր։ Բայց արդեն կես տարի Մինսկում աշխատում է նոր ռուսական դեսպան, ով հեռտորական պինգ–պոնգի մասնակցելու հնարավորությունը բաց չի թողնում։
Չափազանց նոր դեսպանը
Երբ Վոլգայի շրջանում Պուտինի լիազոր ներկայացուցիչ Միխայիլ Բաբիչին նշանակեցին դեսպան Բելառուսում, Մինսկում անմիջապես նրան տագնապով վերաբերվեցին։ Նա անվտանգության համակարգի նախկին աշխատակից էր՝ կոշտ հակաճգնաժամային մենեջերի հեղինակությամբ և Չեչնիայում վարչապետի փորձով։ 2016 թվականին նրան փորձել են նշանակել դեսպան Կիևում, բայց այնտեղ համաձայնություն չեն ստացել։ Վլադիմիր Պուտինը Բաբիչին նշանակել է նաև իր հատուկ ներկայացուցիչ։ Անմիջապես հասկանալի դարձավ, որ Կրեմլում Բելառուսի նկատմամբ ուշադրության նոր մակարդակ է լինելու։
Դեսպանի աշխատանքի ոճն ամբողջովին նոր էր։ Նա թարմացրեց դիվանագիտական առաքելության աշխատակազմն՝ իր մարդկանց՝ ներառյալ ուժայիններն, Վոլգայի շրջանից տեղափոխելով Մինսկ։ Բաբիչի պարբերական ուղևորությունները Բելառուսի շրջաններ և խոշոր գործարաններ այցելությունները սկսեցին սեփականատիրոջ (կամ նրա տեղակալի) կողմից ստուգումներ անցկացնելու տպավորություն թողնել։
Վերջին տասնամյակների ընթացքում Բաբիչը դարձավ Մինսկում առաջին ռուս դեսպանը, ով բացահայտորեն հանդիպեց բելառուսական ընդդիմության՝ «Ասա ճշմարտությունը» դաշինքի երկու առաջնորդների հետ։ Սա ընդդիմադիր խմբերից ամենամեղմն է՝ ռուսական «Յաբլոկո»-ի կամ Քսենյա Սոբչակի նման։ Բայց Մինսկի և Մոսկվայի հարաբերությունների ընդհանուր սառեցման ֆոնին հանդիպումը երկիմաստ դիտվեց։ Բաբիչն, այցելելով Վիտեբեսկ, ասաց, որ չի բացառում հանդիպումներ նաև այլ ընդդիմադիրների հետ։ Նաև մինչ այդ մի քանի շաբաթը մեկ անգամ դեսպանը սկսեց մանրամասն հարցազրույցներ տալ ռուսաստանյան լրատվամիջոցներին։ Հարցազրույցներում վերջինս մանրամասնորեն անցնում էր Մինսկսի վերջին բոլոր հայտարարություններով՝ մերժելով ցանկացած պահանջ և տալով հակահարվածներ։ Նա առաջինն էր ռուս դիվանագետներից, ով անդրադարձավ բելառուսիզացիայի թեմային՝ ասելով, որ դրա և դեռուսիֆիկացիայի միջև նուրբ սահմանագիծ կա։
Ի տարբերություն Ռուսաստանի նախորդ դեսպան, Ալթայի նախկին կոմունիստ նահանգապետ Ալեքսանդր Սուրիկովի, որին Լուկաշենկոն դուր էր գալիս ավելի շատ, քան սեփական մոնետարիստական կառավարությունը՝ Բաբիչը սկսեց վիճել հենց Բելառուսի նախագահի հետ։ Զգացմունքները սովորական են Բելառուս–Ռուսաստան հարաբերություններում։ Լուկաշենկոն ինքն է գրեթե միշտ բարձրացնում դրանց աստիճանը, ինչին Մոսկվան հաճախ արձագանքում է։ Բայց ինչպես ռուս–բելառուսական, այնպես էլ ընդհանրապես աշխարհում դիվանագիտական պրակտիկայում, ընդունված է, որ դեսպանների աշխատեն որպես բարի ոստիկան՝ ձգտելով չփչացնել հյուրընկալող երկրի հետ հարաբերությունները։ Բելառուսի ԱԳՆ զայրույթը, որն, ըստ լուրերի ամենից ակտիվորեն անցյալ տարի դեմ էր հանդես եկել Բաբիչին համաձայնություն տալուն, հասավ եռման կետին։ Լուկաշենկոյի հասցեին դեսպանի քննադատությունը պատասխան զայրույթի համար հարմար պատրվակ էր։ Ի վերջո նույնիսկ, եթե բելառուս դիվանագետները չափն անցնեին, դժվար թե որևէ մեկը պատժեր նրանց՝ իրենց նախագահին հարձակումից պաշտպանելու համար։
ԱԳՆ–ն իր կոպտությամբ ցանկանում էր ինչ–որ առումով խեղդել գործընկերոջը։ Այն նույն տրամաբանությամբ, որով մարդիկ վեճի ընթացքում միմյանց վրա ձայն են բարձրացնում, որպեսզի ազդանշան տան, թե ինչքան շատ է նրանց բարկացնում զրուցակցի վարքը։ Այդպիսով Բաբիչին փորձում են ակնարկել, թե որտեղ են կանգնում և միշտ կագնել դրոշակները։
Սառցաբեկորի նյարդային գագաթը
Նավթի և ինտեգրման հետ կապված Մինսկի և Մոսկվայի վեճը լուրջ է և երկարատև, բայց այն բացարձակապես պարտադիր չէր, որ վերծավեր դիվանագիտական լեզվակռվի։ Դա զուգահեռ սյուժե է, և դրա պատճառը դերերի անհամապատասխանությունն է, որ ստանձնել է Բաբիչը և որը սպասում են Բելառուսի իշխանություններն այդ պաշտոնին նշանակված անձից։ Սակայն այն հեշտությամբ, որով ռուս դեսպանը և նրա զրուցակիցները Մինսկում հռետորաբնության մեջ բարձրացնում են խաղադրույքները, հանդիսանում է ռուս–բելառուսական հարաբերությունների ավելի խորը գործընթացների ախտանիշ։ Երկու կողմերն էլ սկսում են զգալ, որ իրենք հասել են ինչ–որ պատմական շեմի։ Իսկ բարեկամության հին ձևաչափի ռեսուրսն այնքան սպառված է, որ արդեն ռիսկի դիմելու ոչինչ չկա։
Մինսկում տեսնում են, որ Մոսկվան անշուշտ որոշել է նվազեցնել իր ծախսերի բելառուսական հոդվածը։ Ինչպես նաև բելառուսական ներմուծումը փոխարինել ռուսական ապրանքներով՝ դա կլինի սննդամթերք, բեռնատարներ կամ բալիստիկ հրթիռների համար քարշակեր։ Ռուսական կողմի հետ հավատարմության մակարդակի նվազումը ավելացնում է բելառուսականի հետ կոշտության թույլատրելի մակարդակը։ Ռուսատանի դեսպանը և Պուտինի հատուկ ներկայացուցիչն այնքան էլ չի վախենում Մինսկի հետ հարաբերությունները փչացնելուց, որովհետև քիչ բան են կորցնում բելառուսական ընկերակցությունից։ Իսկ Լուկաշենկոյին Արևմուտքում ոչ ոք չի հավատում։ Ընդհակառակը՝ վերջին ամիսներին ռուսական դիրքորոշումը հնչում է այսպես․ «չեք ցանկանում ինտեգրվել՝ ապրեք ձեր հաշվին, փնտրեք ավելի էժան նավթ այլ վայրերում՝ տեսնենք՝ ինչ կստացվի»։
Մեկ այլ իրավիճակում կարելի էր միանշանակ ասել, որ կողմերը շտապում են բաժանվել։ Հին ծառայություներից Ռուսաստանը հոգնել է, իսկ ինչ նա առաջարկում է դրա փոխարեն, չի համապատասխանում Բելառուսի ցանկություններին։ Սակայն Ալեքսանդր Լուկաշենկոն իր տնտեսական և քաղաքական համակարգով իսկապես հեշտ փախուստի ճանապարհ չունի։ Եվրոպան իր շարքերում չի ընդունի ավտոկրատի, իսկ Ռուսատանից բաժանվելու տնտեսական ցնցումները Բելառուսի նախագահի համար պատկերացնելն անգամ սարսափելի է։
Հետևաբար Մինսկն իր ամբողջ ուժերով ձգտում է դանդաղեցնել այս գործընթացը և կառուցել պահեստային աերոդրոմներ՝ առանց ինքնիշխանությունը հանձնելու։ Ակնհայտ է, որ Բաբիչի համար որոշ ժամանակ անց դժվար կլինի Բելառուսում աշխատելը, հատկապես պետական մարմիների հետ շփվելը։ Սակայն հակառակ դեպքում կողմերն ավելի են խորացնում դեսպանի շուրջ առկա հակամարտությունը և ավելի մեծ ընդգրկում ունեցող նավթաինտեգրացիոն վեճը։
Միջնաժամկետ հեռանկարում բելառուսական տնտեսությունը ստիպված կլինի հարմարվել առանց ռուսական աջակցության նախկին ծավալների կյանքին։ Եվ որքան հեռուն գնա այս գործընթացը Լուկաշենկոյի շրջանում, այնքան հաջորդ կառավարության ճանապարհին խոչընդոտն ավելի փոքր կլինի, եթե նա ուզենա ազատվել Ռուսաստանի հետ հետխորհրդային կապից։
Հրապարակման բնօրինակը՝ Carnegie.ru կայքում։