Նազարբաևը հրաժարվել է նախագահի լիազորություններից, սակայն պահպանել է շատ ավելի կարևոր՝ պետության ցմահ ղեկավարի՝ «Ղազախստանի Հանրապետության առաջին նախագահի՝ Էլբասի» պաշտոնը։ Այնպես որ, այդ պաշտոնը միայն Նազարբաևին է պատկանում, նա չի կարող մրցակիցներ ունենալ։ Ղազախստանը հետխորհրդային երկրներից միակն է, որտեղ կառուցված է մեկ մարդու ցմահ իշխանության այս մոդելը, որի համար նշանակություն չունի՝ ով է նստում նախագահի աթոռին։ Օրինակը կարող է վարակիչ լինել։
Անվանական պաշտոն
«Այսօր ես դիմում եմ ձեզ, ինչպես դա արել եմ միշտ, մեր պետության պատմության ամենակարևոր պահերին, որը մենք միասին ենք կառուցում։ Սակայն, այսօրվա դիմումն առանձնահատուկ է։ Ես դժվար որոշում եմ կայացրել՝ հրաժարվել Ղազախստանի նախագահի լիազորություններից,- մարտի 19-ին ժամը 19։00-ին Նուրսուլթան Նազարբաևն այսպես է սկսել իր՝ որպես երկրի նախագահի վերջին ուղերձը ժողովրդին։
Նազարբաևը նշել է անկախ Ղազախստանի մեծ ճանապարհի փուլերը։ «Մենք կարողացել ենք ԽՍՀՄ ավերակների վրա կառուցել ժամանակակից շուկայական տնտեսությամբ հաջողակ Ղազախստանի պետությունը, ստեղծել խաղաղություն և կայունություն բազմազգ և բազմամշակութային Ղազախստանի ներսում»,- հաստատել է Նազարբաևը և նպատակ դրել՝ դառնալ աշխարհի ամենազարգացած 30 երկրներից մեկը։ «Ինչպես գիտեք, մեր օրենքներով ես ունեմ առաջին նախագահի՝ «Էլբասի» կարգավիճակ (ղազախերենից թարգմանաբար նշանակում է «ժողովրդի առաջնորդ»)։ Ես շարունակում եմ մնալ Անվտանգության խորհրդի նախագահը, ով օժտված է լուրջ լիազորություններով։ Ես շարունակում եմ մնալ «Նուր Օթան» (իշխող կուսակցություն) կուսակցության նախագահը, Սահմանադրական խորհրդի անդամը։ Այսինքն, մնում եմ ձեզ հետ։ Որպես անկախ Ղազախստանի պետության հիմնադիր՝ իմ ապագա խնդիրն եմ համարում ապահովել նոր սերնդի իշխանության գալը, որը կշարունակի երկրում բարեփոխումներ իրականացնել»։
Ստացվում է, որ Նազարբաևը հրաժարվել է նախագահությունից ավելի կարևոր, օրենսդրորեն ամրագրված, լայն լիազորություններով օժտված երկրի առաջին նախագահի պաշտոնի համար։ Համապատասխան սահմանադրական օրենքը (2000 թվականին ընդունվել է «առաջին նախագահի մասին» օրենքը, իսկ 2010 թվականին դարձել է օրենք՝ «Առաջին նախագահի՝ ժողովրդի առանջորդի մասին»), ըստ էության, Ղազախստանում ստեղծել է Նուրսուլթան Նազարբաևի անվանական պաշտոնը։ Ըստ օրենքի, առաջին նախագահի պատմական առաքելության շնորհիվ նրան ցմահ պատկանում է Ղազախստանի ժողովրդին դիմելու, պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց հետ ցանկացած կարևոր նախաձեռնություններով (ենթակա են պարտադիր վերանայման) հանդես գալու իրավունքը։ Նա կառավարության նիստերում կարող է դիմել նաև խորհրդարանին և նրա պալատներին, գլխավորել Ղազախստանի Ժողովրդի Ասամբլեան, Անվտանգության խորհրուրդը, դառնալ սահմանադրական խորհրդի մի մասը։
Խոչընդոտել «առաջին նախագահի» գործունեությանը կամ վիրավորել նրան, ոտնձգություն կատարել «պատվի և արժանապատվության դեմ՝ ներառյալ նրա պատկերի պղծումը» օրենքով արգելվում և դատապարտվում է։ Նուրսուլթան Նազարբաևի լիարժեք անձեռնմխելիությունը տարածվում է նաև իր ընտանիքի անդամների, նրանց ամբողջ ունեցվածքի, հաղորդակցությունների, նամակագրության, նրանց պատկանող փաստաթղթերի վրա։ Ավելին, օրենքը սահմանում է, որ «առաջին նախագահին է պատկանում Անվտանգության խորհուրդը ցմահ ղեկավարելու իրավունքը»։ Անվտանգության խորհրդի կազմը ձևավորվում է Նազարբաևի համաձայնությամբ, իսկ խնդիրն է Ղազախստանի բոլոր պետական կառույցների իրական վերահսկողությունը։ Պետության ներքին և արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունների վերաբերյալ նախաձեռնությունները համաձայնեցնում են Նազարբաևի հետ։
Ղազախ քաղաքագետ, Ռիսկերի գնահատման խմբի ղեկավար Դոսիմ Սատպաևը կարծում է, որ օրեքը թույլ է տալիս Նուրսուլթան Նազարբաևին մնալ երկրի իրական առաջնորդը նույնիսկ նախագահի պաշտոնից հեռանալուց հետո։ «Առաջին նախագահի և ժողովրդի առաջնորդի մասին» օրենքը տալիս է նրան նման հնարավորություն։ Անվտանգության ղեկավարի ցմահ պաշտոնը թույլ է տալիս ղեկավարել հիմնական ոլորտները՝ ներքին և արտաքին քաղաքականությունը, տնտեսական բլոկը։ Սա նաև ենթադրում է բոլոր պետական մարմինների նկատմամբ ամբողջական վերահոսկություն»,-ասում է Սատպաևը։
Անցյալ տարվա սենսացիան
Սահմանադրության 48-րդ հոդվածի առաջին մասի համաձայն նախագահի լիազորությունները պետք է կատարի Սենատի խոսնակը (եթե նա չի կարող, ապա ստորին պալատի՝ Մեջլիսի նախագահը, իսկ եթե նա էլ ի վիճակի չէ, ապա վարչապետը)։ Նազարբաևն արդեն տվել է այն մարդու անունը, ով մինչև 2020 թվականը կլինի նախագահ։ Նա Սենատի նախագահն է՝ Կասիմ-Ժոմարտ Տոկաևը։ «Դուք նրան լավ գիտեք։ Նա МГИМО-ի շրջանավարտ է, գիտությունների դոկտոր։ Ազատ խոսում է անգլերեն և չիներեն։ Հանրապետության ղեկավար պաշտոններում նա մեծ ճանապարհ է անցել։ Ես հավատում եմ, որ Տոկաևն հենց այն մարդն է, ում մենք կարող ենք վստահել Ղազախստանի կառավարումը»,- այսպես է ներկայացրել Նազարբաևը նոր նախագահին։
Նույն 48-րդ հոդվածում մեկ այլ շատ կարևոր կետ կա։ «Նա, ով ընդունել է նախագահի լիազորությունները, հիմքերով և կարգով, որոնք նախատեսված են սույն հոդվածի 1-ին կետով, իրավունք չունի Ղազախստանի Հանրապետության Սահմանդրության մեջ փոփոխություններ և լրացումներ կատարել»։ Սա ապահովագրում է նախագահի իշխանության անցման գործընթացը զերծ է պահելու անակնկալներից։
Դեռևս 2018 թվականի ամռանը Կասիմ-Ժոմարտ Տոկաևը կանխատեսել է նախագահի լիազորությունների ներկայիս փոխանցումը։ Հունիսին BBC-ին տված հարցազրույցում նա ասել էր, որ չի հավատում, որ «նախագահ Նազարբաևը կմասնակցի 2020 թվականի նախագահական ընտրություններին»։ «Կարծում եմ, որ 2020 թվականին մենք կունենանք նախագահական ընտրություններ այլ թեկնածուներով՝ առանց նախագահ Նազարբաևի մասնակցության։ Իհարկե, սա իմ անձնական կարծիքն է»։ Սակայն հիմա պարզ է, որ Տոկաևը գիտեր ինչի մասին է խոսում։ Ինչը զարմանալի չէ, հաշվի առնելով նրա մտերմությունը նախագահի հետ։ «Տոկաևին նախագահ Նազարբաևը վստահում է։ Նա պետք է ընթացիկ կուրսն անփոփոխ պահելու համար»,- ասում է Կենտրոնական Ասիայի հարցերով փորձագետ Արկադի Դուբնովը։
Նախապատրաստական մտահոգություններ
Դատելով «Առաջին նախագահի և ժողովրդի առաջնորդի» և «Անվտանգության խորհրդի» մասին օրենքների ընդունման ամսաթվերից, այնպիսի մոդելների կառուցումը, որոնց պայմաններում Նուրսուլթան Նազարբաևը կարող է ծավալել իր հետագա գործունեությունը, սկսել է շատ վաղուց։ Սակայն, ըստ Դոսիմ Սատպաևի, գործընթացն ուժեղացել է Ուզբեկստանի առաջին նախագահ Իսլամ Քարիմովի մահից հետո, երբ իշխանափոխությունը վերջինիս ընտանիքի համար ավարտվեց ոչ այնքան լավ հետևանքներով։ «Նուրսուլթան Նազարբաևը տեսել է, թե ինչ է կատարվել Իսլամ Քարիմովի ընտանիիք հետ,- հիշեցնում է Դոսիմ Սատպաևը։ Մի դուստրը բանտում է, մյուսն ամուսնու հետ կորցրել է ամբողջ բիզնեսը։ Նազարբաևը հստակ հասկանում է, որ ավելի լավ է անձամբ հեռանա, բայց ապահովի ժառանգականությունը»։
Ուզբեկստանի գործընկերոջ մահից հետո Նուրսուլթան Նազարբաևը վերադասավորումներ է կատարել իշխանության կառույցներում՝ առաջին հերթին ուժային բլոկում։ Նրա առավել վստահելի անձն այդ ժամանակ գործող վաչապետ Կարիմ Մասիմովն էր, ով նշանակվում է Ազգային անվտանգության կոմիտեի ղեկավարի պաշտոնում, իսկ արդարադատության նախարար Բերիկ Իմաշևը ղեկավարում է ԿԸՀ-ը։ Նախկինում այս պաշտոնը համարվում էր զուտ տեխնիկական և ոչ հեղինակավոր։ Պարոն Իմաշևի նշանակումը (ևս մեկ մարդ մոտիկ շրջապատից, ում դուստրն ամուսնացել է Նուրսլութան Նազարբաևի ավագ թոռան՝ Նուրալիի հետ) ավելացրել է կառույցի կարևորությունը։ Դրանից հետո ընտրական հանձնաժողովների համակարգն ակտիվորեն բարեփոխվել է՝ նորացվել են կադրերը, սկսվել են մշտական թրեյնինգները, համախմբվել են տարածաշրջանային ընտրական հանձնաժողովները։
Այն, որ պաշտոնաթողության մասին հայտարարությունը հանպատրաստից չէր՝ ցույց են տալիս 2018 թվականի վերջի և 2019 թվականի սկզբի իրադարձությունները։
Անցյալ տարվա աշնանից սկսած նախագահը հանրային ելույթներում սկսել էր ավելի շատ խոսել սոցիալական խնդիրների մասին։ 2018 թվականի հոկտեմբերին նա հանկարծակի ամենամյա ուղերձ է հղում ժողովրդին (սովորաբար դա անում էր հունվարից-մարտ ընկած միջակայքում)։ Ուղերձը սոցիալական ուղղվածության էր, խնդիրն էր բարձրացնել աշխատավարձերը։ Արդյունքում նվազագույն աշխատավարձը ավելացավ 28 հազարից մինչև 42.5 հազար տենգեով։ Փետրվարի սկզբին Նազարբաևը դիմում է Սահմանադրական խորհրդին՝ խնդրելով պարզաբանել արդյո՞ք նա կամավոր հրաժարական տալու իրավունք ունի։ Փետրվարի 15-ին ստանում է պատասխանը՝ Սահմանադրությունը տալիս է այդ իրավունքը։ Արդեն փետրվարի 21-ին նախագահը լուծարում է կառավարությունը, որի աշխատանքը ենթարկվում է աննախադեպ հանրային քննդատության՝ շեշտը դնելով սոցիալական ոլորտի վրա։ «Ես բազմիցս հանձնարարել եմ, որ բնակչության եկամուտներն ու կյանքի որակը դառնան կառավարության յուրաքանչյուր անդամի գերակա առաջնահերթությունը»։
Ի վերջո, փետրվարի 27-ին իշխող «Նուր Օթան» կուսակցության համագումարում Նազարբաևը հայտարարում է 2,3 տրիլիոն տենգեի նոր սոցիալական նախաձեռնությունների և պետական պատվերների մասին (2019 թվականի բյուջեի եկամուտների մոտ 25%-ը), որոնք վերաբերում են մեծ ընտանիքներին, բնակչության անապահով դասին, աշխատավարձերի բարձրացմանը, հիփոթեքների տրամադրմանը։ Այժմ, Սատպաևի խոսքով, նախագահական ընտրություններից առաջ մնացած ժամանակը կուղղվի լիարժեք իրավահաջորդի պատրաստմանը։ Իսկ թե ով կլինի նա՝ դեռ ժամանակ կա որոշելու։
Մոսկվայում՝ Ղազախստանի իշխանափոխության մասին իմացել են մինչ Նազարբաևի ելույթը։ Ղազախստանի ղեկավարի մամլո ծառայությունը հաղորդագրություն է տարածել, որ Նազարբաևը հրաժարականի մասին հեռախոսով հայտնել է Վլադիմիր Պուտինին։ Ռուսական իշխանությանը մոտ «Կոմերսանտի» զրուցակիցը նշում է, որ Մոսկվան միշտ հետաքրքրությամբ է հետևել Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևի ուղղահայց իշխանություն կառուցելու քայլերին, քանի որ «կարևոր է տեսնել՝ ինչպես է տեղի ունենալու իշխանության անցումը»։ Այժմ Կրեմլը կկարողանա դիտարկել Ղազախստանի մոդելը, որի էությունը ոչ թե պաշտոնն, այլ իշխանությունը պահպանելն է։ Ռուսաստանի Սահմանդրության մեջ գրանցված է Անվտանգության խորհրդի նախագահի պաշտոնը (այն ավանդաբար փոխարինում է նախագահը)։
Գործարարները չեն անհանգստանում
Ռուսաստանի գործարար շրջանակները դեռևս հանգստությամբ են արձագանքում Ղազախստանում տեղի ունեցած իշխանափոխությանը։ Վերջին տարիներին երկու երկրների բիզնես հարաբերությունները հիմնականում զերծ էին հակամարտություններից, որոնք պարբերաբար առաջանում են, օրինակ Բելառուսի հետ։ Ղազախստանում նավթի և գազի արդյունաբերության մեջ ամենամեծ ակտիվներն, ինչպես նաև Կասպից ծովի հանքավայրերի զարգացման ծրագրերը պատկանում են «Լուկօյլ» ռուսական նավթային ընկերությանը: «Ռոսնավթը», «Գազպրոմ նավթը» և «Ֆորտեինվեսթը» նավթամթերք են մատակարարում երկրին։ «Գազպրոմը» փոխանակման սխեմայով Օրենբուրգում վերամշակելու համար Կարաչագանի հանքավայրից գազի զգալի ծավալներ է ձեռք բերում: Քանի որ Ղազախստանը նավթի և գազի զուտ արտահանողն է, Ռուսաստանի հետ ռեսուրսների գնի վրաբերյալ վեճեր գրեթե չեն առաջանում։ Տրանսպորտային ոլորոտում Ռուսաստանը և Ղազախստանը մրցակցում են տարանցիկ հոսքերի համար և միևնույն ժամանակ քննարկում են համատեղ փոխադրման ծրագրեր:
2018 թվականին երկու երկրների միջև որոշակի հակասություններ առաջացան: Պատճառը Ղազախստանի ընկերություններին ռուսական նավահանգիստների միջոցով ածուխ արտահանելու առաջնայնություն տալու գաղափարն էր, սակայն այն լուծվեց։ Ղազախստանն ու Ռուսաստանը հացահատիկի բավականին մեծ արտահանող երկրներ են։ «Երկրները մրցում են անհատական շուկաներում նաև ալյուրի մատակարարման համար»,-նշում է «Սովէկոն»-ի տնօրեն Անդրեյ Սիզովը։ Ըստ նրա, Ղազախստանի ագրոարդյուանբերական համալիրն ավելի համախմբված է, և տեղական ֆերմերներն ավելի ամուր են կախված իշխանություններից, քան Ռուսաստանի Դաշնությունում է։
Փորձագետը կարծում է, որ համաշխարհային շուկայում գյուղատնտեսական ապրանքների վերաբերյալ Ղազախստանի ռազմավարության փոփոխությունը կապված է իշխանության վաղաժամկետ փոխանցման հետ: Միևնույն ժամանակ նա նշում է, որ Ղազախստանի ղեկավարությունը կարող է ավելի ակտիվ մասնակցություն ցուցաբերել Չինաստանի «Նոր Մետաքսի ճանապարհի» նախաձեռնությանն՝ ավելացնելով հացահատիկի, այլուրի և ձիթայուղի մատակարարումը Չինաստանին, ինչը կարող է բացասաբար անդրադառնալ Չինաստան արտահանելու հետ կապված Ռուսաստանի ծրագրերի վրա:
Ռուսական «Վիմպելկոմ»-ի սեփականատեր Վեոն Հոլդինգը վերահսկում է նաև Ղազխաստանի բջջային օպերատոր ТОО «КаР-Тел»-ը (երկու ընկերություններն էլ գործում են «Բիլայն» ապրանքանիշի տակ)։ Վեոնը չի բացահայտում Ղազախստանում բաժանորդների թիվը: Ռուսական այլ խոշոր օպերատորներ Ղազախստանում բիզնես չունեն և աշխատում են տեղական օպերատորների և ինտերնետ ծառայություններ մատուցողների հետ պայմանավորվածություների հիման վրա:
«Կոմերսանտի» զրուցակցի խոսքով, Ղազախստանի նախագահի փոփոխությունից հետո «հեռահաղորդակցության ոլորտում հազիվ թե ինչ որ բան փոխվի, կլինի շարունակականություն»։
«Կոմերսանտ»-ի զրուցակիցը նշում է, որ 2018 թվականի դեկտեմբերին «Ղազախտելեկոմը» ստացել է K-Cell բջջային օպերատորի վերահսկողության իրավունքը: «Շուկայում ամբողջ վերաբաշխումը, որը կարող էր տեղի ունենալ, տեղի է ունեցել։ Մնացածը կախված է նրանից՝ ինչպես պետությունը կտրամադրի 5G ցանցերի զարգացման հաճախականությունը, քանի որ լուրջ հարց է առաջանում՝ ինչ ճանապարհով գնալ»:
Ղազախստանում ռուսական ինտերնետ հոլդինգներից «Յանդեքս»-ն ունի գրասենյակ, որի ներկայացուցիչը հրաժարվել է մեկնաբանել «Կոմերսանտի»-ի հարցը, թե ինչպես Նազարբաևի հեռանալը կազդի երկրի բիզնեսի վրա։ Լամոդա օնլայն խանութի գլխավոր տնօրենը Ղազախստանում փոփոխություններ չի ակնկալում. «Առաջիկա օրերին տեղացիները ավելի շատ կհետաքրքրվեն իրադաձություներով, քան գնումներ կատարելով, բայց հետո իրավիճակը կվերականգնվի»:
Ղազախստանում ակտիվորեն աշխատող ռուսական բանկերը երկրի նախագահի հեռանալը նախընտրում են չմեկնաբանել։ Երկրում գործում են Սբերբանկը, Ալֆա-բանկը, ՎՏԲ-ն, Հոմկրեդիտ բանկը: Սբերբանկի դուստր բանկը՝ մեծությամբ երկրորդը՝ Ղազախստանում, ակտիվները փետրվարի 1-ի դրությամբ կազմել է երկրի բանկային համակարգի 7,7%։ Փետրվարի 1-ի դրությամբ ռուսական դուստր բանկերում գրանցվել է ակտիվների 11,8%-ը, վարկային պորտֆելի 14,4%-ը, ֆիկիկական անձանց ավանդների 10,2%-ը, Ղազախստանի բանկերի կապիտալի 10,2%-ը: Հունվարի վերջին Մոսկվայի բորսան դարձավ Ղազախստանի ֆոնդային բորսայի բաժնետոմսերի մաս՝ ձեռք բերելով դրանց 3,32%-ը։ Նախատեսվում էր, որ տարեվերջին Մոսկվայի բորսան բաժնետոմսերը կհասցնի մինչև 20%-ի: Մոսկվայի ֆոնդային բորսայում Ղազախստանի ակտիվների իրացվելիությունը դեռ փոքր է։
Մեկ օրում տենգեով երկու կամ երեք գործարքը սովորաբար կազմում է 1-3 միլիոն ռուբլի: 2017թ. հունիսին Մոսկվայի ֆոնդային բորսայում տեղաբաշխվել են «Ղազախստանի երկաթուղիների» պարտատոմսերը: «Фридом Финанс»-ի (դուստր ըներությունը Ղազախստանում ունի բաժնետոմսերի մոտ 60%-ը) գլխավոր տնօրեն Տիմուր Տուրլովի խոսքով՝ Ռուսաստանի և Ղազախստանի շուկաները շատ առումներով նույնն են՝ երկուսն էլ փոքր են, կառավարվում են նույն կարգով, ինստիտուցիոնալ ներդրողների պակաս ունեն: Շատ ընդհանրություններ կան նաև երկու երկրների բրոքերների վարքագծում, ֆինանսական բիզնեսի և ներդրողների մտածելակերպում:
Հրապարակման բնօրինակը՝ «Коммерсантъ»-ի կայքում։