Ադրբեջան. Բարեփոխումների իմիտացիա՞

Ադրբեջանում մի քանի ամիս է տեղի են ունենում փոփոխություններ, ինչի արդյունքում դիտորդների միջև հակասություններ են առաջանում՝ արդյոք դրանք բարեփոխումների լուրջ կուրս են, թե՞ դրանց իմիտացիա։

Նախագահ Իլհամ Ալիևը մի շարք հրամանագրեր է ընդունել երկրում սոցիալական իրավիճակի բարելավման ուղղությամբ։ Նա հրամայել է խնդիրներ ունեցող ֆիզիկական անձանց վարկեր տրամադրել, Ղարաբաղյան պատերազմում զոհվածների ընտանիքներին վճարի փոխհատուցում կատարել, բարձրացնել ուսանողական կրթաթոշակները։ Իսկ տարեսկզբին լրացումներ են կատարվել նվազագույն աշխատավարձի բարձրացման վերաբերյալ 2017 թվականի նախագահի հրամանագրում։

Կառավարությունը նույնպես ակտիվորեն խրախուսում է ժողովրդին օրինականացնել եկամուտները՝ փորձելով նպաստել փոքր և միջին բիզնեսի զարգամանը։ Օրինակ՝ հարկային օրենսգրքում ընդունված լրացումները մասնավոր ձեռնարկությունների աշխատակիցներին 7 տարի ազատում են եկամտային հարկից։

Երկար տարիների ընթացքում առաջին անգամ Ադրբեջանի նախագահն ընդարձակ հարազրույց է տվել տեղական ԶԼՄ-ներին՝ պատմելով երկրի զարգացման իր տեսլականի մասին, գնացել է մարզեր, որտեղ տեսախցիկների առջև ինքնուրույն, առանց թիկնապահների շփվում էր տեղացիների հետ և նույնիսկ երգեր էր երգում։

Քաղաքական ակտիվիստների սովորական ձերբակալությունները նույնպես փոխվել են։ Երկար կալանքի փոխարեն նրանք մի քանի օր են անցկացնում ճաղավանդակների ետևում։ Ոմանք, ինչպես օրինակ բլոգեր Մեհման Հուսեյնովը կամ ակտիվիստ Մամեդ Իբրահիմը ազատ են արձակվել։

Ինչքա՞ն լուրջ է այս ամենը

Դիտորդները վիճարկում են փոփոխությունների լրջությունը։ Ոմանց համար դա զուտ «տեխնոկրատական մոտեցում» է։ Մյուսներն այս ամենը համարում են PR վարժություններ և փաստաթղթարարություն, մինչդեռ ուրիշները հարցնում են՝ որքանով կարող են փոխել իրավիճակն այս հրամանագրերը, նույնիսկ եթե դրանք կատարվեն։ Իրականում փոփոխությունները սկսել են ավելի վաղ, երբ 2017 թվականին որոշ օլիգարխ-նախարարներ զրկվեցին պաշտոններից և համապատասխանաբար նաև ազդեցության լծակներից, ինչպես օրինակ տրանսպորտի նախարար Զիյա Մամեդովը և հարկային նախարար Ֆազիլ Մամեդովը։ Միևնույն ժամանակ որոշ պետական կառույցներ վերացվեցին կամ միացան մյուսներին։ Օրինակ՝ տրանսպորտի նախարարությունը լուծարել են և միացրել կապի և բարձր տեխնոլոգիաների նախարությանը։

Նավթ. օրհնություն, թե՞ անեծք

Փորձագետներն ու պաշտոնյաները մի հարցում եկել են համաձայնության՝ Ադրբեջանը մտել է հետնավթային դարաշրջան։ Նավթի արդյունահանման և նավթի համաշխարհային գների անկումն ունեցել է մի շարք սոցիալական և տնտեսական հետևանքներ, որոնք կառավարությանը ստիպել են գիտակցել, որ դիվերսիֆիկացիան ծայրահեղ անհրաժեշտ է։ Սակայն, ըստ անկախ փորձագետների տվյալների, նավթային ռեսուրսների անարդյունավետ կառավարումը թույլ չի տալիս՝ չնայած արդեն վաճառված 100 մլրդ նավթադոլարների, օգտագործել երկրի հարստությունը տնտեսության զարգացման, ինչպես նաև բնակչության բարեկեցության համար առավելագույն օգուտով։  

Նավթահեն պետությունների խնդիրներից մեկը էլիտայի ու կառավարության միջև, իսկ մյուս կողմից էլ նրանց ու բնակչության միջև անդունդն է։ Դա կապված է այն բանի հետ, որ պետությունը գոյատևում է ոչ թե հարկերի հաշվին, այլ նավթի վաճառքից ստացված գումարների հաշվին։

«Նավթով կամ բնական ռեսուրսներով անիծված լինելու» մասին Ռիչարդ Աուտիիի տեսության համաձայն՝ նավթից կախվածություն ունեցող երկրներն աչքի են ընկնում ցածր տնտեսական աճով, զարգացման ցածր ցուցանիշներով և ժողովրդավարության վատթարացող վիճակով։ Թերրի Լին Կառլն էլ փաստում է, որ այդ պրակտիկայի պատճառն այն է, որ նրանք սկսում են ռեսուրսների կոմերցիոն զարգացման գործընթացը՝ առանց լուրջ քաղաքական ու տնտեսական ինստիտուտների։ Երկրում առկա աղքատությունը՝ համակցված նաև քաղաքական բռնաճնշումներով վերջերս բնակչության կոնկրետ շերտերի մոտ լուրջ բողոքական գործողությունների պատճառ է դառնում։

2019 թվականի հունվարին տեղի է ունեցել ընդդիմության հանրահավաքը, (տարբեր գնահատականներով 3-40 հազար մարդ), որի ընթացքում պահանջում էին ազատ արձակել բլոգեր Մեհման Հուսեյնովին և մյուս քաղբանտարկյալներին։ Տեղի են ունեցել նաև իրենց տևողությամբ աննախադեպ համերաշխության ակցիաներ քաղբանտարկյալների հացադուլի ձևով, որոնց միացել են հայտնի ակտիվիստներ, բանտարկյալների ծնողներ և լրագրողներ։ Չնայած հանրահավաքի մասնակիցների վրա լուրջ ճնշմանը (դրանից հետ որոշ ակտիվիստների ձերբակալեցին, իսկ մյուսերին նախազգուշացումներ արվեցին պետական գերատեսչություններից) բողոքի ակցիաների շնորհիվ բլոգեր Հուսեյնովի դեմ նոր գործը դադարեցվեց և նա ազատ արձակվեց։

Արտասահմանը կօգնի, բայց ու՞մ

Ադրբեջանում կառավարման առանձնահատկությունների շնորհիվ ղեկավարի լեգիտիմության արտաքին աղբյուրները ոչ պակաս (եթե ոչ ավելի) կարևոր են, քան ներքինները։ Սա կարելի է տեսնել նավթի վաճառքից ստացվող գումարների բաշխման մեխանիզմների օրինակով։ Կառավարությունը բարեհաջող կերպով բազմաթիվ եվրոպական երկրներում հովանավորում է մեծ թվով մշակույթային ծրագրեր, աջակցում այնտեղի լոբբիստական խմբերին և  ներդրումներ կատարում արտասահմանում արտադրության մեջ։ Ըստ հետաքննող-լրագրողների, միայն 2014 թվականին ռեժիմը ծախսել է մոտ 4 միլիոն դոլար Վաշինգտոնում լոբբինգ անելու համար։ Բայց այդ լոբբիստական գործունեություն ավելի դժվարացավ դրանց շուրջ սկանդալների պատճառով, ինչպես նաև Արևմուտքում կոռուպցիայի դեմ պայքարելու, փողերի լվացման, օֆշորային անօրինական եկամուտները թաքցնելու դեմ պայքարի շրջանակներում իրականացված մի շարք քայլերի արդյունքում։  

Ժամանակակից աշխարհում կոռումպացված պաշտոնյաներն իրենց սկսում են ավելի անհարմար զգալ։ Նույնիսկ Արևմուտքի հարաբերությունները Սաուդյան Արաբիայի նման հին և կարևոր գործընկերոջ հետ լուրջ պատռվածքներ են տվել։ Ադրբեջանի վրա տարածաշրջանային ճնշումը ոչ պակաս կարևոր է։ Հայաստանում «թավշյա հեղափոխությունը» և իշխանափոխությունն անակնկալ էին Բաքվի համար,  որն ամենից քիչն էր ակնկալում հարևան երկրում իշխանափոխություն՝ Ռուսաստանից Երևանի ուժեղ կախվածության պատճառով։ Տարածաշրջանում ղեկավարության համար մրցակցությունը և Արևմուտքի աչքերում «կարևոր գործընկերոջ» դերը Հարավային Կովկասի երկրների ղեկավարների քաղաքականության մեջ դեռ կարևոր գործոն է։

Եթե նախկինում Ադրբեջանն Արևմուտքի անվտանգության շահերի պաշտպանության հարցում Հարավային Կովկասում իրեն առաջնորդ էր համարում (առաջին հերթին նավթ և հաղորդակցություն), այժմ նավթի համաշխահային շուկայում տեղի ունեցած փոփոխությունների պատճառով էներգետիկ նախագծերի կարևորությունը պարզվեց, որ նվազել է։ Սա նշանակում է, որ իշխանության լեգիտիմության մեջ արտաքին գործոնների կարևորությունը թուլանում է, և երկրի ղեկավարը ստիպված է դիմել հասարակությանն իր իշխանությունն ամրապնդելու համար։

Նախագահ Ալիևի համար ներքին աջակցությունը կարևոր է նաև այն պատճառով, որ դա անմիջականորեն կանդրադառնա երկրի անվտանգության հիմնական խնդիրը լուծելու գործընթացի՝ Ղարաբաղյան հակամարտության վրա։ Միևնույն ժամանակ Ռուսաստանի (ինչպես նաև Իրանի)՝ որպես հզոր տարածաշրջանային գերտերության ընկալումը թուլացել է միջազգային պատժամիջոցների ճնշման ներքո։ Այս ամենը ստիպում է Ալիևին ավելի շատ ուշադրություն դարձնել երկրի ներսում տիրող մթնոլորտին, քան նախկինում։ Բայց որքա՞ն հեռու կգնա նախագահը բարեփոխումներով։

Ի՞նչն է խանգարում փոխել Ադրբեջանը

Real TV-ին տված հարցազրույցում Ալիևը նշել է ժամանակակից, ուժեղ և զարգացած պետության, քաղաքականության կենտրոնում գտնվող մարդով, ինչպես նաև զարգացած սոցիալական քաղաքականությամբ երկրի տեսլականի մասին։ Նա խոսել է իշխանության թափանցիկության մասին, այն մասին, որ նախաձեռնված բարեփոխումները համակարգային են։ Խոսելով իր քաղաքականության մասին՝ նա ոչ մի անգամ չօգտագործեց «ազատություն» և «մարդու իրավունք» բառերը։ Սա հիմք  է տալիս ենթադրել, որ բարեփոխումները կդադարեն այնտեղ, որտեղ պահանջվում են քաղաքական նորարարություններ, կամ այնտեղ, որտեղ գործընթացները կարող են դուրս գալ իշխանության վերահսկողությունից։

Նույն կոռուպցիայի դեմ պայքարը երկրում, որտեղ ստվերային տնտեսության բաժինն ամենամեծն է (2007 թվականին Ադրբեջանը այս ցուցանիշով զվաղեցրել 151-ից 148-րդ տեղը), նշանակում է հովանավորչական համակարգի աստիճանական ապամոնտաժում, երբ քաղաքական մրցակցությունը և օրենքի գերակայությունը փոխարինվում է «հաճախորդի» պարգևով «հովանավորին» հավատարմության համար։ Բայց հնարավոր չէ առանց «զսպումների և հակակշիռների» ապահովել որոշումների կայացման թափանցիկությունն՝ անկախ մամուլ, անկախ դատական համակարգ, ակտիվ քաղաքացիական հասարակություն, արդար խորհրդարանական ընտրություններ։ Այսպիսով, բարեփոխումների խորությունն ու իրականությունը կախված կլինեն ինստիտուցիոնալ կարողությունից, հեղինակությունից և ներքաղաքական ռիսկերից։

Բարի դիկտատորներ

Մյուս կողմից, ինչպես 2017 թվականին գիտնականներ Ֆերդինանդ Էիբլը և Ստեֆեն Հերթոգը նշել են իրենց գրքում («Ինչու՞ են որոշ նավթային դիկտատորներ լավ վերաբերվում իրենց ժողովրդին») հնարավոր սոցիալական բողոքների իրական վտանգը կարող է առաջնորդին ստիպել ռեսուրսները ծախսել բնակչության սոցիալական պաշտպանության, այլ ոչ թե նեղ խմբային հովանավարության համակարգի վրա։

Բարեփոխումների օգուտներն ակնհայտ են՝ սկսած տնտեսության գոյատևումից և սոցիալական կայունության պահպանումից՝ վերջացրած անվանական նպաստներով, որոնք դրական ազդեցություն ունեն անվտանգության վրա։ Բայց սոցիալական նպաստների մասին հրամանագրերի խնդիրները դարձել են տնտեսական փորձագետների քննադատական վերլուծության առարկան սոցիալական ցանցերում, հայտարարություններում և այլ հրապարակումներում։ Քաղաքական «մեղմացումը» կարծես թե մասնակի է։ Մի կողմից՝ վերջերս ազատ են արձակվել երկու բանտարկյալներ, որոնց մեղադրանքը քաղաքական դրդապատճառներով էր, բայց մյուս կողմից էլ ճաղերի ետևում են գտնվում ավելի քան 120 քաղբանտարկյալներ։

Վերջերս Ռուսաստանի քաղաքացի Սալեհ Ռուստամովը դատապարտվել է յոթ տարվա ազատազրկման։ Նրան մեղադրում են փողերի լվացման և ընդդմիադիր Ժողովրդական ճակատ կուսակցությանը ֆինանսավորելու մեջ։

Դիկտատորը և փոխզիջումը

Այնուամենայնիվ, բարեփոխումների գործընթացի հիմնական խնդիրներից մեկը շարունակում է մնալ իշխանության դժկամությունը բանակցություններ վարել քաղաքական ուժերի հետ, որոնք անխուսափելիորեն բխում են տնտեսության դիվերսիֆիկացման արդյունքից։ Խոսքը հենց բանակցելու կարողության և փոխզիջման գնալու մասին է, այլ ոչ թե օգտագործելու, ճնշելու կամ կաշառելու։ Հենց փոխզիջումների չգնալը, որպես կանոն, ավտորիտար առաջնորդների հիմնական թերություններից մեկն է։

Բարեփոխումների իրական արդյուքներին հասնելու համար անհրաժեշտ է կառավարման համակարգում զուգահեռ փոփոխություններ կատարել։ Օլիգարխների պարզ փոխարինում երիտասարադ տեխնոկրատներով։ Մինչ միջազգային գործարքներում մեծ թափանցիկության միտումն ինտեսիվանում է, լեգիտիմության արտաքին աղբյուրները պարզվում է ավելի քիչ հուսալի են։

Սկանդալներ «Մեգալվացքի» շուրջ

Եվրախորհրդում Ադրբեջանի վերաբերյալ կոռուպցիոն սկանդալը, որում ներգրավված էին մի քանի պատգամավորներ, որոնք «լրջորեն խախել են Եվրոպայի խորհրդի էթիկայի կանոնները», քննարկման առարկա էր դարձել «ադրբեջանական մեգալվացք» անունով, որը բացահայտեց հետաքննող-լրագրողների կոնսորցիումը։ Այս փողերի լվացման սխեմայի շրջանակներում ավելի քան երկու տարի 2,9 մլրդ դոլար է փոխանցվել  Մեծ Բրիտանիայում գրանցված կեղծ ձեռնարկությունների հաշիվներին։

Ավելի վաղ, հետաքննությունը բացահայտել է, որ 2013 թվականին Ադրբեջանի Պետական նավթային ընկերությունը Բաքվում ամերիկյան կոնգրեսականների ուղևորության ժամանակ ծախսել է մոտ 750 հազար դոլար՝ խախտելով Կոնգրեսի և ԱՄՆ դաշնային օրենսդրության կանոնները։ Իր հերթին, Մեծ Բրիտանիայում մեծ սկանդալ է բռնկվել Ադրբեջանի միջազգային բանկի նախկին նախագահի՝ Բաքվում ձերբակալված Ջանջիր Հաջիևի կնոջ հետ կապված։

Զամիրա Հաջիևան ստիպված էր դատարանում խոսել եկամտի աղբուրների մասին,  որոնց շնորհիվ նա անշարժ գույք էր գնել և ավելի քան 10 տարի անցկացրել թանկարժեք խանութում ավելի քան 16 միլիոն ֆունտ ստերլինգով։  The Guardian թերթը հաղորդել է, որ նախագահ Ալիևի դուստրերը Լոնդոնում բնակարաններ են ձեռք բերել մոտ 60 միլիոն ֆունտ արժողությամբ, իսկ ռուսական աղբյուրները հաղորդել են նախագահի որդու՝ Հեյդար Ալիև կրտսերի Ռուսաստանում միլիրադավոր դոլարների հասնող ունեցվածքի մասին։

Զարմանալի չէ, որ նախագահ Ալիևն այս իրավիճակում ուշադրությունը հրավիրել է իշխանությունը կայունացնող ներքին աղբյուրների վրա։ Հնարավոր է, որ անհրաժեշտությունը ստիպի իշխանությանը գոնե ավելի շատ արձագանքել հասարակական շարժումներին։ Մնացածը կախված է իշխանության ղեկավարի կարողությունից՝ առանց հակամարտությունների տարբեր ուժային կենտրոնների հետ հասնել կոնսենսուսի։

Հրապարակման բնօրինակը՝ BBC-ի կայքում։